Alimlərimiz alternativ enerji sahəsinə aid qurğular yarada bilirlər

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının dosenti, texnika elmləri namizədi, Dünya Bərpa Olunan Enerji Şəbəkəsinin üzvü Fuad Məmmədovdur.

- Bu gün aktual məsələlərdən biri olan alternativ enerjinin tətbiqi istiqamətində hansı təkliflər irəli sürə bilərsiniz?

- Ölkə başçısı İlham Əliyevin 2004-cü il 21 oktyabr tarixli sərəncamı ilə “Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə üzrə Dövlət Proqramı” təsdiqlənib. Qeyd etməliyəm ki, 20 bənd üzrə olan tədbirlər planında bu sahəni əhatə edən məsələlər öz əksini tapıb. Tədbirlər planının 4-cü bölməsində alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələrindən istifadə üzrə mütəxəssislərin hazırlanması və enerji istehlakçılarının maarifləndirilməsi istiqamətində işlərin aparılması, 6-cı bölməsində isə ölkədə alternativ enerji mənbələrinin potensialının müəyyənləşdirilməsi istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması əksini tapıb. Bununla bağlı biz məhz alternativ energetika sahəsində işimizi iki istiqamətdə qururuq ki, bunlar həm kadrların hazırlanması, həm də alternativ enerji mənbələri sahəsində elmi-tətqiqat işlərinin həyata keçirilməsidir. Qeyd edim ki, mən 2001-ci ildə Azərbaycan Texniki Universitetində istilik çeviricisi, qeyri-ənənəvi və bərpa olunan enerji mənbələri və qurğuları ixtisası üzrə bakalavr, 2003-cü ildə isə enerjinin çevrilməsində gedən proseslərin istilik fizikası ixtisası üzrə magistr dərəcələrini almışam. Namizədlik dissertasiyası işim isə günəş enerjisindən istifadə etməklə xam neftin emala hazırlanması üçün energetik qurğunun işlənməsinə həsr olunub və bu mövzunu 2007-ci ildə Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə ADNA NQGPK ETİ-də fəaliyyət göstərən birdəfəlik dissertasiya şurasında müdafiə etmişəm. Aspirantura illərində bununla bağlı ölkədə ilk dəfə olaraq orta temperaturlu parabolosilindrik konsentratorlu fokuslaşdırıcı güzgüdən ibarət energetik qurğu hazırlamışam. Bu, 2003-cü ilə təsadüf edirdi, hazırlanmış qurğu 350-400 0C temperatura malikdir. Qurğuda yüksək səviyyədə eksperimentlər aparıldı və dünyanın aparıcı təşkilatları, elmi-tədqiqat institutları bu qurğu və həyata keçirilən texnoloji proseslə çox maraqlanırdılar, xaricdə ingilis və rus dillərində nüfuzlu jurnallarda məqalələr çap olundu, patentlər alındı. Bir sıra xarici beynəlxalq konfranslarda iştirak etdim. Budan başqa insanların məişət təminatı, yəni isti su və isitmə sistemləri ilə təmin olunması ilə bağlı yastı Günəş kollektorları da hazırlamışıq. Belə ki, ölkəmizdə Türkiyə, Çin istehsalı olan kollektorlar satılır. Bizim qurğularla onlar arasında qiymət və keyfiyyət baxımından böyük fərq var. Məsələn, Türkiyə istehsalı olan bu kollektorlardan biri 2008-ci ildə istismar vaxtı Bakı şəhərinin iqlim şəraitinə dözməyib və sıradan çıxıb. Qiymətlərə gəldikdə isə məsələn, Türkiyə istehsalı olan 4 kvadratmetr sahəli Günəş kollektorunun qiyməti 2 min manatdır, öz istehsalımız isə bu ölçüdə 400-500 manata başa gəlir, hətta bu, fərdi istehsaldır. Əgər kütləvi istehsal olarsa, qiymət daha da aşağı olar. Hazırda başqa qurğular düzəltmişik. Yəni Günəş enerjisindən birbaşa 1500-1800 0C temperatur alınan yüksək dəqiqliyə malik qurğu işləyib hazırlamışıq. Biz əsasən alternativ enerji mənbələrinin neft sənayesində tətbiqinə üstünlük veririk. Çünki ölkənin aparıcı sənaye sahəsi neft sənayesidir. Nəzərə alsaq ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə il ərzində 50 milyon ton neft xaricə satılır, Azərbaycanın daxili tələbatı isə 6 milyon tondur, bu 6 milyon ton neft əsasən neft sənayesinin və energetikanın payına düşür. Ona görə də çalışırıq ki, neft sənayesində işlədilən ənənəvi enerji ehtiyatlarını bərpa olunan enerji ilə əvəz edək və orada qənaət edilən neft-qaz və digər ənənəvi enerji mənbələrini yenidən ixrac edib kapitala çevirək. Oradan gələn gəliri bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafına sərf edək.

