Mədəniyyətin inkişaf istiqamətləri

«Mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlı əhali arasında sorğular keçirilməli və vətəndaşların özlərindən onların zövqünü formalaşdırmağın yolları öyrənilməlidir»

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun elmi katibi, iqtisad elmləri namizədi, dosent Rəsmiyyə Sabir qızı Abdullayevadır. Rəsmiyyə Abdullayeva 2006-cı ildə «Azərbaycanda əhalinin pensiya təminatı sisteminin formalaşması və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri» mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək iqtisad elmləri namizədi adını alıb.

Hazırda “Azərbaycanda aztəminatlı əhali qruplarının sosial müdafiəsinin sosial-iqtisadi problemləri” mövzusunda doktorluq dissertasiya işi üzərində çalışır. 2006-cı ildə Gənclər və İdman Nazirliyinin “Elm sahəsindəki nailiyyətlərinə görə” mükafatını alıb. R.S.Abdullayeva Azərbaycanda və xaricdə rus, ingilis, türk dillərində 60 elmi məqalə və tezis çap etdirib. 2007-ci ildə müəllifi olduğu «Azərbaycanda pensiya təminatı sisteminin formalaşması və təkmilləşdirilməsi» adlı monoqrafiyası nəşr olunub. 2008-ci ildə onun tərtibçisi və həmmüəllifi olduğu «Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf istiqamətləri» adlı kollektiv monoqrafiya işıq üzü görüb.

2006-2008-ci illərdə İqtisadiyyat İnstitutunun Gənc Alimlər Şurasının sədri olub və 2006-cı ildən Elmi Şuranın üzvüdür.

O, müsahibəsinə mədəniyyətin inkişaf istiqamətlərinin elmi təhlili ilə başladı:

- XXI əsr tarixə sivilizasiyanı keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə yüksəldən qloballaşma əsri kimi daxil olub. Qloballaşmanın ən çox təsir etdiyi sahələrdən biri hər bir ölkənin və millətin inkişafında mühüm rol oynayan mədəniyyətdir. Odur ki, bu sahənin inkişafı dövlət siyasətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissəsi demokratik dövlətin mənəvi və ideoloji əsaslarını formalaşdırmaqdan, cəmiyyətin yaradıcı potensialının inkişafı və təkrar istehsalı üçün şəraitin yaradılmasından, mədəni həyatın və milli ənənələrin rəngarəngliyinin, mədəniyyət müəssisələri xidmətlərini əhalinin bütün sosial təbəqələrinin əldə edə bilməsi imkanlarının inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu siyasətin həyata keçirilməsi isə əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsinə, tarix boyu qazanılan maddi mədəniyyət nümunələrinin qorunmasına, mənəvi-mədəni mühitin inkişaf etdirilməsinə xidmət edir.

