Faşizm üzərində qələbədən 65 il keçir

Böyük Qələbənin qazanılmasında Naxçıvan gənclərinin rolu

1941-ci il iyunun 22-də faşist Almaniyası SSRİ-yə xaincəsinə hücum etdi. 1940-cı il dekabrın 18-də təsdiq edilmiş SSRİ-yə hücum - “Barbarossa planı” ildırım sürətli müharibə strategiyasına əsaslanırdı. Məqsəd güclü, qəfil zərbə ilə Sovet ordusunu darmadağın etmək, qışa qədər Arxangelsk-Həştərxan xəttinə çıxmaq idi.

Hitler Almaniyasının qəsbkarlıq planında Azərbaycan, neft Bakısı xüsusi yer tuturdu.

Sovet xalqı “Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün” şüarı altında alman faşizminə qarşı müharibəyə qalxdı.

Sovet İttifaqının Böyük Vətən müharibəsi illərində alman-faşist işğalçılarına qarşı mübarizədə Azərbaycan xalqı, o cümlədən Muxtar Respublika zəhmətkeşləri də son qələbəyə qədər fəal iştirak etdilər. Onlar cəbhədə və arxada şücaət və igidliklər göstərərək düşmən üzərində qələbənin sürətləndirilməsinə öz töhfələrini verdilər. Ümummilli lider Heydər Əliyev deyib: “İkinci Dünya müharibəsi əvvəlki müharibələrdən fərqli olaraq süvari və piyadaların deyil, ilk növbədə motorların, tankların, qırıcı və bombardmançı təyyarələrin, digər döyüş maşınlarının müharibəsi olmuşdur. Neft və neft məhsulları olmayan hərbçilər bu texnikanı hərəkətə gətirib düşmən üzərində qələbəni təmin edə bilməzdilər. Müharibə illərində Azərbaycan neftçiləri bütün çətinliklərə baxmayaraq silahlı qüvvələri kifayət qədər yanacaqla təmin edə bilmişdilər... O dövrdə Sovet İttifaqında hasil edilən neftin 70%-dən çoxu respublikamızın payına düşmüşdür”.

Müharibə Azərbaycan gənclərini də sınağa çəkdi. Naxçıvan MSSR-in minlərlə oğlan və qızı Vətənin çağırışı ilə ölkənin müdafiəsinə qalxdı. Sovet İttifaqı qəhrəmanları Qəzənfər Əkbərov, Abbas Quliyev, Nəcəfqulu Rəfiyev, Vətən müharibəsi qəhrəmanları Akim Abbasov, Allahverdi Kərimov, Əli Hüseynov, Bəxtiyar Kərimov, “Şöhrət Ordeni”nin bütün dərəcələrinə layiq görülmüş Rəhim Rəhimov, şair İslam Səfərli, Yaqub Zalov, Əjdər Hacıyev, Mehdi Bağırov, Nemət Kərimov, Lora Abdullayeva, Firuş Məmmədova, Zərifə Camalbəyova, partizan Əli Babayev, Buhenvaldın əfsanəvi qəhrəmanı Əkbər Ağayev və yüzlərlə başqaları düşmənə qarşı döyüşlərdə mərdlik, igidlik və qəhrəmanlıq göstəriblər.

Müharibənin ilk günlərində ölkənin hər yerində saysız-hesabsız mitinqlər və yığıncaqlar keçirilirdi. Zəhmətkeşlər, o cümlədən gənclər yığıncaqlardan sonra dəstə-dəstə hərbi komissarlıqlara müraciət edirdilər. 22 iyul 1941-ci il məlumatına görə, Naxçıvan MSSR-dən 1127 nəfər kommunist, 2156 nəfər komsomolçu, 3208 nəfər bitərəf könüllü olaraq hərbi komissarlığa gedərək cəbhəyə yola düşüb.

Muxtar Respublikamızın fəhlələri, kəndliləri, ziyalıları və gəncləri düşməni məhv etmək üçün şəhər və kəndlərdə Xalq Qoşunu dəstələrinə yazılır, qırıcı batalyonlar təşkil edir, müəssisələrdə, idarələrdə və evlərdə özünümüdafiə dəstələri yaradırdılar. 22 iyul 1941-ci il tarixinə olan məlumata görə, Muxtar Respublika üzrə 10495 nəfər Xalq Qoşunu sıralarına yazılıb. Bunlardan 7287 nəfəri kişilər, gənclər, 3208 nəfəri qadınlar olub.

Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Naxçıvan diyarında da arxa cəbhə öz işini müharibə ahəngində qurdu. Hər şeyi cəbhədə qələbəni təmin etmək üçün uyğunlaşdırdı. Müharibədən bir neçə gün keçəndən sonra Azərbaycan KP Naxçıvan Rayon Komitəsinin (indiki Babək - H.C.) Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan rayonu üzrə kütləvi müdafiə işləri üzrə məlumat məktubunda deyilir ki, 14 iyul 1941-ci ilədək 15 nəfər qadın traktorçu olmaq arzularını bildirib, 30 nəfər qadın MTS nəzdindəki traktorçu kursunda oxuyur. SSRİ XKS-nin 3 iyul 1941-ci il tarixli qərarından sonra Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan rayonunda kimyəvi hücumdan müdafiəyə hazırlıq üçün təşkil edilmiş 185 dərnəyə 6212 nəfər şəhər və kənd əhalisi cəlb olunub. Müəssisə və evlərdə 1134 nəfərin cəlb edildiyi 31 özünümüdafiə qrupu yaradılıb. 585 hərbi qulluqçu ailəsinə ayda 54.950 manat yardım edilib, 5264 nəfər xalq intiqamçıları sırasına daxil olmaq üçün ərizə verib, 72 nəfəri hazırlayan sanitar kursu təşkil edilib. Döyüşçü ordunun Qərb və Cənub-qərb cəbhəsinə 700 hədiyyə toplanaraq göndərilib.

Müharibə xalqın bütün maddi və mənəvi qüvvələrini ciddi sınağa çəkmişdi. Əhalinin böyük əksəriyyəti bütün fəaliyyətini cəbhənin mənafeyinə, düşmənin tezliklə darmadağın olunması vəzifəsinə tabe edərək müharibənin ilk günlərindən yüksək vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirir, ümumxalq vətənpərvərlik təşəbbüsü göstərirdi.

1941-ci ilin payızı və qışında bütün ölkədə döyüşçü üçün isti paltar, geyimlər, ərzaq vəsaiti toplanması, hədiyyələrin göndərilməsi, müəssisə və tarlalarda işləyib əməkgünü qazanmaq hərəkatına başlandı. Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, muxtar respublikanın da şəhər və kəndlərində zəhmətkeşlər və gənclər bu hərəkata qoşuldu.

1941-ci ildə Azərbaycan K(b)P və Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birgə çağırışı nəticəsində muxtar respublika zəhmətkeşlərinin gənclərin fəal iştirakı ilə müdafiə fonduna verdiyi vəsait xeyli artdı. Belə ki, 20 noyabr 1941-ci ilədək olan dövrdə Naxçıvan rayonundan müdafiə fonduna 559 min manat pul, 1.046 min manat istiqraz, 1 kq 099 qr 488 mq qızıl, 1 kq 447 qr gümüş, Ordubad rayonundan 2 kq 375 qr, Culfa rayonundan isə müdafiə fonduna 2 kq 536 qr gümüş, xeyli pul və istiqraz verilib. Ümumiyyətlə, təkcə müharibənin ilk 6 ayı ərzində muxtar respublika üzrə müdafiə fonduna 2.251 min manat pul, 4.738 min manatlıq istiqraz, 1 kq 219 qr 580 mq qızıl, 6 kq 388 qr gümüş, 66.438 kq taxıl, 64.318 kq ət, 888 kq yağ, 2155 kq yun, 7178 kq üzüm, 3894 kq tərəvəz verilib.

1941-ci ildə Naxçıvan MSSR zəhmətkeşləri gənclərin iştirakı ilə tank və təyyarə yaratmaq fonduna 8,1 milyon manat nağd pul veriblər.Naxçıvan MSSR-in Hərbi Komissarlığı və Naxçıvan Rayon Hərbi Komissarlığının işçiləri döyüşçülərin isti paltarla təmin edilməsində böyük fədakarlıq göstəriblər. Onlar döyüşçülərə və müdafiə fonduna 8 milyon 166 min manatlıq istiqraz vərəqəsi, 100 min manat pul, 3 cüt çəkmə, 3 cüt corab və s. hədiyyələr veriblər.