Hazırda Azərbaycanın iqtisadi potensialı olduqca artır və bu çox sevindirici haldır. Lakin bu sahədə kadr potensialı çox azdır. Hazırda respublikada bu sahədə ixtisaslaşmış 5-10 nəfər mütəxəssis var.

Ölkə başçısının dediyi kimi, “neft gəlirlərini insan kapitalına çevirməliyik” və bu kapital, yəni kadr potensialı əsasən gənclərdən ibarət olmalıdır. Çünki gənclərin enerjisi, işləməyə həvəsi kifayət qədər çoxdur. Mən ilk növbədə gənc kadrların yetişdirilməsini vəzifə borcum olmaqla yanaşı qarşıma məqsəd kimi qoymuşam. Onların biliklərinin nəinki alternativ energetika sahəsində artırılması üçün, eləcə də gənclər tərəfindən texnika və texnologiyanın lazımi səviyyədə mənimsənilməsi istiqamətində əlimdən gələni edirəm. Çünki alternativ energetika sahəsində müxtəlif işçi mexanizmlər, maşınlar işləyir ki, onlardan gərək mühəndisin xəbəri olsun. Çalışmaq lazımdır ki, hazırda ölkədə alternativ enerji sahəsində güclü mühəndis ordusu yaradılsın. Son zaman ərzində Azərbaycana ilk dəfə "Vestas" şirkətinin istehsal etdiyi gücü 150 kVt olan müasir külək mühərriki gətirilərək Qaradağ rayonunda istismara verildi. Bu, ölkəmiz üçün ilkin mərhələdə çox böyük göstərici idi. Ondan əvvəl isə 2-4 kVt-lıq külək mühərrikləri respublikaya gətirilmişdi. Lakin Qaradağ rayonu ərazisində quraşdırılmış külək mühərriki çox az bir müddət işləyib dayandı və bildirdilər ki, onun təmirinə olduqca böyük vəsait tələb olunur. Nəticədə isə onu sökdülər və hazırda acınacaqlı vəziyyətdə qalıb. Avropa Birliyi ölkələrindən mütəxəssislərin təmirlə bağlı cəlb edilməsi çox baha başa gəlir, belə olduqda yerli mütəxəssislərə həddən ziyadə ehtiyac duyulur. Ümumiyyətlə, bərpaolunan energetika sahəsində respublikaya gətirilmiş və ya yerli istehsal edilmiş texniki avadanlıq və qurğuların istismarını təmin edəcək və buna nəzarət edə biləcək mütəxəssislərin, energetik mühəndislərin yetişdirilməsi günümüzün əsas tələblərindən biridir.

- Azərbaycanda alternativ enerjinin inkişaf strategiyasını necə görürsünüz?