Məlum olduğu kimi, bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçiddən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət sahəsində də bir sıra - maliyyə çatışmazlığı, mədəniyyət müəssisələrinin (kitabxana, klub, kinoteatr, teatr və s.) fəaliyyətinin zəifləməsi, bu müəssisələrə gələn tamaşaçıların sayının azalması və s. problemlər yarandı. Yaranmış sosial-iqtisadi vəziyyət keçid iqtisadiyyatının ilkin mərhələsində yaranmış problemlərin həllinə imkan vermirdi. Həmin dövrdə iqtisadiyyatın zəifləməsi, əksər istehsal müəssisələrinin öz fəaliyyətini dayandırması, mülkiyyət münasibətlərinin dəyişdirilməsi, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi, işsizliyin səviyyəsinin yüksəlməsi, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və digər sosial-iqtisadi problemlər də respublikamız üçün xarakterik idi. Bu problemləri həll etmədən mədəniyyət sahəsinin inkişafına nail olmaq mümkün deyildi. Həmin dövrdə mədəniyyət sahəsini xarakterizə edən göstəricilər sisteminə nəzər salsaq, yaranmış vəziyyət daha da aydınlaşar. Mədəniyyət sahəsinin inkişafını xarakterizə edən göstəricilərə kütləvi kitabxanaların sayı, onlardakı kitab və jurnalların və əhalinin hər min nəfərinə düşən nüsxələrin sayı, kinoteatrların sayı, kinoseansa gələnlərin sayı, teatrların sayı, teatra gələnlərin sayı, muzeylərin və onlara gələnlərin sayı, daşınmaz tarixi-mədəniyyət abidələrinin sayı və s. daxildir. Bu göstəricilər sistemini təhlil etməzdən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, keçid iqtisadiyyatının ilkin mərhələsində Ermənistanın Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etməsi nəticəsində Azərbaycan mədəniyyətinə ciddi ziyan, belə ki, mədəni və tarixi abidələrə 6 milyard 72 milyon dollar dəyərində ziyan dəydi. İşğal olunan ərazilərdə 13 dünya, 120 ölkə, 433 yerli əhəmiyyətli tarixi və mədəni abidələr qalıb. Kəlbəcər tarix muzeyindən 13000, Laçın tarix muzeyindən isə 5000 qiymətli əşya Ermənistana daşınıb. Həmin ərazilərdə 4,6 milyon kitab fondu olan 927 kitabxana qalıb. Şuşa tarix muzeyində 5000, Azərbaycan Xalçaçılıq və Xalq Tətbiqi Dövlət Muzeyinin Şuşa filialı və Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyindən 1000, Ağdam Tarix Diyarşünaslıq Muzeyindən 3000, Zəngilan tarix muzeyindən 6000-dən çox, Qubadlı dövlət muzeyindən 3000 əşya ermənilər tərəfindən qarət olunub. Bundan əlavə Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyindən 300, Bülbülün ev-muzeyindən isə 400-ə qədər əşya mənimsənilib. Bu sadalananlarla yanaşı bazar iqtisadiyyatının ilkin mərhələsində yaranmış böhran nəticəsində Azərbaycan mədəniyyətində ciddi geriləmələr hiss olunurdu. Belə ki, 1990-cı ilə nisbətən 1995-ci ildə kütləvi kitabxanaların sayı artdığı halda, onlardakı kitab və jurnalların sayı müvafiq dövrdə 6 milyon nüsxə azalıb. 2005-ci ildə kütləvi kitabxanaların sayı 4794-dən 4004-ə enib. Kitabxanalardakı kitab və jurnalların sayı da son on ildə 2,7 milyon nüsxə azalıb. Qeyd edək ki, MDB ölkələri üzrə statistik rəqəmlərə diqqət yetirsək, görərik ki, 2005-ci ildə kitabxanaların sayı Belarusda 4600, Ermənistanda 1100, Qazaxıstanda 3700, Qırğızıstanda 1000, Rusiyada (2004-cü ildə) isə 49900 olub. Müvafiq ildə kitabxana oxucularının sayı Azərbaycanda 2,4 milyon nəfər, Belarusda 4,2 milyon nəfər, Ermənistanda 0,7 milyon nəfər, Qazaxıstanda 4,0 milyon nəfər, Qırğızıstanda 1,1 milyon nəfər, Rusiyada isə 58,2 milyon nəfər olub. Son altı ildə MDB ölkələri içərisində Moldova və Qazaxıstanda oxucuların sayı artıb. 2005-ci ildən sonra kitabxanalarla və onlara gələn oxucuların sayı ilə bağlı vəziyyət maraq doğurur. Belə ki, 2007-ci ildə Belarusda kitabxanaların sayı azalaraq 4,3 minə, oxucuların sayı 4,0 milyon nəfərə, Ermənistanda kitabxanaların sayı 1000-ə, oxucuların sayı isə 0,6 milyon nəfərə kimi azalıb. Rusiyada da hər iki göstəriciyə görə azalma hiss olunur. Ukraynada bu azalma meylinin əksinə olaraq istər kitabxanaların sayında, istərsə də oxucuların sayında artım baş verib. Belə ki, 2005-ci ilə nisbətən 2007-ci ildə kitabxanaların sayı 1000, oxucuların sayı isə 1,2 milyon nəfər artıb.

