“Yerlərdə kulturoloji-mədəni səviyyənin yüksəldilməsi mexanizmi formalaşdırılmalıdır”

Professor Fuad Məmmədov: “Bunun Azərbaycanın intellektual-mədəni inkişafı və idarəetmə peşəkarlığının yüksəldilməsində çox ciddi önəmi var”

“Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının prezidenti, kulturoloq, professor Fuad Məmmədovla layihə çərçivəsində bu dəfəki söhbətimiz təhsil sistemində kulturologiyanın tədrisinin məhdudlaşdırılması və bundan doğan çatışmazlıqlar barədə oldu.

- Fuad müəllim, kulturologiyanın ölkədə dirçəldilməsi üçün hansı qurumlara və nə kimi təkliflər ünvanlamısınız?

- Bizim Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə təkliflərimiz ünvanlanıb. Azərbaycanda Dünya Mədəniyyəti Beynəlxalq Universitetinin yaranması ilə bağlı konkret təkliflər paketimiz var. Həmçinin Kulturologiya İnstitutu, Kulturologiya Akademiyasının yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edirik və bununla bağlı da hökumətə konkret təkliflər vermişik. Bundan başqa ali məktəbdə kulturologiya kafedralarının yaradılması günün aktual məsələlərindəndir və biz bunun təmin edilməsi təklifi ilə də çıxış edirik. Bütün bu məsələlərin Azərbaycanın intellektual-mədəni inkişafı və idarəetmə peşəkarlığının yüksəldilməsində çox ciddi önəmi var. Həmçinin təkliflər sırasında orta məktəblərdə kulturologiya kabinetləri və mədəniyyətşünaslıq fənninin təşkil olunması da xüsusi önəm kəsb edir. Bu, hələ erkən yaşlardan yeniyetmə və gənc insanlarımızda kulturologiya və mədəniyyətşünaslıqla bağlı zəngin biliklər formalaşdırılmasına imkan yaradacaq. Bundan əlavə, Azərbaycanın bölgələrində kulturoloji mərkəzlər açılmalıdır.

Xalqın qüdrətinin onun mədəniyyətində olması faktı heç vaxt unudulmamalıdır. Prezidentimiz də həmişə bunu vurğulayır. Bunun üçün də yerlərdə mədəniyyətin yüksəldilməsi mexanizmi formalaşdırılmalıdır. Mexanizm isə qeyd etdiklərimin kompleks şəkildə reallaşdırılmasından sonra formalaşa bilər. Şəxsiyyət və liderlərin bütün səviyyələrdə formalaşması bizim üçün çox gərəklidir. Bu məqamda söhbət təkcə dövlət məmurlarından getmir. Qeyri-formal təşkilatlar da bu məsələdə diqqətə götürülməlidir. Yəni bələdiyyə nümayəndələri, qeyri-hökumət təşkilatları təmsilçiləri, yaradıcı ittifaqların rəhbərləri və üzvlərinın əksəriyyəti kulturoloji biliklərdən məhrumdur. Çünki sovet dövründə kulturoloji biliklər tədris edilməyib. Elə indinin özündə də qeyd etdiyim kimi, bu sahədə ciddi boşluqlar var. Ona görə də kulturologiya ilə bağlı cəmiyyətin öndə getməli olan təbəqələrində məlumatsızlıq, biliksizlik və elmsizlik hökm sürür. Həm məmurlara, həm tələbələrə, həm də əhaliyə bu elmlə bağlı sistemli tədris keçirilməlidir.

- Bəs hazırkı kulturoloji tədris səviyyəsi bizdə nə ilə məhdudlaşır?

- Ötən müsahibəmdə qeyd etdiyim kimi, Prezident yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında kulturologiya kafedrası hələ o vaxt ləğv edildi. Hazırda isə həmin akademiyanın rektoru Seyfəddin müəllim Qəndilov sağ olsun, bizə idarəetmə mədəniyyəti kursunu saxlayıb. Amma kulturologiya milli və dünya mədəniyyəti sivilizasiyasının kursu kimi artıq tədris edilmir. Onu da qeyd edim ki, Rusiyada elə bir orta və ali məktəb tapılmaz ki, orada kulturologiya fənni tədris edilməsin. Humanitar və texniki ixtisaslardan asılı olmayaraq, kulturologiya hər yerdə tədris edilir. Hətta bu mədəniyyət fənni Türkiyədə, bütün bakalavriat pilləsi boyunca- 4 il ərzində tədris edilir. Halbuki bizdə kulturologiya sahəsində olan nailiyyətlər Türkiyədə yoxdur. Nəinki Türkiyədə, heç bir müsəlman ölkəsində bizdə bu sahədə olan qədər nailiyyət yoxdur.