- Bilirsiniz, istənilən sahənin inkişaf etdirilməsi üçün ilkin mərhələdə kadrların hazırlanması əsas şərtdir. Bundan sonrakı mərhələdə onlar xarici ölkələrdə aparıcı institut və elmi-tədqiqat mərkəzlərində bu təcrübələri təkmilləşdirməlidirlər. Çünki burada nəzəriyyə və təcrübəni mən onlara çatdırıram və onlar kifayət qədər anlayırlar, amma müasir texnika və ölçü cihazları bizdə yoxdur. Yəni bu bilik bazası ilə xaricdə 3-6 aylıq təcrübə, treninq kurslar keçsələr, kifayət edər. Digər bir mərhələyə gəldikdə isə bu gün Sənaye və Energetika Nazirliyində Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Milli Agentlik yaradılıb və bununla paralel elmi-tədqiqat institutu da yaradılmalıdır. Bu institutun böyük bir ərazidə eksperimental sahəsi olmalı və orada eksperimentlər aparılmalı, alınmış nəticələr isə praktikada tətbiq olunmalıdır. Beləliklə, bu sahə Azərbaycanda yaradılıb inkişaf etdirilə bilər. Hazırda isə alternativ və bərpa olunan energetikanın inkişafı istiqamətində aparılan işlər mərkəzləşdirilmiş deyil, pərakəndə qaydada həyata keçirilir. Bu mövzuda konfranslar, seminarlar, dəyirmi masalar keçirilsə də, televiziyada proqramlar hazırlansa da, konkret olaraq nəticələr çox zəifdir. Mən 2008-ci ildə Şotlandiyada “Günəş enerjisindən istifadə etməklə neftli suların təmizlənməsi” mövzusu ilə bağlı Dünya Bərpa Olunan Energetika Konqresində iştirak etdim. Orada mən mövzu ilə bağlı çıxışdan əlavə həm 20 faiz torpaqlarımızın işğal olunduğunu, həm də 1 milyon qaçqınımız olduğunu konqres iştirakçılarının nəzərinə çatdırdım və onunla əsaslandırdım ki, dövlət büdcəsinin böyük bir hissəsi qaçqınlara, onların yaşayış şəraiti üçün xərclənir. Əgər biz həmin vəsaiti bərpa olunan enerji sektorunun inkişaf etdirilməsinə sərf etsək, bəlkə də ölkəmiz alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən alınan enerjinin miqdarına görə dünyada lider olar.

Çünki Abşeron yarımadasının yüksək Günəş və külək enerji potensialı var, Naxçıvanda Günəş enerjisi, digər Aran rayonlarının hər birində biokütlə potensialı kifayət qədər çoxdur, Böyük Qafqaz-Kiçik Qafqazda geotermal enerjidən istifadə üçün potensial yüksəkdir. Bu göstəricilər Azərbaycanda yeni, ekoloji təmiz, iqtisadi sərfəli enerji resurslarından istifadə olunmasına zəmin yaradır.

Dünyada alternativ energetika sahəsində aparıcı təşkilatlardan biri də Dünya Bərpa Olunan Enerji Şəbəkəsidir. Mən şəbəkənin prezidenti professor Əli Sayiq ilə söhbət edərkən o bildirdi ki, kadrların hazırlanması, ixtisasların artırılması lazım olarsa, burada gəlib reallaşdıra bilərsiniz.

Hazırda dünyada üç aktual məsələ var ki, onlardan biri də həm ekoloji, həm energetik problemlərin həlli baxımından çox əlverişli olan alternativ enerji mənbələrindən istifadə olunması ilə bağlıdır. Insanların normal həyat tərzinin qurulması üçün bu problemlər həll olunmalı və lazımi tədbirlər görülməlidir.

- Belə bir fikir də səslənir ki, ölkədə Günəş energetikası sahəsində çalışan fiziklər var, lakin koordinasiya yoxdur. Sizin buna münasibətiniz necədir?

- Hər bir elm sahəsi müxtəlif elmlərin toplusundan ibarətdir. Ancaq ümumi götürdükdə alternativ energetika sırf mühəndis sahəsidir. Burada fizik, kimyaçı, bioloq, geoloqlar və s. sahənin mütəxəssisləri işləyir. Məsələn, Günəş elementlərinin alınması üçün fiziklər yarımkeçiricilər sahəsində tədqiqatlar aparır. Kimyaçılar isə müxtəlif kimyəvi proseslər üzərində çalışırlar, məsələn, Günəş enerjisi vasitəsilə yanacaqların alınmasında, bioloqlar biokütlədən enerjinin alınması, geoloqlar isə geotermal energetika sahədə işləyirlər. Ümumiyyətlə, bu sahədə işləyən kadrları saysaq, ölkədə 10-15 nəfərdən artıq mütəxəssis yoxdur. Bəli, məhz Günəş elementlərinin alınmasında, yarımkeçiricilərin tədqiq olunması sahəsində fiziklərin sayı çoxdur. Bu da ondan irəli gəlir ki, 1970-ci illərdən başlayaraq SSRİ Elmlər Akademiyası tərəfindən AzSRİ Elmlər Akademiyasının Fizika Institutunda yarımkeçiricilərin tədqiq olunması tapşırığı verilmişdi. Günəş elementlərinin əsas hissəsi isə yarımkeçiricilərdən ibarətdir və təəsüflər olsun ki, alınmış nəticələr istehsalatda öz geniş tətbiqini tapmayıb.

