“Türkologiyanın qarşısında duran başlıca məsələlərdən biri ortaq türk ədəbi dilinin yaradılmasıdır”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz BDU-nun Türkologiya kafedrasının professoru, filologiya elmləri doktoru Məhərrəm Məmmədovdur:

Bu "velyar n" səsi həm Türkiyə türkcəsində, həm də Azərbaycan dilində dialekt səviyyəsindədir. Bizim qərb şivələrimizdə bu səs var. Məsələn, orada “mana”, “sana” deyərkən həmin "n" səsi dilönündə deyil, dilarxasında tələffüz olunan həmin "velyar n" səsidir. Ancaq biz onu işarə kimi əlifbaya salmamışıq və buna ehtiyac da yoxdur. Bir "n" işarəsi həm dilönündə, həm də dilarxasında tələffüzü əks etdirəcək. Ancaq onlar dillərində olan bu səsin əlifbada olmasını zəruri hesab edirlər. Yəni bu, əlifbada çətinlik yaradacaq. Bununla bağlı biz onlara təkliflər verdik və onların bir qismi bizim bu təkliflərlə razılaşsa da, bir qismi hələki öz fikrində qalır. İndi Krım-tatar dili özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur və 80 min sözdən ibarət Krım-tatar dilinin lüğəti, orfoqrafiya qaydaları, dilçilik terminləri ayrıca çap olunub. Krım-tatar dilinin fonetikası, morfologiyası, sintaksis və leksik xüsusiyyətlərini əhatə edən kitablar çap olunub. Bu kitablar kiçik həcmdə olsa da, az müddət ərzində bu işləri görmək alimlərin gərgin zəhməti hesabına olub. Krım Dövlət Pedaqoji Mühəndis İnstitutunda Krım-tatar dili və ədəbiyyatı fakültəsi fəaliyyət göstərir. Orada alimlər, mütəxəssislər yetişdirirlər və onlar Krım-tatar dilini orta və ali məktəblərdə tədris edirlər. Bir çətinlik də ondan ibarətdir ki, Krım-tatar dili dövlət dili olmadığından orta məktəblərdə çox az tədris olunur. Buna görə də mütəxəssislər orta məktəblərdə işlə təmin oluna bilmirlər. Artıq belə bir qərara gəliblər ki, universitetdə Krım-tatar və ingilis dili, Krım-tatar və alman dili, Krım-tatar və fransız dili ixtisaslarında mütəxəssislər yetişdirsinlər ki, bunlar orta məktəbdə həm xarici dili, həm də Krım tatar dilini tədris etsinlər. Ümumiyyətlə, konfrans çox yüksək səviyyədə keçdi və konfransdan sonra BDU-nun rektoru A.Məhərrəmov və tədris işləri üzrə I prorektor V.Əfəndiyevin iştirakı ilə BDU ilə Krım Dövlət Pedaqoji Mühəndislik İnstitutu arasında əməkdaşlıq protokolu imzalandı və bu əməkdaşlıqdan sonra əlaqələrin daha da genişlənməsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda bu əlaqələrin yaranmasında böyük xidmətləri olduğuna görə BDU-nun rektoru, akademik A.Məhərrəmova və Rumıniyada yaşayan, mənşəcə Krım-tatar olan professor E.Mamuta həmin institutun fəxri doktoru adı verildi.

Biz səfərimizlə bağlı Krım Dövlət Televiziyasında B.Çobanzadənin Azərbaycandakı fəaliyyəti, irsinin öyrənilməsi, Krım-tatar dilinin latın əlifbası və orfoqrafiyası ilə bağlı öz təəssüratlarımızı danışdıq. İkinci dəfə isə özəl televiziyada konfransın gedişi, latın əlifbasının qəbulu ilə bağlı Krım-tatar alimləri arasında mübahisələrə öz münasibətimizi bildirdik və bu əlifbanın, orfoqrafiya layihəsinin yükək səviyyədə, təkmilləşmiş formada başqa türk xalqlarının təcrübəsi öyrəniləndən sonra hazırlanmasını qeyd etdik. Krım-tatar xalqı dilini, tarixini, mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün yeni mərhələyə qədəm qoyub və bununla bağlı onların xeyli potensialı var. Sovet dövründə Krım tatarlarının dağıdılmış maddi-mədəniyyət abidələri bərpa olunub və muzeyə çevrilib. Krım-tatar xalqının qəhrəman oğullarından olan İ.Qaspirallı "Tərcüman" qəzetini çap etdirib və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Sovet dövründə onun yaşadığı evi psixi xəstəxana ediblər və bu hazırda ləğv edilib, onun evi bərpa edilib və ev muzeyinə çevrilib. Gələn qonaqlar onun evini ziyarət edirlər. Həmçinin B.Çobanzadə adına Fond yaradılıb və anadan olduğu Qaraçıbazar kəndində abidəsi qoyulub. İldə bir dəfə B.Çobanzadənin anadan olduğu gün - 28 may tarixində fondun yığıncağı keçirilir və Krım-tatar xalqının tarixinə, mədəniyyətinə, folkloruna, dilinə aid yazılan əsərlər orada mükafatlandırılır ki, bu da onların fəaliyyətlərini genişləndirmək üçün əsas stimullardan birinə çevrilib.

