Kimya elmləri doktoru, professor Etibar İsmayılov: “Müasir təbabətin həm diaqnostikası, həm də müalicəsi nanotexnologiyaların istifadəsi əsasında qurulur”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz AMEA-nın akademik Y.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya elmləri doktoru, professor Etibar İsmayılovdur.

- Nanotexnologiyalar sahəsində ölkəmiz üçün prioritet olan nədir?

- Ölkə Prezidenti tərəfindən Azərbaycan üçün üç istiqamət prioritet elan edilib - bunlardan birincisi informasiya texnologiyaları, ikincisi alternativ enerji mənbələri və nəhayət, üçüncüsü nanotexnologiyalardır. Bu üç istiqamətdə tədqiqatlar aparılır, inkişaf gedir.

Azərbaycan neft-qaz ölkəsidir və ilk növbədə ölkəmiz üçün nanotexnologiyalar neft-qaz sənayesinin inkişafına, onun yeni əsaslarda qurulmasına xidmət etməlidir. Son 15-20 il ərzində dünyada kompyuter texnologiyaları sahəsində olan uğurlar mövcud texniki, texnoloji durumun bütün istiqamətlərində, o cümlədən analitik cihazqayırma sahəsində çox böyük dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Kompyuter texnologiyalarının istifadəsi əsasında qurulan və idarə olunan analitik cihazlar atom-molekulyar proseslərin idarə olunması səviyyəsində və bu əsaslarda yeni texnoloji proseslərin qurulması imkanını verdi.

Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu ölkəmizin ilk tədqiqat institutlarındandır, neftlərin tədqiqi və emal texnologiyalarının işlənməsi sahələrində aparıcı institut olub keçmiş SSRİ məkanında və hazırda aparıcı institutlardan olaraq qalır. Neftin özü nanokolloid olduğuna görə onun çıxarılması, nəqli, emalı ilə əlaqədar işlənən texnologiyalarda onun bu nanokolloid təbiəti nəzərə alınmalıdır. Keçən 10-15 ildə institutun bu istiqamətdə bir sıra uğurları var. Neftin çıxarılmasında, nəqlində, emalında səmərəli ola biləcək nano əsaslı kompositlərin hazırlanması və istifadəsi texnologiyalarının işlənməsi institutda aparılan elmi-tədqiqat işlərinin uğurlu nəticələri hesab edilə bilər. Nanostrukturlu yeni nəsil katalizatorların hazırlanması texnologiyalarının işlənməsi də institutun prioritet istiqamətlərindəndir. Neft və qazın emalı texnologiyalarının nanoölçülü sistemlərinin tədqiqi və bu tədqiqatların əsasında yeni texnoloji sxemlərin yaradılması və mövcud texnologiyaların intensivləşdirilməsi, səmərəliliyinin artırılması, ekoloji baxımdan zərərsiz olan texnologiyaların işlənməsi və alternativ enerji mənbələrinin nanotexnoloji, yəni elmi baxımdan daha yüksək tutumlu texnologiyalar əsasında qurulması institutun mühüm istiqamətləri sırasındadır. Azərbaycanda elmi-texniki müəssisələr, universitet və akademiyalar, əksər müəssisələr artıq bu istiqamətdə işlərini qururlar. Bu təşkilatların sırasına müxtəlif profilli həm dövlət, həm də özəl müəssisələri aid etmək olar.

- Bu sahənin inkişafında mövcud problemlər hansılardır?

