Akademik Şəfaət Mehdiyevin ədəbi-publisistik irsi

Azərbaycan geologiya elminin görkəmli nümayəndəsi, akademik Şəfaət Mehdiyevin dünyaya gəlişindən yüz, dünyasını dəyişməsindən on yeddi il ötür. Lakin ömrünü xalqının tərəqqisinə, yüksəlişinə sərf edən müdrik insanlar üçün zaman məfhumu şərtidir. Çünki onlar ölümsüzdürlər, hər gələn yeni nəslin müasiri olmaq qüdrətindədirlər. Akademik Şəfaət Mehdiyev də tükənməz yaradıcılıq enerjisi, universal və unikal təfəkkürü, Vətənimizin, xalqımızın elmi-mədəni inkişafına uğurla xidmət göstərən möhtəşəm fəaliyyəti, dərin humanizmdən yoğrulmuş nurlu şəxsiyyəti ilə mənəvi əbədiyyət qazanmışdır. Bu məqamda ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sözlərini xatırlatmaq istərdim: «Akademik Şəfaət Mehdiyev böyük alim, böyük ziyalı, böyük şəxsiyyət olmaqla yanaşı, yaxşı kişi idi. O zamanlar isə yaxşı kişi olmaq çox çətin idi».

Bu böyük ziyalının yaradıcılıq fəaliyyətinin diqqətəlayiq bir qolunu da ədəbi-publisistik istiqamət təşkil edir. Mətləbə keçməzdən əvvəl onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, bir sıra məşhur alimlər elmi təfəkkürlə bədii düşüncənin görünən və görünməyən vəhdət qatlarından, assosiativ bağlılığından söz açmışlar. «Əsl riyaziyyatçı olmaq üçün bir az da şairlik lazımdır», - deyən riyaziyyatçı Veyerştrassın fikirləri ilə yanaşı, böyük fizik Albert Eynşteynin etirafları da maraq doğurur: «Dostoyevski mənə hər bir mütəfəkkirdən, hətta Qaussdan da çox şey verir... Dostoyevski bizə həyatı göstərmişdir, bu, doğrudur, amma onun məqsədi bizim diqqətimizi mənəvi varlığın sirrinə yönəltmək idi». Bəli, təbiətin sirlərinin tədqiqi ilə mənəvi varlığın, insan qəlbinin əsrarəngiz qatlarının bədii təqdimi arasındakı harmoniya xüsusi dəyərə malikdir. Belə bir vəhdət Azərbaycanda dəqiq və təbiət elmləri sahəsində ciddi izlər qoymuş ayrı-ayrı böyük alimlərin timsalında da özünü göstərib. Təkcə elə akademik Yusif Məmmədəliyevin gənclik illərində diqqətəlayiq şeirlər yazması faktını yada salmaq kifayətdir. Görkəmli alim, akademik Şəfaət Mehdiyevin neft elmi, geologiya sahəsində fundamental tədqiqatları ilə yanaşı, ideya-bədii mükəmməlliyə malik ədəbi-publisistik əsərlər yazması faktı da haqqında danışdığımız unikal vəhdətin parlaq təcəssümlərindəndir.Gələcəyin böyük alimi hələ tələbəlik illərində ədəbiyyata, mətbuata maraq göstərib. «Neftçi kadrları uğrunda», «Gənc işçi» və digər mətbuat orqanlarında əməkdaşlığı, hətta bəzilərində məsul redaktor kimi fəaliyyəti onun bədii-publisist təfəkkürünün dərinləşməsində, qələminin püxtələşməsində ciddi rol oynamışdır. Bütün fəaliyyəti boyunca elmlə yanaşı, ədəbiyyata da sistemli maraq göstərən böyük ziyalı 1960-cı illərdən etibarən mətbuatda bədii əsərlərini, publisistik məqalələrini ardıcıl olaraq nəşr etdirmişdir. «Ədəbiyyat və incəsənət», «Azərbaycan», «Kirpi» kimi qəzet və jurnallarda müxtəlif məzmunlu hekayələri, publisist