- Kitabxanalara müraciət edən oxucuların sayının az olması nə ilə bağlıdır?

- Kitabxanalarla və oxucuların sayı ilə bağlı vəziyyətə təsir göstərən amillərin sırasına informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafını, insanların informasiya almaq mənbələrinin genişlənməsini, əhalinin həyat tərzini və s. aid etmək olar.

Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində isə teatrların sayı artıb. Belə ki, peşəkar teatrların sayı 1990-cı ildə 20, 1995-ci ildə 26, 2005-ci ildə isə 30 olub. Belarus, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rusiya, Ukrayna və Özbəkistanda teatrların sayı son altı ildə artıb. Təəssüfləndirici haldır ki, son illərdə ölkəmizdə teatra gələnlərin sayında kəskin azalma müşahidə olunur. Lakin sevindirici haldır ki, 2008-ci ildə teatra gələnlərin sayında 7% artım müşahidə olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, teatra gələnlərin sayı ilə bağlı analoji vəziyyət digər MDB ölkələrində də mövcud olub.

- Bu sahədəki problemin əsasını nə təşkil edir?

- Amerika tədqiqatçıları U.Bomol və U.Bouen teatrların ziyanla işləməsinin səbəbini mədəniyyət xidmətlərinin istehsalı və istehlakının xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirirlər. Onların fikrincə, bu, istehsal və istehlak prosesinin üst-üstə düşməməsi, yaradıcı və tamaşaçının şəxsi təması, tamaşaçı kütləsinin tamaşalara gəlmək imkanlarının məhdudluğu, mədəniyyət sferasına elmi-texniki tərəqqinin nəticələrinin tətbiqi imkanlarının cüzi olması ilə izah edilməlidir. Respublikamızda isə mütəxəssislər keçid iqtisadiyyatının ilkin mərhələsində kinoteatrlara, teatrlara gələnlərin sayının azalmasını əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqələndirirdilərsə, hazırda respublikamızda bunun səbəbləri daha çox elmi-texniki tərəqqinin inkişafı ilə izah olunur. Lakin maraqlı cəhət burasındadır ki, elmi-texniki tərəqqinin yüksək inkişaf etdiyi ölkələrdə son illərdə mədəniyyət müəssisələrindən istifadə edənlərin sayı nəinki azalmır, əksinə, artmaqda davam edir. Fikrimizcə, hazırda ölkəmizdə teatr sahəsində kəmiyyət göstəricilərinin azalmasını keyfiyyət göstəricilərinin aşağı düşməsi ilə əlaqələndirmək olar. Teatrlar arasında rəqabət mühitinin zəifliyi, innovasiyaların tətbiq olunmaması, bədii cəhətdən zəif əsərlərin tamaşaya qoyulması, bəzi hallarda rejissor-aktyor əlaqələrinin peşəkarlığa deyil, şəxsi münasibətlərə əsaslanması tamaşaçı sayının azalmasına təsir göstərən amillərdəndir. Bu qeyd etdiklərimizin muzeylərlə sıx əlaqəsi olmadığı üçün onların sayı artmaqdadır. Belə ki, son illərdə istər muzeylərin, istərsə də onlara gələnlərin sayında artım müşahidə olunur. 1990-cı illə müqayisədə 2005-ci ildə muzeylərin sayı 124-dən 163-ə, onlara gələnlərin sayı isə 1154 min nəfərdən 1477 min nəfərə yüksəlib. Əgər 1990-cı ildə əhalinin hər min nəfərinə 164 nəfər muzeyə gələn düşürdüsə, 2005-ci ildə 179 nəfər olub. 2008-ci ildə muzeylərin sayı daha da artaraq 205, onlara gələnlərin sayı isə 1383 min nəfər olub. Təbii ki, muzeyə gələnlərin sayının artımına təsir göstərən amillər sırasında son illərdə xarici turistlərin sayının artmasını da qeyd etmək lazımdır.

