Telekanallar problemli ailələri efirə çıxarmaqla nə məqsəd güdürlər?

Psixoloq Humay Axundzadə: “Bu cür verilişlər qeybət xarakterli yox, tamaşaçı üçün ibrət xarakterli olmalıdır”

Telekanalların keyfiyyətli veriliş hazırlaması problemi aktual olaraq qalır. Son zamanlarda yüksək səviyyələrdən tənqid olunmalarına baxmayaraq, onlar ciddi sosial yüklü verilişlər təqdim edə bilmirlər. Doğrudur, bu cür tənqidlərdən sonra bəzi telekanallarda yeknəsəq şou proqramlarının yükünü azaltmaq üçün və ya onlara görə “kompensasiya” olaraq bəzi cəhdlər edildi. Nəticədə isə ailə problemləri və ailədaxili münaqişələrə həsr olunmuş bir sıra verilişlər ortaya çıxdı. Amma bu verilişləri izləyərkən onların da keyfiyyətli olmadığı qənaətinə gəlmək olar.

Bu barədə birinci olaraq bildirək ki, hazırda yayımlanan bu cür verilişlər Rusiya, ya da Türkiyə telekanallarında yayımlanan verilişlərin süjetinə uyğun hazırlanır. Amma bizim kanalların hazırladıqları belə verilişlər hazırlanma və təqdim edilmə səviyyəsinə görə əksər hallarda ictimaiyyət və izləyicilər üçün əks-effekt verə bilər. Xarici telekanallarda yayımlanan adekvat verilişlərin əsas fərqi ondadır ki, onlar daha çox ailə münaqişələrinin qarşısının alınması baxımından profilaktik xarakter daşıyırlar. Məsələn, Rusiya telekanallarında yayımlanan belə verilişlərdə ailə münaqişələrindən qaçılma yolları göstərilir, ümumiləşdirmələr aparılır, ekspert məsləhətləri, psixoloq yanaşmaları əhatəli şəkildə tətbiq edilir. Bununla da istər konkret problemi olan bir ailənin çətin vəziyyətdən çıxması üçün aydın yollar göstərilir, istərsə də ümumilikdə cəmiyyət ailə məsələləri ilə bağlı maarifləndirilmiş olur. Bu cür hallarda verilişlər hazırlanarsa, haradasa ailə boşanmalarının, insidentlərinin qarşısını almaq üçün məsləhətlər, ailədə hər kəsin üzərinə düşən öhdəliklər, davranış qaydaları barədə doğru istiqamətləndirmələrlə bağlı faydalı xarakter daşımış olar.

Bizdəki oxşar mövzulu verilişlər isə hər hansı konkret fərdlərlə bağlı, həmin fərdlərin studiyaya dəvət olunması ilə xarakterizə oluna bilər. Belə hallarda hər hansı bir qadının emosiyasını ifadə edə-edə problemini bildirməsi və onun problemləri ilə bağlı səs-küylü müzakirələrin aparılması, sonda da problemin həlli ilə bağlı heç bir nəticənin hasil olmaması ümumi bədbin ton yaradır. Bizdəki telekanallarda bu cür verilişlərdə isə daha çox mənfi nəticələr cəmiyyətə təqdim edilir, boşanma və zorakılıq hekayəsi işıqlandırılır, veriliş sonda isə nəticəsiz və acı ovqatla tamamlanır. Həmçinin, bu cür verilişlər şüuraltı olaraq boşanmalara ictimai rəydə adi yanaşılması meylini gücləndirə bilər. Bu hal həm də milli dəyərlər və mentalitet baxımından özündə mənfiliyi ehtiva edir. Beləliklə, telekanallarımızda hazırda yayımlanan ailə verilişləri ən çox bu cür təsvir edilə bilər. Deməli, sosial-psixoloji kontekstdə götürsək, belə verilişlərin Azərbaycan ailələrinə, ictimaiyyətə xeyirdən çox, zərəri dəyə bilər.

Bu baxımdan bizə fikirlərini bildirən psixoloq Humay Axundzadə də mövqeyimizi bölüşür: “Ailədaxili münaqişələrə aid olan verilişlərin işıqlandırılması ustalıq və profesionallıq tələb edir. Hadisələrin təqdimində qeyri-məntiqilik, ziddiyyətlərin öz həllini tapmaması cəmiyyətdə əks-effekt doğurmasına gətirib çıxara bilər. Xüsusilə televiziya vasitəsilə göstərilən hansısa problem tamaşaçının müəyyən problemi ilə üst-üstə düşürsə və tamaşaçı həmin verilişdə hadisənin ortaya qoyulmasından heç bir nəticə, heç bir çıxış yolu və həll istiqamətlərinin müəyyənləşmədiyini görürsə, onda bədbinləşmə hissi güclənir. Çox zaman görürük ki, boşanma, zorakılıq və sair ailə münaqişələrinə toxunan mövzular qoyulsa da, onların səviyyəsi yetərincə olmur. Yaxud da mövzu qoyulur, amma auditoriya idarə edilə bilmir. İştirakçıların davranışına nəzarət olmur”.