məqalələri, dram əsəri ilə çıxış edən istedadlı sənətkar bədii yaradıcılığın digər sahələrinə, o cümlədən poeziyaya da maraq göstərmişdir. Onun 1990-cı ildə çapdan çıxan və maraqla qarşılanan «Ədəbi əsərlər toplusu»nda əvvəllər mətbuat səhifələrində işıq üzü görən nümunələrlə yanaşı, oxuculara ilk dəfə ünvanlanan bir sıra oxunaqlı materiallar da cəmləşmişdir. Bu əsərlərin nəzərdən keçirilməsi akademikin ədəbiyyata təsadüfən gəlmədiyini, ürəyin hökmü, ilhamın qüdrəti ilə yazıb-yaratdığını bir daha təsdiqləyir.Şəfaət müəllimin yaradıcılığında dramaturgiyanın xüsusi mövqeyi vardır. Onun maraqlı pyeslərindən biri «Mirzə Fətəli» adlanır. Müəllifin öz sözləri ilə desək: «bu pyes ürəyi xalqın xoşbəxtliyi ilə döyünən böyük ədibimiz, Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, filosof və ictimai xadim M.F.Axundzadənin müdrik simasının bəzi cəhətlərini səhnədə canlandırır». Üç pərdə, on üç şəkildən ibarət həmin əsərdə bir neçə cəhət ayrıca maraq doğurur. Əvvəla, müəllifin Mirzə Fətəli dövrünə, onun mühiti və müasirləri ilə əlaqələrinə, ictimai-ədəbi fəaliyyətinə dərindən bələdliyi ilk baxışdan nəzərə çarpır. İkincisi, tarixiliklə müasirliyin üzvi vəhdəti özünün uğurlu sintezini tapmışdır. Üçüncüsü, dramatik konfliktin səciyyəsi, obrazların təqdimində dolğunluq və dinamiklik, canlı, obrazlı bədii dil, monoloq və dialoqların təbiiliyi, müəllif qayəsinin bədii təqdiminə uğurla xidmət göstərməsi əsərin səciyyəvi məziyyətləri sırasındadır. Pyes boyu biz Mirzə Fətəlini ən müxtəlif məqam və şəraitlərdə, müxtəlif mühitlərdə, ayrı-ayrı insanlarla ünsiyyətdə görürük. Müəllifin məharəti ondadır ki, bunların hamısını vahid qayə, başlıca ideya ətrafında cəmləşdirə bilmişdir. Pyesin əvvəlində ustad şair Mirzə Şəfi Vazehdən dərs alan Fətəli onun tövsiyyəsi ilə ruhani olmaq fikirindən daşınır, xalqa, Vətənə əsl maarifçi xidmət yolunu tutur. Mirzə Fətəlinin Şeyxülislamla, çar hökumətinin Tiflisdəki rəsmilərindən olan Kruzenşternlə, canişinlə, sadə xalq nümayəndələri ilə mükalimələri dramaturji süjetin inkişafında, baş qəhrəmanın amal və əməllərinin təqdimində tutarlı ədəbi vasitəyə çevrilir. Mirzə Fətəlinin elm, təhsil, mədəniyyət, yeni ədəbiyyat, sosial ədalət naminə apardığı mübarizənin birmənalı qarşılanmaması, onun çoxsaylı əleyhdarlarının yaranması və s. də pyesdə özünün müvafiq ifadəsini tapmışdır. Hətta bədxah qüvvələr onun yeni əlifba layihəsinin qəbul olunmaması üçün hər cür əngəllər törədirlər. Lakin böyük mütəfəkkiri anlayan, onu dəyərləndirənlər də var. Sadə xalq nümayəndələrindən Cəlal, Məlik, Vahab, Alı, Aşıq Rəcəb, Aşıq Fərəc və s. bu qəbildəndir. Ölümlə təhdid olunsa da öz yolundan dönməyən Mirzə Fətəlinin ailə mühiti də pyesdə müvafiq tərzdə təqdim olunmuşdur. Əsərin sonunda ölüm yatağında olan Mirzə Fətəlinin Həsən bəy Zərbadiyə xitabı onun vəsiyyəti kimi səslənməklə, gələcəyə inamını da mənalandırır: «Bizim millətə