- Bu mənada o fikri səsləndirmək olar ki, Azərbaycan təhsil sistemində kulturologiyanın tədrisinin məhdudlaşdırılması Bolonya prosesinə də bir o qədər uyğun gəlmir? Yoxsa uyğun olduğu üçün belə məhdudlaşdırma tətbiq edilib? Ümumiyyətlə, bu barədə nə düşünürsünüz?

- Bolonya prosesi indiki halda bilinmir ki, bizim milli maraqlarımıza nə qədər cavab verir. Fikrimcə, Bolonya prosesi ümumi təhsil səviyyəsini aşağı salan bir sistemdir. Çünki orta məxrəclər üçün nəzərdə tutulub. Yəni burada elitar hazırlıq nəzərə alınmayıb. Amma biz öz milli maraqlarımıza, Prezidentin dediyi kursa uyğun olaraq təhsil sistemimizi formalaşdırmalıyıq. Bolonya prosesinə qoşulanda belə, bu milli inkişaf məqsədlərimiz nəzərə alınmalı idi. Eləcə də Bolonya prosesi ilə bağlı heç bir müddəada göstərilmir ki, konkret olaraq kulturologiyanın tədrisi ləğv edilməli, yaxud məhdudlaşdırılmalıdır. Bunu heç kim bizə qadağan etməyib. Bəs belə olduğu halda, özümüz niyə düzgün qərar qəbul etməyək?

20 ildir ki, kulturologiyanın ölkədə əsasını qoyan adam kimi bu sahədə çalışıram. Dünyada məni tanıyırlar, beynəlxalq elmi-kulturoloji jurnal buraxırıq, Ali Attestasiya Komissiyası bu jurnalı təsdiq edərək reyestrinə salıb. Bu jurnalın redaksiya üzvləri qabaqcıl ölkələrin tanınmış alim və ekspertləridir. Bütün bunlar yüksək göstəricilərdir. Amma bir adam bu barədə mənimlə məsləhətləşmir ki, hansı işlər görülməldir ki, vəziyyət yaxşılaşsın. Başa düşülməlidir ki, mütləq qeyri-hökumət təşkilatlarının təşəbbüsləri və potensialından asılı olaraq əməkdaşlıq və partnyorluq etmək lazımdır. Misal üçün, biz cənab nazir Əbülfəs Qarayevi “Simurq”un beynəlxaql medalı il təltif etdik. Bu, mədəniyyət və turizm nazirinə kulturologiyaya dövlət dəstəyi verildiyinə görə təqdim edildi. Son günlərdə isə nazirlik kulturoloqların ikinci forumunu keçirdi və sair. Amma yerlərdə - elə lap həmin nazirliyin özündə, eləcə də Təhsil Nazirliyində çoxusu hələ kulturologiyanın önəmini lazımınca dərk etmir. Bizimlə əməkdaşlıq aparmırlar. Azərbaycanın milli maraqları, dövlətin strateji kursuna uyğun olaraq dövlət strukturları ilə qeyri-hökumət təşkilatları, vətəndaş cəmiyyəti münasibətləri formulası çərçivəsində nəinki əməkdaşlıq, partnyorluq aparılmalıdır. Nə üçün belə olmasın və nəticədə də bizim nailiyyətlərimiz, tədqiqatlarımız başqa ölkələrdə istifadə olunsun? Halbuki bütün nailiyyətlərimiz, kulturoloji resurslarımız öz inkişafımıza həsr edilməlidir. Bu məqam lazımınca dərk edilməlidir.

- Kulturologiya dərsliklərindən ali məktəblərdə nə dərəcədə istifadə olunur?

- Bizim kitablarımızdan hər halda, istifadə olunur. Məsələn, Bakı Dövlət Universitetində dosent Fidan Fərəcova mənim kitablarım əsasında tədris aparır. Hər halda, “Simurq” tərəfindən təkcə dərslik xarakterli üç monoqrafiya yaradılıb. Bunların üçü də Rusiyada strateji kulturologiya kimi qiymətləndirilib. Deyilib ki, bu mövzularda Rusiyada kitablar hələ ki, yoxdur. İdarəetmə mədəniyyəti ilə bağlı kulturoloji kitab barədə isə Rusiya alimləri deyir ki, nəinki Rusiyada, dünyanın heç bir ölkəsində belə kitab yoxdur. Mən bunu özümə görə yox, milli maraqlar baxımından qeyd edirəm.