Yuxarıda qeyd etdik ki, telekanallar yeknəsəqlikdən yaxa qurtarmaq üçün sosial yüklü verilişlər hazırlamağa meyilləndilər. Amma hazırlanan bu cür verilişlər belə, daha çox qalmaqal yaratmaq və bununla izləyici cəlb etməyə hesablanıb ki, bu da usandırıcı şou proqramlarının başqa formada təkrarı kimi də qəbul edilə bilər. Çünki şou proqramlarında olduğu kimi, burada da qalmaqalı və səs-küyü nümayiş etdirməklə auditoriya cəlb etmək və reytinq əldə etmək məqsədi güdülür. Psixoloq bu məqamla bağlı deyir: “Bir sıra hallarda belə fikrə gəlmək olur ki, bu cür verilişləri hazırlayanların məqsədi odur ki, verilişlərdə qarmaqarışıqlıq, qalmaqal və dava-dalaş düşsün. Belə verilişləri hazırlayanlar qalmaqala nail olmaqla işlərini bitmiş hesab edirlər. Çünki onlar qalmaqal yaratmaqla yaxşı veriliş reklamı edəcəklərini və izləyici cəlb edə biləcəklərini, başqa sözlə, “reytinqə işləyəcəklərini” yaxşı bilirlər. Çox zaman isə ailə münaqişələri ilə bağlı olan verilişlərdə müəyyən ümumiləşdirmələr də aparılmır. Halbuki verilişin yekununda bu cür ümumiləşdirmələr aparılmalıdır. Bu cür ümumiləşdirmələr olsa belə, verilişin məzmunu və orada baş verənlərlə uyğunluq təşkil etmir. Aparıcılar sırf subyektiv mövqelərini ifadə edir və qəbul etdirməyə çalışırlar. Həddindən artıq səthi yanaşmalar nümayiş etdirilir. Bəzən hiss olunur ki, əvvəlcədən hansısa hazırladıqları sözləri deməklə verilişi yekunlaşdırmağa çalışırlar ki, bu da süni alınır. Bu cür sözlər isə həmin verilişin gedişi ilə qətiyyən üst-üstə düşmür”.

Ailə problemləri ilə bağlı verilişlərdə başqa bir nöqsan ekspertlərlə bağlıdır. H.Axundzadə deyir: “Bəzən aktual mövzular qoyulsa da, verilişə dəvət olunan ekspertlər həddindən artıq mücərrəd məsələlərdən danışırlar. Belə problemlə bağlı insan, yaxud verilişə dəvət olunan iştirakçı özü üçün heç bir nəticə çıxara bilmir. Belə olduğu halda, ekspert məsləhəti faydasız olur. Yəni faktiki olaraq mövzu ətrafında mücərrəd söhbətlər aparılır. Yaxud da verilişə kimsə zəng edir və fikirlərini bildirir. Bununla bağlı onu bildirmək istımirəm ki, kiminsə öz ailəsi daxilində baş verənləri açıqca bildirməsi nə dərəcədə milii düşüncə tərzimizə uyğundur. Bu, məsələnin başqa tərəfidir. Amma veriliş iştirakçıları həmin adamın zəngindən sonra onu qınamağa başayırlar. Deyirlər: “Utanmadan ailəsi ilə bağlı məsələləri açıb-ağardır. İnanmıram ki, məsələ onun dediyi kimidir”. Burada bir sual yaranır: Əgər siz tamaşaçının zəng edib belə fikir söyləməsinə hazır deyilsinizsə, niyə bu cür problemli mövzulara girişmisiniz? Yəni bu cür verilişləri hazırlayanlar istənilən situasiyaya, tamaşaçı fikrinə və emosiyalarına hazır olmalıdırlar”.

Bəs telekanallarda bu cür verilişləri hazırlamaq üçün hansı hazırlıq mərhələlərindən keçmək lazımdır? Xarici telekanalların bu barədə hansı təcrübələri var? Ümumiyyətlə, xarici ölkələrdə belə bir praktika mövcuddur ki, televiziya işçiləri və ümumilikdə KİV nümayəndələri material hazırlamaq üçün xüsusi təlimlər keçirlər. Yəni onlar zorakılıq, boşanma, kriminal və sair bu cür halları işıqlandırarkən müəyyən qaydalara əməl edilməsi ilə bağlı təlimatlandırılırlar, vərdişlər qazanırlar: “Əgər hansısa bir gərgin psixoloji situasiya baş veribsə, ola bilsin ki, bunu birbaşa işıqlandırmaq olmaz. Ona görə də belə mövzuları lazımi səviyyədə işıqlandırmaq üçün təlimlər keçilir ki, onlar tamaşaçılar və ictimaiyyət üçün əks-effekt doğurmasın”.