Naxçıvan MSSR-in hərbi komissarı, mayor Qocayev 500 manatlıq istiqraz vərəqəsi, 100 min manat pul, yun corab, siyasi rəhbər Qafarov bir sırıxlı, 100 manatlıq istiqraz vərəqəsi, ilk partiya təşkilatının katibi M.Əsgərov 895 manatlıq istiqraz vərəqəsi, 150 manat pul, 2 cüt yun corab və s. veriblər.

Müharibə dövründə arxa cəbhənin ön cəbhəyə köməkliyindən söhbət edərkən bunu göstərmək kifayətdir ki, Naxçıvan rayon partiya, komsomol, sovet təşkilatları, həmkarlar ittifaqları və ictimai təşkilatların köməkliyi, kənd zəhmətkeşlərinin təşəbbüsü ilə 1941-ci ilin iyul ayından 1943-cü ilin noyabr ayına qədər müdafiə fonduna 4 kq qızıl-gümüş, 362.690 manat nəqd pul, 1.200.055 manat istiqraz vərəqəsi, 172,6 ton qara metal, 7 ton rəngli metal, 600 sentner taxıl, tank koloniyasının inşası üçün 28.800.203 manat nəqd pul, gənc pionerlər adına təyyarələrin hazırlanması üçün 329.000 manat pul toplanıb. Həmçinin müdafiə fonduna yardımı daha da genişləndirərək rayonun Yarımca kəndindəki kolxozun kolxozçuları və gəncləri döyüşçülər üçün 150 dəri, 100 kq dəmir qırıntısı, 80 kq mis, 10 cüt yun corab, 5 cüt yun əlcək, 3000 manatlıq istiqraz vərəqəsi, 300 manat nəqd pul və hər kolxozçu üç əməkgünü dəyərini veriblər.

1942-ci ilin aprelində SSRİ XKS 10 milyard manat məbləğində dövlət hərbi istiqrazının buraxılması haqqında qərar qəbul etdi. Naxçıvan MSSR-in zəhmətkeşləri bu qərarı yüksək vətənpərvərlik hissi ilə qarşılayaraq bu istiqraza muxtar respublika üzrə 2189 nəfər fəhlə, kolxozçu, qulluqçu və gənc 1 milyon 590 min manat miqdarında yazılmışdılar.

Bununla yanaşı döyüşçülərə sovqat göndərilməsi hərəkatı da artdı. 1942-ci ilin ilk 3 ayı ərzində Cəhri kəndinin kolxozçuları Qərb cəbhəsində vuruşan döyüşçülərimizə 45 bağlama göndərmişdilər. Bu müddətdə onlar döyüşçülərə və fonda 22.225 manat pul, 18.230 manatlıq istiqraz vərəqəsi, 10,5 ton taxıl, 477 cüt əlcək və corab, 100 dəri, 6 isti papaq və çəkmə, 16 kq yun vermişdilər.

Müharibə qadınların işini daha da ağırlaşdırdı. Belə ki, 1941-ci ilin yekununda 18.761 hektar sahənin torpağı şum edilmiş, 501 hektar sahənin məhsulu isə kombaynlarla biçilmiş, dövlətə 13.075 sentner taxıl təhvil verilmişdi. Naxçıvan rayonunun zəhmətkeşləri dövlətə taxıl tədarükü planını 106,5 faiz, Noraşen rayonu (indiki Şərur-H.C.) 100,2 faiz, Ordubad rayonu isə 100,1 faiz yerinə yetirmişdi.