- Ümumiyyətlə, mədəniyyət sahəsindəki problemlərin həlli yollarını necə görürsünüz?

- Mədəniyyət sahəsində yaranmış vəziyyətə təsir göstərən amillər sırasında maliyyələşmə mühüm yer tutur. Mədəniyyət sahəsinin inkişaf etdirilməsi bu sahənin maliyyələşdirilməsindən birbaşa asılıdır. Mədəniyyət sahəsinin maliyyələşmə mənbələri aşağıdakılardır:

- dövlət büdcəsi hesabına;

- yığımlar hesabına;

- şəxsi vəsaitlər və ictimai ianələr hesabına;

Dünya təcrübəsində mədəniyyət sferasının maliyyələşdirilməsinin ən geniş yayılmış forması qeyri-dövlət mənbələrinə əsaslanır. Bunlara aşağıdakılar aiddir:

- dövlət müəssisələri ilə müştərək şəkildə mədəni layihə və tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün kommersiya təşkilatlarından daxil olan vəsaitlər;

- xeyriyyə ianələri həyata keçirən ictimai təşkilatların, fondların, assosiasiyaların və buna bənzər müəssisələrin vəsaitləri;

- fiziki şəxslərin ianələri;- milli lotereyalardan əldə edilən vəsaitlər;

- mədəni fəaliyyətin bəzi növlərinin lisenziyalaşdırılmasından əldə edilən gəlir;

- audiovizual məhsullardan, kitab ticarəti, surətçıxarma texnikası, audio və videokassetlərin, lazer disklərinin satışından əldə edilən gəlir;

- radio və televiziya proqramlarına görə abunə ödənişləri;

- beynəlxalq dəstək;

Mədəniyyətin maliyyələşdirilməsi üzrə beynəlxalq təcrübəyə nəzər salsaq, görərik ki, bu sahə ABŞ və İngiltərədə daha çox yığımlar və şəxsi vəsaitlər hesabına, Avropa ölkələrində isə dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına həyata keçirilir. Qonşu Rusiyada qanunvericiliyə görə federal büdcənin 2 faizi, regional büdcələrin isə 6 faizi mədəniyyətə sərf olunmalıdır. Respublikamızda isə bu sahənin maliyyələşdirilməsi əsasən dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Hazırda bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi ölkəmizdə mədəniyyət və incəsənət sahəsinin qeyri-dövlət mənbələri hesabına maliyyələşdirilməsi artmaqdadır. Buna ən bariz nümunə Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyətidir. Son illərdə fondun Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada təbliği ilə bağlı gördüyü işlər təqdirəlayiqdir.

Lakin aparılan təhlildən də görünür ki, respublikamızda mədəniyyət sahəsində bir sıra problemlər mövcuddur. Bu problemlərin həlli üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi zəruridir:

ilk növbədə mədəniyyət sahəsində qanunvericilik bazası təkmilləşdirilməlidir;

mədəniyyət sahəsinin maliyyələşdirilməsində qeyri-dövlət mənbələrinin payı artırılmalıdır;

indiki şəraitdə mədəniyyət sahəsinə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin həcmi artırılmalıdır;

mədəniyyətə yardım fondu yaradılmalıdır;

mədəniyyət müəssisələri arasında rəqabəti artırmaqdan ötrü qrant müsabiqələri keçirilməlidir;

mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlı əhali arasında sorğular keçirilməli və vətəndaşların özlərindən onların zövqünü formalaşdırmağın yolları öyrənilməlidir.

Anar Miriyev

Palitra. – 2010. – 6 iyul . –S.6.