- Eksperimental işlərin tələb olunan səviyyədə təşkili və aparılması baxımından həmişə çətinliklər olub. İndi də bu çətinliklər qalır. Bu çətinliklər özünü ilk növbədə tələb olunan elmi-texniki avadanlığın alınmasında və xüsusilə də gənc kadrların cəlb olunmasında, hazırlanmasında və bu potensialın istifadəsində göstərir. Sovet dövründən ölkəmiz üçün ən böyük qazanclardan biri elmi kadrların yetişdirilməsi, kadr potensialının hazırlanması, bu kadrların inkişafı üçün tələb olunan şəraitin, imkanın olması olub. Hələ 1970-ci ildən ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə Rusiyaya gənc kadrlar göndərilirdi. Həmin kadrlar artıq Azərbaycana yeni təfəkkürlə qayıdırdı. Keçən əsrin 80-cı illərinin kadrları 70-ci illərin kadrlarından da daha hazırlıqlı oldular və onlar Rusiyada, ondan kənarda güclü elmi mərkəzlərdə öz biliklərini ortaya qoyurdular. Azərbaycanın indi müstəqil ölkə kimi dünyaya inteqrasiya olunması imkanları daha genişdir. Həmçinin hazırda region ölkələrindən iqtisadi baxımdan daha güclüdür. Artıq Azərbaycan kənardan edilən güclü təsirləri dəf edə bilir, artıq nəinki regionun birinci ölkəsidir, dünyada sayılan ölkələr sırasındadır, indiki neft-qaz problemlərinin mövcud olması baxımından Azərbaycan dünya ölkələri üçün məna kəsb edir. Bununla belə ölkəmiz yalnız resurslarına görə deyil, eyni zamanda intellektual potensialına görə də güclü olmalıdır. Bu mövcud potensialı itirməmək üçün biz çox diqqətli olmalıyıq. İlk növbədə hazırda yaşından asılı olmayaraq mövcud professional elmi kadrlarımızı qiymətləndirməliyik, onlara imkan yaradılmalıdır, müəyyən şərtlər daxilində yaxın üç il ərzində gənc nəsli elmi işlərə cəlb etsinlər və işlədikləri sahələrdə onları əvəz edə biləcək kadr hazırlasınlar. Kadr hazırlığı baxımından zəncir qırılmamalıdır, bu iş düzgün qurulmalıdır - dünyanın mövcud elmi-texniki potensialını araşdıra, ondan istifadə edə bilən kadrları hazırlamalıyıq. Faktiki savadın verilməsi, aşılanması və istifadə olunması baxımından problemlərimiz var. Belə ki, bilik sistemi indi gənclərdə xaotik şəkildədir. Yaşlı kadrlar da dünyaya inteqrasiya olunmalıdır və səviyyəsini saxlamalıdır. Bu gün elmi-texniki potensialın düzgün istifadəsində məmur amili də maneəyə çevrilib. Belə ki, bu gün bir sıra məmurlar professor, doktor və s. adlarını və dərəcələrini almağa çalışır. Məmurun buna ehtiyacı olmamalıdır. Hərənin öz vəzifəsi, işi olmalıdır. Mən məmur olmamalıyam, məmur elmi işçi olmamalıdır, bunu hamımız dərk etməliyik, buna əməl etməliyik. İşləmədən, o sahənin ixtisasçısı olmadan o sahənin ixtisas diplomunu, dərəcəsini almamalıyıq. Biz bu cür işlərdən uzaqlaşmalıyıq. İntellektual potensialımızı itirməyə ixtiyarımız yoxdur. Yaşından asılı olmadan elmi işçilərimizi, kadrlarımızı qorumalıyıq. Azərbaycanın prioritet olan sahələrdə ön cərgələrdə durmaq imkanı var. Bu istiqamətdə olan problemlər aradan qaldırılmalıdır.

- Gənclərin bu sahəyə marağı sizi qane edirmi?

- Əslində yox. Düzdür, indiki dövrün gəncləri mövcud informasiyanın qəbulu baxımından əlbəttə, bizi çox qabaqlayırlar. Bu belə də olmalıdır, ancaq bu azdır. İnkişaf üçün mükəmməl savad, professional bilik lazımdır. Dünyada bu qiymətləndirilir və bu bilik iqtisadi səmərə verir, ölkəyə hörmət, pul gətirir, onu zənginləşdirir, həm iqtisadi, həm mənəvi baxımdan. Elmi-texniki biliyi yüksək olan, qloballaşan dünyada öz ölkəsini təmsil edə bilən intellektli gənc kadrlara ehtiyacımız var. Bizim əvəzimizə heç kəs bunu etməyəcək. Dünyanın praqmatizmi var, bütün millətlərə, xalqlara bu xasdır və bunu nəzərə almalıyıq. Dunyaya özümüzü intellektual səviyyəsi yüksək olan, bəşəri meyarları qiymətləndirən və nəzərə ala bilən bir millət, xalq kimi tanıtmalıyıq, öz yerimizi tutmalı və saxlamalıyıq. Bizim çox mütərəqqi, digər millətlərin, xalqların bizdən öyrənəcəyi, qəbul edəcəyi cəhətlərimiz var. Bunları da biz nəzərə almalıyıq və qorumalıyıq. Bunu da bizim gənclərimiz etməlidir.

- Nanotexnologiyalardan istifadə elmin inkişafına nə verir?