- Alternativ enerjidən fərdi istifadə halları mövcuddur. Sizcə, bunun ölkəmizdə tətbiqi mümkündürmü?

- Alternativ enerji mənbələri dünyada iki formada - bir fərdi şəkildə, yəni hər ailənin, hər evin, hər müəssisənin özündə tətbiq edilir və bir də mərkəzləşdirilməş sistem formasında istismar edilir, alınan enerji dövlətə, insanlara satılır. Bəzi Avropa ölkələrində fərdi şəkildə alternativ enerji mənbələrini istismar edən insanlara dövlət tərəfindən dotasiya verilir. Məsələn, istehlakçı gün ərzində Günəş, külək və s. enerji qaynaqlarından 3-5 kVt enerji alır və bunun 40-50 faiz qiymətini gündəlik olaraq dövlət ona qaytarır. Həm aldığı enerji ilə evini təmin edir, həm qazanır. Nə qədər çox enerji işlətsə, bir o qədər də çox qazanacaq. Bu, insanlarda bir stimul yaradır. Eyni zamanda maddi vəziyyət də imkan verir ki, onlar həmin qurğuları alıb istismar edə bilsinlər. Mənim fikrimcə, Dövlət Proqramında öz əksini tapması vacib olan amillərdən biri əhalinin kütləvi şəkildə maarifləndirilməsi və həmin dotasiya məsələsidir. Bu bir reklam şəklində insanlara çatdırılsa, çox adam bu qurğuları ala bilməsə də, özü düzəldəcək.

Kioto protokolu çərçivəsində BMT tərəfindən dünyanın aparıcı ölkələri qarşısına müvafiq öhdəliklər qoyulub, buna uyğun olaraq 2020-ci ilə qədər enerji istehsalının 20 faizi bərpa olunan enerji mənbələri hesabına olmalıdır, 2100-cü ildə isə bu rəqəm 100 faiz nəzərdə tutulur. Dünyanın aparıcı dövlətləri buna doğru gedir. Biz də bu kompaniyaya qoşulmalıyıq. Cünki bərpa olunan enerji mənbələri ekoloji təmiz, təhlükəsiz və daimidir. Məlumdur ki, biz bunu bir il ərzində edə bilmərik, bu işlər tədricən həyata keçirilməlidir. Ekoloji təmiz mühitdə, dinc şəraitdə yaşamaq və eyni zamanda enerji təhlükəsizliyini təmin etmək istəyiriksə, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə üstünlük verməliyik.

- Son vaxtlar texniki sahələrə sənəd verən abituriyentlərin sayı artır və sizin ali təhsil ocağına daxil olan gənclər sizi qane edirmi?

- Azərbaycanda ən inkişaf etmiş sənaye neft sənayesidir. ADNA ölkəmizdə bu sahədə fəaliyyət göstərən yeganə ali təhsil ocağıdır. Bəlkə də gənclər iş yeri baxımından, karyera qurmaq məqsədilə bu təhsil müəssisəsinə üz tuturlar. Bu yaxşıdır. Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil olan uşaqlara baxdıqda onların çox zəif olduğunu görürəm. Məsələn, adi çertyojla bağlı sual verdikdə onlar cavab verməkdə çətinlik çəkirlər. Çalışıram ki, onlara texnikanın müxtəlif istiqamətlərində kömək edim və əminəm ki, çəkilən zəhmət hədər getməyəcək. Məşhur akademik A.Mirzəcanzadə yetişdirdiyi hər bir kadrın ilk növbədə harada yerləşdirilməsini fikirləşir və bunu həyata keçirirdi. Ona görə də o, bütün dünyada tanınır və hər bir ölkədə onun yetirmələri var. Dahi alim A.Mirzəcanzadə hər bir elmi problemə sistemli şəkildə yanaşırdı və mən də o prinsipi əsas götürürəm. Tələbəyə heç nə öyrətməmək onu məhv etmək deməkdir. Bu isə mənim iş prinsipimə ziddir.

Nigar

Palitra. -2010. – 1 iyun. – S.7.