borcumuz çoxdur. Mən bu haldayam. Gələcək nəslin halına siz yanmalısınız». «Məni sakitləşdirən bir şey varsa, o da gələcəyə olan ümid və inamdır», - deyən böyük mütəfəkkir xalq üçün fədakarlıqla çalışan bir obraz kimi təqdim olunur.Pyesdə Mirzə Şəfinin şeirlərindən, M.F.Axundzadənin əsərlərindən verilən nümunələr dramatik arxitektonikanın üzvi tərkib hissəsi kimi yerinə düşmüşdür. Xüsusən Mirzə Fətəlinin Şeyxülislamla mükaliməsinə «Kəmalüddövlə məktubları»ndan parçaların qatılması obrazların xarakterinin açılması baxımından önəmlidir. İlk dəfə «Azərbaycan» jurnalında dərc olunan bu pyesi məşhur teatr tənqidçisi, professor Cəfər Cəfərovun yüksək qiymətləndirməsi, tanınmış rejissor Mehdi Məmmədovun radio üçün hazırlaması, eləcə də Gəncə teatrında uğurlu tamaşa əsərin tarixi dram kimi kamilliyinin ifadəsi idi. Ə.Haqverdiyevin 1911-ci ildə yazdığı «Xəyalat» pyesi ilə başlayan bir ənənə - dramaturgiyanın Mirzə Fətəliyə müraciəti Ş.Mehdiyevin pyesində özünün yeni, parlaq uğuruna qovuşmuşdur.Dramaturqun «Ərk qalası» pyesi də tarixi mövzudadır. Ötən əsrin əvvəllərində Güney Azərbaycanda Səttarxanın rəhbərliyi ilə baş verən milli azadlıq hərəkatı bu pyesdə özünün dolğun bədii təcəssümünü tapmışdır. Çoxsaylı həyat materialından, tarixi hadisələr sırasından müəllif elə məqam və obrazları diqqət mərkəzinə çəkmişdir ki, onlar bəhs olunan mövzunu lazımınca canlandıra bilsinlər. Əsərdə Səttarxan, Bağırxan, Əli Müsyö, Şeyx Səlim, Nadir, Əhməd xan, Barkli, Rübabə, Firəngiz, Hüseyn xan və digər surətlər ustalıqla yaradılmışdır. Təbii ki, Səttarxanın mərkəzi surət olması şərti ilə, onların hər biri dramatik konfliktin bədii təqdimində, ayrı-ayrı qütblərin mövqelərinin ifadəsində müvafiq bədii missiyanı lazımınca gerçəkləşdirirlər. Əsas konflikt isə xalq azadlıq hərəkatı ilə istiqlal düşmənləri arasındadır. Tarixlərin yadigarı Ərk qalası xalqımızın çoxəsrlik mübarizəsinirn şahidi, yenilməzlik simvolu kimi mənalandırılmışdır. Səttarxanın sözləri də buna işarədir: «Qırmızı Eynalı dağı ilə qoşa dayanmış Təbrizin Ərk qalası, babalarımızın qəhrəmanlıq dastanlarını öz sinəsinə yazmış bu möhtəşəm qala qoy sizin də qəhrəmanlığınızın şahidi olsun. Yadelli istilaçılar Ərk qalasının ancaq ətəklərindən ötə bilmiş, onun uca başı indi də Azərbaycanın şərəf və qürur qülləsi kimi məğrur dayanmaqda, azərbaycanlının əzəmət və iftixarını yaşatmaqdadır». Pyes boyunca Səttarxanın başçılıq etdiyi azadlıq mücahidləri ən müxtəlif situasiya və insanlarla üzləşirlər. Tərəfdarlarla yanaşı, neytrallar, yadellilərə satılmış xainlər, ayrı-ayrı xarici dövlətlərin maraqlarına xidmət edən diplomatik nümayəndələrin ikibaşlı oyunları, Tehran hökumətinin fitnələri və s. bu qəbildəndir. Lakin heç bir qüvvə bu mərd mübarizin əzmini qıra, Vətən, xalq sevgisini söndürə bilmir. Beləcə, Səttarxan oxucu və tamaşaçının gözündə bir azadlıq hərəkatı qəhrəmanı kimi ucalır. Müəllif bu ucalığın əbədiyyəti naminə də məhz əsəri Səttarxanın Tehran zəfəri ilə tamamlamağı daha məqsədəuyğun saymışdır. Əsərin bədiilik keyfiyyətləri də ideyanın təcəssümü ilə həmahəngdir. Xüsusən yeri gəldikcə Təbriz dialektindən dialoqlarda istifadə koloriti daha da artırmışdır.