Müharibə illərində kənddə sənaye bazası olan MTS-lərin vəzifəsi daha ağır idi. MTS-lərin maddi-texniki bazası zəifləmişdi. Müharibənin ilk günlərindən mexanizator kadrlar səfərbər edilmişdi. 1942-ci ildə təkcə Naxçıvan MTS-də 120 traktorçu əvəzinə 56 traktorçu işləyirdi. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq muxtar respublikanın mexanizatorları bu işin öhdəsindən layiqincə gəldilər. Belə ki, gənclərin birgə əməyi nəticəsində 1942-ci ilin əvvəlində yaz tarla işlərinə hazırlıq məqsədilə 117.420 araba yerli kübrə sahələrə daşınmış, yaz üçün dənli bitkilərin toxum fondunun ayrılması və təmizlənməsi planı 14.855 sentner əvəzinə 15.838 sentner ayrılaraq təmizlənmişdi ki, bu da planın 106 faizini təşkil edirdi. Respublika üzrə təmirə ehtiyacı olan 623 kotan əvəzinə 679 kotan, 533 araba əvəzinə 528 araba, 189 kombayn əvəzinə 187 kombayn, 489 dırmıx əvəzinə 491 dırmıx və s. kənd təsərrüfatı alətləri təmir edilmişdi. Bu işdə Noraşen rayonunun gənc mexaniki İsmayıl İsmayılov 25 traktor əvəzinə 29 traktor, Nəcəf Bağırov 23 traktor əvəzinə 31 traktor, Naxçıvan MTS-dən komsomolçu Xanməmməd Babayev 1 traktor əvəzinə 2 traktor təmir edərək fərqlənib, Ordubad rayonunun 4 komsomolçu briqadasının köməyilə 525 ton yerli kübrə əkin sahələrinə daşınıb, Naxçıvan rayonunda gənclərin qüvvəsi ilə 4 kotan, 4 dırmıx, 2 ədəd sovuruq maşını, 30 ədəd boyunduruq təmir edilib, Noraşen rayonunun Ərəbyengicə kəndindəki gənclərin qüvvəsi ilə 400 ton, Qıvraq kənd komsomolçularının köməyilə 455 ton, Qarabağlar kəndində isə gənclərin qüvvəsi ilə 300 ton kübrə kolxoz massivlərinə daşınıb.

1942-ci ilin mart ayında Noraşen MTS-də keçirilmiş yığıncaqda çıxış edən komsomolçu qızlardan Şura Mustafayeva, Ruqiyyə Əliyeva, Mələk Mehdiyeva iki hektar əvəzinə 4,5 hektar şum edəcəklərinə söz verərək digər MTS-lərin traktorçularını da yarışa çağırdılar. Məhz buna görə də 1942-ci ildə muxtar respublikada əkin sahəsi 3210 hektar artırılaraq 57.499 hektara çatdırıldı. Noraşen rayonunun Aralıq kəndindəki kolxozun, Ordubad rayonunun Dəstə kəndindəki kolxozun əməkçiləri ümumittifaq sosializm yarışına qoşularaq taxıl, çəltik, maldarlıq məhsulları istehsalını artırdılar. Bu dövrdə muxtar respublikanın kənd əməkçiləri böyük hərbi təsərrüfat əhəmiyyəti olan gənəgərçək bitkisinin əkilib-becərilməsini mənimsəmişdilər. Noraşen rayonunun Dərvişlər və Çərçiboğan kəndlərindəki kolxozların əməkçiləri gündəlik yığım normasını 150-200 faiz ödəyirdilər. 1942-ci ilin axırında muxtar respublikanın zəhmətkeşləri gənclərin iştirakı ilə dövlət fonduna 7310 sentner taxıl, dövlətə 384,5 ton tütün və 53411 kq barama təhvil verdilər.

Ümumiyyətlə, 1943-1944-cü ilin birinci yarısında muxtar respublikada yaz əkini və becərilməsində gənclər kənd əməkçilərinin iştirakı ilə 99.377 metr arx təmizləyib, 56.189 ton peyin və kübrə kolxoz tarlalarına daşınıb, 7.883 hektar torpaq şum edib, 3560 hektar torpaq əkib, 3079 hektar arpa, 2275 hektar sair bitki əkib. Bundan əlavə onların qüvvəsi ilə 1821 hektar gənəgərçək bitkisi əkilib, 1175 hektar sahədə 1-ci alaq işi, 418 hektar sahədə 2-ci alaq işi aparılıb, biçin üçün isə 124 briqada təşkil edilib və 15.106 alət təmir edilib.

Həmzə Cəfərov

Palitra. -2010. – 27 aprel. – S.11.