Humay Axundzadə deyir ki, bu məsələdə əsas məqamlardan biri həm də kadr hazırlığı ilə bağlıdır. Verilişləri hazırlayan qrup və verilişə dəvət olunan ekspertlərin səviyyəsi də müəyyən həddə olmalıdır ki, veriliş ictimaiyyət üçün faydalı olsun. Yəni qeybət və elə-belə söhbət xarakterli yox, tamaşaçı üçün ibrət xarakterli verilişlər hazırlamaq üçün həm telekanal işçilərinin, həm də dəvət olunan ekspertlərin peşəkarlığından çox şey asılıdır.

Ailə problemlərinə həsr edilmiş verilişlərdə psixoloqlar lazımi səviyyədə təmsil olunurlarmı? Onların məsləhətlərindən düzgün və faydalı səviyyədə yararlanılırmı?

H.Axundzadəyə görə, bu, çox aktual məqamdır: “Ümumiyyətlə, son zamanlar bu tendensiyanın şahidi oluram ki, bir çox verilişlərə psixoloqlar dəvət edilir, onların rəyi öyrənilir. Bu, özlüyündə yaxşı tedensiyadır. Amma bu tendensiyadan necə istifadə olunması əsasdır. Doğrudan da dəvət olunan psixoloqların heç də hamısı peşəkar deyil, yaxud psixoloq təhsili yoxdur. Onların fikirləri çox vaxt güzəran səviyyəsində olan söhbətlərdən o yana getmir. Bu cür fikirləri adi insanlar da bildirər. Amma psixoloq rəyi bu cür olmamalıdır”. Yəni psixoloqun dediyi hər söz müəyyən elmi əsasa malik olmalıdır.

Həmçinin verilişə dəvət olunub həyat dərsi keçən bir çox iştirakçıların özlərinin ailələrində problemlər yaşandığı və onların ictimaiyyətdə “ailə intriqantı” kimi tanındığı barədə də faktlar var. Belə olduğu halda, onların məsləhətçi kimi verilişlərə cəlb edilməsi də həmin verilişlərin faydalılıq əmsalını azaldan faktorlardandır. Amma hər halda, peşəkarlıq səviyyəsi olarsa, insan öz həyat təcrübəsinin mənfiliyinə baxmayaraq situasiyanı düzgün qiymətləndirə, vəziyyətdən düzgün çıxış yolunu ifadə edə bilsə, onda mümkün qədər az subyektivliyə yol verəcək.

Sözügedən verilişlərdə Azərbaycanda ənənəvi ailə institutunun tənəzzülünü göstərməyə, bu barədə mesajlar verməyə çalışan məqamlar da çoxdur. Məsələn, ata-oğul, ata-qız, ana-oğul və sair tərəflərlə bağlı məhkəmə çəkişmələri, münaqişələri ilə bağlı verilişlər kifayət qədərdir. Bu kimi hallar isə nəinki ölkə daxilində, xaricdək izləyicilərdə də pis təəssüratlar yaradır. Onlar Azərbaycan ailə münasibətlərində deqradativ proseslərin getdiyi barədə təsəvvürlərə səbəb olurlar. Eləcə də xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar milli kimliklərinin, dəyərlərinin əsas mənbəyi olan Azərbaycanla bağlı bu cür mənfi yüklü verilişlərə baxdıqda pessimizmə qapılırlar. Diaspor nümayəndələrinin bu barədə dəfələrlə mənfi fikirlər bildirmələrindən də bu nəticəyə gəlmək olar. Psixoloq deyir ki, dünya üzrə ailə institutunda da çox böyük dəyişikliklər baş verir: “Əfsuslar olsun ki, bu, bizim ölkəyə də aiddir. Amma hər bir ölkədə, hər bir xalqda bu dəyişikliklər müəyyən spesifik xüsusiyyətlərə malik olur. Bu, xalqın öz ənənələrindən irəli gəlir. Bu nüans da onu göstərir ki, mənfi halları işıqlandırarkən yüz ölçüb bir biçmək lazımdır. Məqsəd aydın və ciddi olmalıdır. Təkcə reytinq fikirləşilməməlidir”.

Beləliklə, daha keyfiyyətli ailə məsələlərinə aid verilişlər hazırlamaq məqsədəuyğun olardı. Qeyd edək ki, mövzuya qayıdacağıq.

İlkin Ağayev

Palitra. – 2010. – 9 iyun. – S.5.