“Azərbaycan elminin perspektivləri gəncliyin elmi-tədqiqat işinə necə cəlb olunmasından, onlar üçün müvafiq elmi mühitin yaradılmasından asılıdır”

Professor Səlahəddin Xəlilov: “Xalqın taleyi ilə bağlı olan cəmiyyətşünaslıq problemlərinin həllinə məhz gənc alimlərin əşəbbüs göstərməsi heç kəsdə inamsızlıq doğurmamalıdır”

Məlum olduğu kimi, elmin aktual problemlərindən biri də gənclərin elm sahəsində ixtisaslaşması, bununla bağlı olaraq elmdə varislik prinsipinin saxlanması kimi məsələlərlə bağlıdır. Bu kontekstdə humanitar və sosial elmlərdə mövcud olan durumun araşdırılması da olduqca aktuallıq kəsb edir. Layihə çərçivəsində mövzu ilə bağlı bizə fikirlərini bildirən Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Səlahəddin Xəlilov belə düşünür: “Azərbaycan elminin perspektivləri müasir gəncliyin elmi-tədqiqat işinə necə cəlb olunmasından, onlar üçün müvafiq elmi mühitin yaradılmasından asılıdır. Üstün elmi-tədqiqat istiqamətlərinin düzgün seçilməsi, tələbə, aspirant və gənc alimlərin intellektual potensialının ölkəmiz üçün gərəkli olan problemlərə yönəldilməsi elm təşkilatçılarının, elmi-tədqiqat institutları və ali məktəb rəhbərlərinin başlıca vəzifələrindən biridir.

Yaxın keçmişdə kommunist ideologiyası cəmiyyətşünaslıq sahəsindəki tədqiqatları məhdudlaşdırdığından, cəmiyyətin obyektiv tədqiqinə yol verilmədiyindən bütün intellektual potensial əsasən təbiət elmləri və riyaziyyata yönəldilirdi. Ona görə də cəmiyyətin, iqtisadiyyatın, təsərrüfatın elmi əsaslarla idarə olunması, menecmentin, tətbiqi sosiologiyanın bir elm kimi təşəkkül tapması ancaq kapitalist ölkələrinə xas bir hadisə idi. İndi ictimai elmlərin həqiqi bir elm kimi inkişafı üçün meydan açılıb. Həm də milli dövlət quruculuğu bu sahədəki tədqiqatların aktuallığını daha da artırır və intellektual potensialın daha çox bu sahəyə yönəldilməsini tələb edir. Hər hansı bir dövlət beynəlxalq miqyasda yalnız o zaman özünü müstəqil hiss edə bilər, öz mənafeyini müdafiə edə bilər ki, mövcud geopolitik kontekstdə onun yeri dəqiq surətdə araşdırılmış olsun, bu sahədə ciddi fəlsəfi, siyasi, iqtisadi tədqiqatlar aparılmış olsun, bir sözlə, praktik fəaliyyət elmi zəmində aparılsın. Lakin təəssüf ki, ictimai elmlər sahəsində Azərbaycanda ciddi bir dönüm hələ də hiss olunmur”.

Bu gün Azərbaycan beynəlxalq siyasət arenasına inamla çıxa bilirsə, özünəməxsus siyasi mövqeyi və nüfuzu varsa, bunlar hamısı ancaq onun rəhbərinin şəxsi nüfuzu, beynəlxalq siyasi təcrübəsi və böyük intellektual potensialı sayəsində mümkün olur. Lakin cəmiyyətin bütün pillələrdə, ayrı-ayrı müəssisə və təşkilatlardan başlamış ümumölkə miqyasına qədər elmi əsaslarla təşkili və idarə olunması üçün müasir Azərbaycan cəmiyyətşünaslığının yaradılmasına böyük ehtiyac var: “Bu işə heç şübhəsiz, marksist-leninçi ictimai-siyasi fikrin təsirindən azad olan gənc cəmiyyətşünas alimlərin cəlb edilməsi tələb olunur. Bu gün cəmiyyətin öyrənilməsi sahəsində respublika alimlərinin tutduğu passiv mövqe, ictimai həyatdakı mənəvi durğunluğun elmə nüfuz etməsi alimlərin mütəşəkkil və məqsədyönlü fəaliyyətini çətinləşdirir. Elm hələ heç cür öz nüfuzunu yüksəltmək və ictimai həyata fəal müdaxilə etmək mövqeyini tuta bilmir. Halbuki belə bir şəraitdə respublikamızın cəmiyyətşünas alimləri təşəbbüsü öz üzərinə götürməli, qarşıda duran çətin vəzifənin yerinə yetirilməsində öz sözünü deməlidirlər.