«Sabir» pyesi isə qüdrətli satirik şairimizin mübarizələrdə keçən ömrünün əsas yönlərini sənət dili ilə diqqətə çatdırır. İki hissəli, on üç şəkilli bu pyesdə Sabirlə yanaşı, onun ömür-gün yoldaşı Billurnisə, həmçinin Mirzə Cəlil, Həmidə xanım, Abbas Səhhət, Hacıbaba Nəzərli kimi tarixi şəxsiyyətlərin də obrazları canlandırılıb. Eyni zamanda, şairə hüsn-rəğbət bəsləyən ayrı-ayrı sadə zəhmət adamlarının, eləcə də, Balaxanı fəhlələrinin, Şamaxı tacirlərinin, Bakı məmurlarının da obrazları var. Hadisələr Şamaxıda, Bakıda, Tiflisdə cərəyan edir. Bütün bunlar Sabirin keşməkeşli ömür və sənət yolunu əyani şəkildə ümumiləşdirir. Pyesdə şairin şeirlərindən də uyğun məqamlarda istifadə olunub. Elə Sabirin mənəvi ölümsüzlüyü amalı da əsərin sonunda onun öz beytindən istifadə yolu ilə ifadə edilmişdir: Nə qəm, uğratsa da bir gün məni ifnayə zamanı,Mən gedərsəmsə, məramım yenə dünyada durar! Akademik Ş.Mehdiyevin «Vicdan yükü» pyesinin mövzusu isə müasir sosial-mənəvi problemlərdən götürülmüşdür. Müəllif əsasən ailə-məişət zəminində baş verən həyati hadisələr fonunda xəyanəti, rəzaləti pisləmiş, nəcib əxlaqi keyfiyyətlərin, yüksək mənəvi dəyərlərin təntənəsinə inam hissini başlıca leytmotivə çevirmişdir.Görkəmli ədib müxtəlif vaxtlarda qələmini bədii nəsr sahəsində də uğurla sınamışdır. «Su pərisi» hekayəsində Xəzər dənizini qorumağa çağırış ideyası maraqlı bədii biçimdə ifadəsini tapmışdır. «Göy adamı» fantastik hekayəsi isə planetdənkənar sivilizasiyalarla əlaqə, insan ömrünün uzadılmasının mümkünlüyü barədə elmi təxəyyüllə bədii fantaziyanın çox uğurlu sintezidir. «Rüşvət ustası», «Fil həkimi», «Keçi əhvalatı», «Gülpəri xanımın «alim» əri», «Torpaq qəbul etmir», «Falçının məsləhəti», «Dissertasiya duası», «Dələduz» və digər satirik hekayələrdə cəmiyyət həyatında təsadüf edilən lovğalıq, xudpəsəndlik, əliəyrilik, mərdimazarlıq, dolandırıcılıq kimi mənfi təzahürlər yığcam süjetlər timsalında, bəzən də xalq rəvayətlərinə istinadən tənqid olunmuşdur. «Usta inanmadı» hekayəsi isə gerçəklikdən uzaq düşmüş quru nəzəriyyəçi alimlər barədə dolğun bədii nümunədir. Bütün hallarda hekayələrin şirin, təsirli təhkiyəsi, oxunaqlı dili, müfəssəl, bitkin süjet və kompozisiyası razılıq doğurur. Yazısının kiçik həcmli miniatürlərinin də əksəriyyəti satirik, yaxud yumoristik xarakterdədir. «Yorğa müfəttiş», «Kənddə molla, şəhərdə tamada», «Ağıl vahidi», «Atam bəy deyildi», «Şükr elə», «Nəzəri müalicə» və s. miniatürlər janrın uğurlu örnəklərindəndir. Bunlarda da həyati fakt və epizodlar əsasında gülüş doğuran, yaxud ikrah oyadan detal və obrazlar tənqid predmeti kimi seçilmişdir. Məsələn, «Nəzəri