- Son dövrlərdə ortaq türk dilinin yaradılması ilə bağlı fikirlər səslənir. Bu dilin yaradılmasının əhəmiyyəti ilə bağlı nə deyərdiniz?

- Hazırda türkologiyanın qarşısında duran başlıca məsələlərdən biri də ortaq türk ədəbi dilinin yaradılmasıdır. Türk xalqları geniş bir ərazidə məskunlaşıblar. Onların dilləri ötən dövrlərdə müxtəlif dillərin təsirinə məruz qalıb. O dövrdə də kiril əlifbasının qəbulunda əsas məqsəd türk xalqları arasındakı ünsiyyəti çətinləşdirmək idi. İndi türk xalqlarının bəzi nümayəndələri bir-biri ilə rus dilində danışırlar. Buna görə də ortaq dilin yaradılması həddindən artıq vacibdir. Bununla bağlı xeyli müzakirələr gedib, Türkiyədə bir neçə dəfə konfranslar keçirilib və qarşıya məqsəd qoyulub ki, türk xalqları eyni əlifbadan istifadə etməlidirlər. Bu əlifba da latın qrafikalı əlifbadır. Yəni türk xalqları bu əlifbanı qəbul etdikdən sonra ortaq türk ədəbi dilinin yaradılması real bir məsələyə çevriləcək. Türkiyədə keçirilən konfranslarda belə qərara gəlinib ki, hər bir ölkə 34-dən çox hərf olmamaq şərtilə öz layihəsini təqdim etməlidir. Azərbaycanlı alimlər də həmin vaxt 32 hərfdən ibarət indiki latın qrafikalı əlifbanın ortaq türk əlifbası kimi qəbul edilməsini təklif ediblər. Bu istiqamətdə proses hələ başa çatmayıb. Çünki xeyli sayda türk xalqları var ki, bu əlifbanı qəbul etməyib və öz layihələrini də təqdim etməyiblər. Əsas məsələ bununla bağlı Türkiyədə aparılır. Ortaq türk ədəbi dilini yaratmaq üçün indi alimlər arasında iki fikir var. Birincisi odur ki, bütün türk dillərinin xüsusiyyətlərini bir yerə yığıb süni dil yaratmaq, ikincisi isə türk dilləri içərisində ən çox anlaşılan bir dili ortaq türk dili kimi qəbul etməkdir. Mənim fikrimcə, süni dilin yaradılması çox çətin bir problemdir. Ancaq zaman özü müasir türk dilini türk xalqları arasında ortaq türk dilinə çevirəcək. Məsələn, Krımda olarkən biz Krım tatarları ilə çox asanlıqla bir-birimizi başa düşürdük. Hansısa başa düşülməyən söz olduqda Türkiyə türkcəsinə müraciət edirdik. Konfrans Krım-tatar dilində keçdi və biz orada Azərbaycan dilində çıxış etdik və bir-birimizi asanlıqla başa düşdük. Çox cüzi anlaşılmayan söz oldu. Bu baxımdan ortaq türk dilinin böyük əhəmiyyəti var.

- Bu gün türkologiya elminə gənclərin marağı hansı səviyyədədir?

- Türkologiya sahəsinə maraq getdikcə artır. BDU-da Türkologiya kafedrası, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Türk dilləri şöbəsi fəaliyyət göstərir. Burada çox dəyərli tədqiqat işləri aparılır. Belə ki, həm müasir türk dillərinin, qədim türk dilləri və onların abidələrinin öyrənilməsi, Altay dillərinin öyrənilməsi sahəsində tədqiqat işləri aparılır. Gənclərimizin də buna marağı getdikcə artmaqdadır. Sırf elmlə məşğul olan gənclərimiz də çoxdur. Bir qismi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur, digərləri isə aspiranturada elmi fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Türkologiya kafedrasının magistrları hər il bir ay müddətinə Türkiyəyə gedirlər və araşdırmalarla tanış olurlar. Magistrlərimizdən biri C.Sıraczadə üç il öncə Bakıda Almaniya səfirliyi tərəfindən keçirilən müsabiqədə qalib oldu və üç ildir ki, orada tədqiqat aparmaqla məşğuldur. Hazırda doktoranturada elmi fəaliyyətini davam etdirir. Türkiyədəki ali təhsil ocaqları ilə əlaqələrimiz var və burada tədqiqatlar aparırlar.