Respublikamızın sosial-iqtisadi və mənəvi həyatında uzun illərdən bəri yığılıb qalmış ciddi problemlərin sistemli şəkildə öyrənilməsi, keçid dövrünün xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi, bu sahədə kompleks tədqiqatlar aparılması bütün cəmiyyətşünas alimlərin: filosofların, sosioloqların, iqtisadçıların, tarixçilərin və sairlərinin qarşılıqlı əməkdaşlığını və birgə fəaliyyətini tələb edir. Bizim hamımızın bir ümumi tədqiqat obyektimiz var. Bu da ümumdünya kontekstində götürülmüş Azərbaycandır; onun tarixi, mədəniyyəti, dili, habelə sosial, iqtisadi, siyasi, ekoloji, demoqrafik problemləridir. Bu problemlərin müxtəlif müstəvilərdə, rakurslarda tədqiqi ilə məşğul olan alimlərimiz bir-birindən ayrı düşüb, bir-birini dinləmək, fikir mübadiləsi aparmaq imkanından məhrum olublar. Hərə öz şöbəsindən, kafedrasından, ən yaxşı halda isə öz institutundan kənarda fəaliyyət göstərən tədqiqatçılardan xəbərsizdir. Alim ziyalılarımız arasındakı pərakəndəlik, akademiyada, ali məktəblərdə və digər elmi müəssisələrdə çalışan alimlərin tədqiqatlarının əlaqələndirilməməsi, vahid elmi cəbhə yaradılmaması, elm adamlarının passiv həyat mövqeyi gənc alimlərin formalaşmasına pis təsir göstərir.

Müasir dövrdə cəmiyyətşünaslığın əsas məqsədlərindən biri ictimai problemlərin öyrənilməsi sahəsində səyləri birləşdirməklə yanaşı gənclərin intellektual tərbiyəsi üçün də şərait yaratmaq, onların müstəqil düşüncə və diskussiya mədəniyyətinə yiyələnməsinə nail olmaqdan ibarətdir”.

- Müstəqil Azərbaycanın hərtərəfli surətdə öyrənilməsi, kompleks tədqiqat proqramlarının yaradılması və bu işə gənc alimlərin cəlb edilməsi, istedadlı gənclərin intellektindən səmərəli istifadə olunması günün aktual problemlərindəndir. İlk növbədə hansı tədbirlərin və məqsədlərin reallaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır?

- Biz yolun hələ lap başlanğıcındayıq. Məqsəd ictimai həyatımızın aktual problemlərinin tədqiqi sahəsində fayda verə biləcək hər bir adamı, ixtisasından asılı olmayaraq, bu ümumxalq işinə cəlb etməkdir. Bu gün xalqımızı cəmiyyətimizi, respublikamızı narahat edən başlıca məsələləri elm süzgəcindən keçirmək, konkret praktik tövsiyələr hazırlamaq tələb olunur. Bu iş yalnız gəncliklə bağlı olmayıb ümumxalq işidir. Əgər gənc nəsil belə çətin və mürəkkəb bir vəzifəni öz öhdəsinə götürürsə, deməli, təkcə öz gənclik enerjisinə deyil, həm də dövlətin, bütün ziyalı ictimaiyyətinin köməkliyinə ümid bəsləyir.

Əslində buradakı "gənc" anlayışı tamamilə şərtidir. Gənc alim dedikdə biz elmi axtarış sahəsindəki gənclik təravətini hələ də itirməmiş, yaradıcılıq ehtirası hələ sönməmiş elm entuziastlarını nəzərdə tuturuq. Burada "gənclik" elmdə təcrübəsizlik kimi deyil, əksinə, elmi eqoizm və konservatizm sahəsində "təcrübəsizlik" kimi başa düşülür. Yaşın kiçikliyi deyil, intellektual potensialın, həvəsin və enerjinin böyüklüyü əsas götürülür. Gənc alim formalizm və bürokratiya xəstəliyinə tutulmamış, prokrustlaşmamış alimdir.