- Sizin kulturologiyanın tədrisinin məhdudlaşdırıldığı və ya ləğv edildiyi barədə fikirləriniz başqa formada digər alimlər tərəfindən də səsləndirilir. Belə ki, professor Səlahəddin Xəlilov bizə müsahibəsində bildirmişdi ki, fəlsəfənin və digər sosial elmlərin tədrisinin məhdudlaşdırılması düzgün deyil. Həmçinin digər alimlər də qəzetimizə bu barədə müsahibələrində bildiriblər. Deməli, bu cür fikirlərin hər hansı əsası olmamış deyil. Necə düşünürsünüz?

- Deyilənə görə, Boloniya prosesində humanitar fənlərə az yer ayrıldığına görə nazirlik belə edir. Amma bu düzgün yanaşma deyil və bayaq da bu barədə bildirdim. Məsələn, mən idarəetmə mədəniyyəti üzrə mütəxəssisəm. Elə idarəetmə baxımından da bu düz deyil. Bu cür məhdudlaşdırılma qərarlar hansı meyarlar əsasında və necə məsləhətlər, müzakirələr olmadan qəbul edilirsə, bu məlum deyil. Bu cür qərarları qəbul etməzdən öncə alimləri, məsələn Səlahəddin müəllimi, məni və digər insanları, ziyalıları, alim və ekspertləri müzakirələrə cəlb etmək olmazdımı? Təbii ki, ziyalı və alimlər, tədrisə dəxli olan insanlar da təhsil sisteminin və elmimizin durumunun yaxşılığını istər. Belə olduğu halda, niyə bu mütəxəssis və alim ordusunun rəyi, fikirləri və təklifləri nəzərə alınmır? Boloniya sistemini özümüzəxas şəkildə mənimsəməli idik. Tarixi şəraitimizə, milli maraqlarımıza uyğun formalaşdırmalıyıq bu proqramları. Orada olan nə varsa, hamısının surətini köçürüb, heç düşünmədən təhsilə və elmə tətbiq etmək kökündən yanlışdır.

Bir məqamı da bildirim. Kulturologiya ilk dəfə ABŞ-da yaranmışdı. Amma bu ad Rusiyada da olduğu kimi saxlanılıb. Qərb ölkələrinin çoxunda bu, sosial antropologiya və mədəniyyət antropologiyası adlanır. Mədəniyyət və ya kültür antropologiyası insanın həyat fəaliyyətini əhatə edir, sosial antropologiya isə cəmiyyət həyatını ehtiva edir. Biz isə Rusiya və ABŞ modeli barədə sistemli təhlil aparıb ortaya öz kulturoloji xəttimizi qoyuruq. Niyə bizim yaratdığımız formullardan xarici ölkələrdə istifadə olunur, bizdə yox?

Bir faktı da deyim. İngiltərənin ali məmur korpusunun 75 faizi generalistlər adlanır, 25 faizi isə ekspertlər təşkil edir. Generalistlər ekspertlərə onların hərəsinin sahəsinə uyğun tapşırıqlar verir, onlar ekspertiza hazırlayırlar, sonra isə generalistlər bunların hamısını təhlil edirlər. Son qərarı generalistlər qəbul edir. Generalistlər isə universal kulturoloji bilikləri olan mütəxəssislərdir. Fransada Dövlət İdarəetmə Akademiyası var. Fransanın ən böyük məmurlarının hamısı oranı bitirib. Oraya şifahi imtahan vermədən qəbul olunmur. Oranı bitirəndə də əgər real kulturoloji bilikləriniz yoxdursa, sizə heç diplom da vermirlər. Sadəcə arayışla sizi yola salarlar.ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin əsas işçiləri ciddi kulturoloqlardır. Onlar insanların davranış və xüsusiyyətlərini, mədəni səviyyələrini 12 üsul, 3 səviyyə və 8 pillə ilə öyrənirlər, diqqətlə təhlil edirlər. Belə kulturoloji məsələlər barədə dərin biliyə sahib olandan sonra istənilən çətin problemlər həll oluna bilir.

İlkin Ağayev

Palitra. – 2010. – 8 iyun. – S.6.