- Türkologiya sahəsində ədəbiyyatla bağlı problem varmı və ölkəmizdə bu sahədə yeni nəşrlər yaranırmı?

- Sovet dövründə ədəbiyyatın mübadiləsi çox yaxşı idi. Türkdilli ölkələrdə çap olunan elmi ədəbiyyatlar bütün respublikalara yayılırdı və ondan da istifadə edilirdi. Amma bir müddət əlaqələr zəiflədi və ədəbiyyat sahəsində çox böyük çətinlik yaranmışdı. 2000-ci illərdən sonra bu problem də öz həllini tapmaqdadır. İndi türk dillərinin materialları, yazılı abidələri və ayrı-ayrı ölkələrdə aparılan tədqiqat işlərinin əksəriyyətini internet vasitəsilə əldə etmək mümkündür. Son dövrlərdə türkologiya ilə bağlı elmi-tədqiqat əsərləri çap olunub. BDU-nun kafedra müdiri T.Hacıyevin bu yaxınlarda tatarların qədim abidəsi olan "Şan qızı" dastanı çap olunub. Hələ tatarlar özləri onu çap etməyiblər və biz oraya gedəndə bu kitabı aparmışdıq və onlar böyük sevinclə qarşıladılır. Bundan başqa son dövrlərdə professor M.Novruzovun, E.Əzizovun, elmlər doktoru R.Əsgərin, M.Mirzəliyevanın, İ.Kazımovun, APU-nun professoru Ə.Tanrıverdinin kitabları çap olunub. Onlardan dərs vəsaiti kimi də istifadə edilir.

Sovet dövründə Türkologiya fakültəsi olmayıb, amma kafedra fəaliyyət göstərib. Amma tədqiqatlar bu istiqamətdə aparılmırdı, yəni sovet dövrünün ideologiyasına uyğun şəkildə aparılırdı. Ancaq indi müstəqillik qazanandan sonra bu tədqiqatlar da dəyişib. Sovet dövründə daha çox xüsusi türkologiya inkişaf edib və bu o deməkdir ki, hər xalq öz dilini, tarixini araşdırıb, ancaq 1990-cı illərdən sonra bu tədqiqatların istiqaməti dəyişilib və ümumi tədqiqatlar aparılmağa başlanıb. Sovet dövründə "Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası", "Türkmən dilinin tarixi qrammatikası" və s. şəkildə çap olunsa da, ümumi türk dillərinin tarixi qrammatikası çap olunmamışdı. Altay dillərinin seriyasından kitablar çap olunmamışdı və yasaq olunmuşdu. XX əsrin əvvəllərinə qədər bununla bağlı çap olunan kitablar gizli fondda saxlanılırdı. 1990-cı illərdən sonra fondlar açılmağa başladı və bu istiqamətdə tədqiqatlar geniş vüsət aldı.

- Hazırda bu sahədə problemlər varmı və onların həllində hansı təklifləri irəli sürərdiniz?

- Azərbaycan və Türkiyə dialektlərini müqayisəli şəkildə öyrənirik. Mənim bir magistrim "Azərbaycan və türkmən dilləri dialektlərində morfoloji xüsusiyyətlər" ilə bağlı müqayisəli bir tədqiqat əsəri yazır. Başqa bir magistr "Azərbaycan dilinin qərb şivələri ilə türk dilinin Qars şivələrinin müqayisəsi" ilə məşğul olur. Krım-tatar dili ilə bağlı istərdik əlaqəni genişləndirək. Eləcə də bu dilləri Altay dilləri ilə müqayisə eləsinlər. Bu müqayisə nəticəsində qədim xüsusiyyətlərimiz meydana çıxır.

Türkologiyanın qarşısında bir sıra problemlər var ki, onların həll olunmasını istərdim. Belə ki, ortaq türk ədəbi dilinin yaradılması üçün işlər genişlədirilməlidir ki, bunun üçün ikidilli lüğətlər çap olunmalıdır. Qəzetlərdə bununla bağlı məqalə çap olunmalı, TV-də verilişlər yayımlanmalıdır. Orta məktəblərdə maarifləndirmə işi genişləndirilməlidir. Sonra türk dillərinin, abidələrinin öyrənilməsi üçün imkanlar yaradılmalıdır. Alimlər abidələrin tapıldığı ərazilərə ezamiyyətə göndərilməlidir. Ən az tədqiq olunan uyğur abidələridir ki, onların əksər hissəsi Almaniyanın Arxeologiya İnstitutunun kitabxanasında saxlanılır. Cənubi Azərbaycanda Təbriz dialektindən başqa digər şivələr öyrənilməyib və burada tədqiqat işləri aparmaq üçün şərait yaradılmalıdır. Yəqin ki, bunlar zaman-zaman həyata keçiriləcək.

Nigar

Palitra. -2010. – 14 iyul. – S.5.