Qarşıda duran vəzifələr o qədər böyükdür ki, o qədər problemlər yığılıb qalıb ki, onları nisbətən qısa müddətdə həll etmək tükənməz enerji və fantaziya tələb edir. Burada soyuq ağlın, "normal" elmi tədqiqatın on ilə gördüyü işi yanar zəka bir ilə görməlidir. Burada daha kiçik müddət, daha böyük sürət mümkün deyil. Çünki elm poeziya deyil. Elmdə tək ilham, tək entuziazm heç nə edə bilməz. Burada təmkin səbat ehtirasla, ilhamla birləşməlidir. İmpulsiv düşüncə, fəhm qığılcımları soyuq ağlın sərt skeptisizm sınağından keçməli və əksinə, səbirlə, inadla, damla-damla yığılan qalaq-qalaq elmi material assosiativ təfəkkürün, zəka şöləsinin işığında saf-çürük edilməli, yüksək nəzəri hazırlığı olan alimlərin köməyi ilə elmi konsepsiya səviyyəsinə qaldırılmalıdır.

- Gənc alimlərin yeni, orijinal tədqiqatlara həvəsləndirilməsi və bu sahədəki problemlərə sizin yanaşmanızı bilmək istərdik.

- Tədqiqatçılar gənc, problemlər isə qocadır. İlk baxışda təzadlı görünsə də, burada müəyyən qanunauyğunluq var. Məsələ burasındadır ki, o problemlər yığılıb qalır ki, onlar elmin hər hansı sahəsində nüfuz sahibi olan adamlar tərəfindən həll oluna bilmir, hakim təfəkkür tərzinin "normativ"lərindən kənarda çıxır. Yaşlı nəsil həmin təfəkkür tərzinə möhkəm surətdə bağlı olduğundan yeni həll yolu, yeni baxış tələb edən belə problemlər qarşısında aciz qalır. Gənc tədqiqatçılar isə hakim təfəkkür üslubuna, normal elmin ehkamlarına çox da möhkəm bağlanmadığına görə problemə bəzən gözlənilməz mövqedən yanaşır, yeni metodlardan istifadə edir. Burada gəncliyə daha çox xas olan assosiativ təfəkkür də öz müsbət sözünü deyir. Elm tarixindən buna çox misallar göstərmək olar. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində bir sıra fiziki hadisələr Nyuton mexanikası çərçivəsində izah edilə bilməyəndə dövrün bütün görkəmli alimlərinin həll edə bilmədiyi məsələni 25 yaşlı A.Eynşteyn həll elədi. Bir qədər sonra, mikrohadisələr üçün klassik mexanika özünü doğrultmayanda yeni kvant mexanikasının əsas qanununu 26 yaşlı V.Heyzenberq kəşf elədi. Şellinq ilk fəlsəfi əsərini yazanda 20 yaşı var idi. Siyahını davam etdirməyə ehtiyac yoxdur. Məqsəd budur ki, xalqımızın taleyi ilə bağlı olan ciddi cəmiyyətşünaslıq problemlərinin həllinə məhz gənc alimlərin təşəbbüs göstərməsi heç kəsdə inamsızlıq doğurmasın.

Belə bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, nəinki problemlər, elmin özü də getdikcə qocalır. Görkəmli fizik Maks Delbryukun dediyi kimi, elm qocalır, cəmiyyət isə cavan qalır. Elmin nailiyyətləri üst-üstə toplanır, elmi informasiya çoxalır, nəhəng elm ağacı bar gətirdikcə başı aşağı əyilir. Cəmiyyət isə getdikcə yeniləşir, nəsillər bir-birini əvəz edir. Hər yeni alim nəsli qarşısında daha mürəkkəb, daha ciddi problemlər durur. Belə bir şəraitdə gərək yeni nəslin tədqiqat imkanları da daim artsın.

İlkin Ağayev

Palitra. – 2010. – 1 iyun. – S.6.