- Əvvəla, onu deyim ki, nanotexnologiyalar elmi baxımdan tutumu yüksək olan texnologiyalardır və bu texnologiyalara sahib olmaq, onları yaratmaq və istifadə edə bilmək üçün ilk növbədə elmi mərkəzlərimizi qurmalıyıq, münasib kadrlarımızı hazırlamalıyıq. Nanotexnologiyalar nano ölçülü zərrəciklərin malik olduğu xassələrin istifadəsi əsasında qurulan texnologiyalardır. Nano ölçülü zərrəcik dedikdə, ölçüləri on üstü mənfi doqquz metr tərtibində olan zərrəciklər nəzərdə tutulur. Bu ölçülərdə zərrəciklərin xassələri makro ölçülərdə olan zərrəciklərin xassələrindən kəskin fərqlənir. Əvvəllər hesab edilirdi ki, maddənin xassələri onun ölçüsündən asılı deyil və ölçüsündən asılı olmayaraq hər hansı maddə eynixassəlidir. Lakin elmi araşdırmalar göstərir ki, zərrəciklərin ölçüləri kiçildlkcə, məsələn, mis naqilin ölçüləri kiçildlkcə, onun səthində olan atomların sayı artır, səth atomlarının sayının həcmdə olan atomların sayına nisbəti böyüyür, zərrəciyin xassəsi artıq səth atomlarının xassələri ilə müəyyən olunur. Onu da qeyd edim ki, ilk dəfə 1959-cu ildə amerikalı alim Feynman nano-ölçü intervalında zərrəciklərin makroölçülü zərrəciklərdən fərqli xassə göstərə biləcəyi fikrini söyləyib. Rentgen mikroskopiyası çıxan dövrdən artıq zərrəcikləri ölçülərinə görə anqstrem, nano-metr miqyaslarda fərqləndirmək, seçmək mümkün idi. Keçən əsrin 80-cı illərindən sonra zərrəciklərin xassələrinin onların yalnız nədən ibarət olmasından yox, eyni zamanda ölçülərindən də asılı olması və hər bir maddə üçün bu asılılığın individual olması çoxsaylı eksperimentlərlə göstərildi. Məsələn, mis üçün bir, nikel üçün başqa bir ölçüdə və s., müəyyən kritik ölçülərdə mis üçün xarakterik olan metallik xassə itir və o, artıq məsələn, elektrikkeçiriciliyinə malik olmur. Nanotexnologiyaların qurulması nano miqyasda gedən proseslərin, nano ölçülü zərrəciklərin iştirakı ilə proseslərin aparılması algoritminin, bunun əsasında prosesin texnoloji sxeminin qurulması deməkdir. Nano miqyasda, nano ölçülü zərrəciklərin iştirakı ilə gedən proseslər üzvi və qeyri-üzvi aləmə xasdır, canlı orqanizmlərdə gedən proseslərin əsasında durur.

Hazırda müasir təbabətin həm diaqnostikası, həm də müalicəsi nanotexnologiyaların istifadəsi əsasında qurulur. Məsələn, indi maqnit rezonansı tomoqrafiyasından istifadə etməklə müəyyən kəsiklərdə, bioloji sistemdə olan dönmələri, şişləri və s. aşkar edirlər və müalicə üsullarıını işləyirlər. İndiki dövrdə nano ölçülü sistemlərdən istifadə edib müalicə preparatını insan orqanizmində tələb olunan nöqtəyə çatdırmaq olur. Bunun üçün nano ölçülü maqnit xassəli zərrəciklərdən istifadə edirlər və onu insanın orqanizminə yad olmayan müəyyən örtüklə bürüyürlər. Həmin nano ölçülü maddəyə dərmanı “yapışdırırlar” və onu insanın orqanizminə daxil edərək tələb olunan sahəyə çatdırırlar. Orada həmin örtüyü dağıdırlar və maddə artıq bu sahədə çevrilmiş hüceyrəyə təsir edə bilir. Beləliklə, indiki dövrün onkodiaqnostikasında birinci vacib amillərdən biri hüceyrənin dönməsini ilkin mərhələlərində müəyyən etməkdir və həmin mərhələdə tələb olunan dərmanı tələb olunan sahəyə çatdırmaqdır. Onkoloji preparatlar əvvəllər də mövcud olsa da, onların insan orqanizminə daxil edilməsi üsulları orqanizm üçün problemlər yaradırdı. Bu cür kimyəvi terapiyanın fəsadları arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxarırdı, orqanizmin biokimyəvi statusunu kəskin pozurdu, əlavə reaksiyaların, təsirlərin nəticəsində müalicə əvəzinə bütün orqanizmi sıradan çıxarırdı. İstifadə olunan dərmanların köməyi demək olar ki, olmurdu.

İndiki dövrdə nanotexnologiyalardan elmin, texnikanın, tibbin, demək olar ki, insan həyatının bütün sahələrində, bütün istiqamətlərində istifadə edilir və kifayət qədər də uğurlar var. 20-30 ildən sonra aramızda bizim oxşarlarımız olan robotlar gəzəcəklər və biz onları fərqləndirə bilməyəcəyik. İnsanların elektron variantları olacaq. İnsanın potensial imkanlarının artırılmasında bu cür texnologiyaların köməyi çox olacaq və o zaman insan daha yüksək intellektual məsələlərlə məşğul olacaq. Çünki insan beyni buna yönəlib, bunu tələb edir, insan kəşf edir, araşdırır, daim öyrənmək istəyir. Nanotexnologiyalar imkan verəcək ki, insan istifadə etmədiyi potensialdan çox yüksək səviyyədə istifadə edə bilsin.

Nigar

Palitra. -2010. – 8 iyun. – S.7.