müalicə» miniatüründə həkim xəstənin tezliklə öləcəyini bildirir, xəstə isə sağalır. Həkimin son rəyi gülüşün mahiyyətini tam aşkarlayır; «Görünür, müalicə düz aparılmayıb, yoxsa, nəzəri cəhətdən xəstə ölməli idi». Yazıçının «Sual-cavablar»ı da lakonikliyi və dolğunluğu ilə razılıq doğurur.Akademik Şəfaət Mehdiyevin ədəbi irsində poeziya nümunələri də var. Onun «Uçur-uçur bülbülcüyüm», «Oxu, gözəl», «Unudulmur ilk məhəbbət», «Ötən ötdü», «Qoyma görsün xəzan eşqim», «Yaşamır hər yanan» və digər şeirləri mövzu-üslub əlvanlığı ilə seçilir. Bunlarda azadlıq yanğısı da var, həzin, kövrək məhəbbət duyğularının, könül çırpıntılarının poetik ifadəsi də. Axıcılıq, emosionallıq həmin əsərlərdə özünəməxsus mövqe tutur. Onlardan bəzilərinə musiqi bəstələnmişdir. Satirik səciyyəli şeirlərə də alimin ədəbi irsində rast gəlirik.Nəhayət, akademikin publisistikası barədə də qısa söz açmaq istərdik.Mövzu-ideya baxımından onun publisistikasının bir qanadı elmi fəaliyyəti, digəri də bədii yaradıcılığı ilə bağlıdır. «Gələcək nəsillər naminə» adlı publisistik əsərdə təbiətin qorunması, təbii sərvətlərdən səmərəli və qənaətlə istifadə ideyası alim-publisist qələminin geniş imkanları ilə önə çəkilmiş, elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. «Cəbrayılda bir çinar var», «Başqasının kölgəsində», «Dağlar danışır» kimi əsərlər də analoji səpkidədir. «Şəxsiyyətlər» adlı publisistik düşüncələr bəşər tarixinin müxtəlif məşhur simalarını səciyyələndirir. «İlk qız məktəbi» maarif tariximizin əlamətdar bir səhifəsinə faktların və sənədlərin dili ilə işıq salır. ABŞ-a səfəri təəssüratlarından yaranan «Ultramodern kilsələr ölkəsi», «Maskalı şəhər» kimi publisistik əsərlər bir tərəfdən, oxucuları Qərb aləminin mahiyyəti, xüsusən elmi mühiti, istehsalat prosesi ilə tanış edir, digər tərəfdən isə müəllifin böyük alim-vətəndaş amalının təntənəsi kimi səslənir. Razılıq doğuran haldır ki, sovet dövründə yazılmış bu qeydlərdə müəllif süni təsirlərə uymamış, pisə pis, yaxşıya yaxşı demişdir.Bütövlükdə akademik Şəfaət Mehdiyevin ədəbi-publisistik irsi vahid bir sistem təşkil edir. Əlamətdardır ki, «Mirzə Fətəli» pyesində baş qəhrəmanın Novruz bayramının mənşəyi, mahiyyəti barədə dedikləri ilə alimin «Tarixin dərinliklərindən gələn bayram» məqaləsindəki baxışlar tam eynidir. Yaxud, müəllifin bir sıra şeirlərini «Vicdan yükü» pyesində Qaibənin mahnı kimi oxumasını xatırlada bilərik....Görkəmli alim, istedadlı ədib Şəfaət Mehdiyev «Yaşamır hər yanan» şeirində yazmışdır:El üçün yanmağın məziyyəti var,Sevinci, kədəri, əziyyəti var.Yaşamır hər yanan, ürək yanmasa, Vətənçün yananın dəyanəti var.Akademik Şəfaət Mehdiyev də öz fundamental elmi fəaliyyəti, alicənab şəxsiyyəti ilə Vətən üçün, el üçün çalışmış, xalqın qəlbində əbədiləşmişdir.

Hüseyn Həşimli

Naxçıvan Dövlət Universitetinin prorektoru, Əməkdar elm xadimi

Palitra.- 2010.- 29 dekabr.- S. 6.