Alternativ enerjidən istifadə etməməklə dünya hər il inkişaf potensialını itirir

Hazırda ənənəvi enerji mənbəyi kimi karbohidrogen ehtiyatlarının məhdudluğu və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması dünyada alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri hesabına istehsal olunan enerjinin həcminin artırılmasını zəruri edir. Artıq bu istiqamətdə bir sıra ölkələrdə günəş, külək və digər bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə getdikcə genişlənir.

"Bizdə ekologiyanı daha çox istilik elektrik stansiyaları çirkləndirir"

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində alternativ enerji mənbələrindən (günəş və külək enerjisi, kiçik SES-lər, termal sular, biokütlə enerjisi və s.) geniş istifadə olunur ki, bu sahədə ABŞ, Kanada, Almaniya, Finlandiya, Norveç, Danimarka, İspaniya, Yaponiya və Çin daha qabaqcıl mövqe tutur. Statistikaya görə, inkişaf etmiş ölkələrdə bərpa olunan enerji mənbələrinin payına ümumi istehsal olunan enerjinin 13,5 faizi düşür. Hazırda alternativ enerji mənbələri arasında külək enerjisi mühüm yer tutur. Külək enerjisindən istifadəyə görə, Almaniya dünya ölkələri arasında liderlik edir. Həmin ölkədə "Bərpa olunan enerji mənbələri haqqında" Qanunun qəbul edilməsi bu işə güclü təkan verib. Almaniyada məhz külək enerji qurğularının istehsalı, quraşdırılması və istismarı sahəsində 35 mindən çox işçi çalışır. Günəş enerjisinin birbaşa istilik enerjisinə çevrilməsi dünya praktikasında geniş yayılıb ki, bu inkişaf etmiş ölkələrdə energetikanın əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. ABŞ, Almaniya, Yaponiya və Çində günəş enerjisini birbaşa elektrik enerjisinə çevirən günəş stansiyalarının əsas işçi elementinin hazırlanması üçün yüksək səmərəliliyə malik texnologiyalar tətbiq edilir. Mütəxəssislərin böyük əksəriyyəti bu qənaətdədir ki, Azərbaycan özünün əlverişli təbii şəraiti ilə kifayət qədər alternativ və bərpa olunan enerji potensialına malikdir. Amma hələlik bu potensialdan istifadə olunmur. Ona görə də dünya təcrübəsindən geniş istifadə etməklə ölkədə mövcud olan alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri hesabına yeni enerji güclərinin tətbiqi vacibdir. Hətta bu istiqamətdə ölkə başçısı tərəfindən "Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq edilib. Dövlət Proqramının məqsədi ölkənin təbii potensialından istifadə etməklə bərpa olunan və ekoloji cəhətdən təmiz mənbələrdən enerji istehsalını genişləndirməkdən və karbohidrogen enerji resurslarından daha səmərəli istifadə edilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Azərbaycanda kifayət qədər bərpa olunan enerji mənbələri potensialının mövcud olduğunu müvafiq dövlət qurumları da təsdiq edir və bu istiqamətdə tədbirlərin reallaşmasının vacibliyini qeyd edirlər. Hətta bu istiqamətdə atılan addımlardan biri kimi bu yaxınlarda Bərpa olunan və Alternativ Enerji Mənbələri Agentliyi yaradılıb. Hazırda ölkədə bu sahədə elmi-tədqiqat işləri aparan qurumlardan biri AMEA-nın Radiasiya Problemləri İnstitutudur (RPİ). İnstitutun direktor müavini Rəvan Mehdiyevadan aldığımız məlumata görə, dünyada mövcud ekoloji vəziyyət ölkəmizi də məcbur edir ki, alternativ enerji mənbələrindən istifadə imkanlarını daha geniş araşdıraq. RPİ fəaliyyətə başladığı dövrdən bu sahədə tədqiqatlar aparır və burada günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirən çeviricilərin hazırlanması ilə məşğul olan laboratoriya var. Aparılan tədqiqatlardan biri günəş və külək enerjisindən birgə istifadə etməklə kiçik energetikanın tələblərini ödəməklə bağlıdır. Müəyyən kənd evlərinin, malikanələrin enerji təminatını ödəmək üçün bu iki resursdan istifadə elmi-tədqiqat səviyyəsində araşdırılıb. Bununla bağlı hesablamalar aparılıb, effektivliyi öyrənilib. Bu həmin evləri işıqlandırmaq və isti su ilə təminata imkan verir. Ölkəmizdə karbohidrogen ehtiyatları ilə yanaşı günəşli günlərin sayı da kifayət qədərdir-ildə 250-270 gün günəşlidir. Ancaq bu günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirəcək çeviricilərin ölkəmizdə istehsalının mümkün olmadığını deyən R.Mehdiyevanın sözlərinə görə, dünyada bu, yüksək səviyyədə öz inkişafını tapsa da istehsal baha başa gəldiyindən istilik elektrik stansiyaları və su elektrik stansiyalarında hasil olan elektrik enerjisi alternativ enerji mənbələri vasitəsilə hasil olan enerjidən daha ucuz başa gəlir və hələlik əksər ölkələr bundan istifadə edir. Alternativ enerji olan Günəş və külək enerjisi resurslarından istifadə müəyyən sahələrdə yəqin ki, yaxın gələcəkdə ölkəmizdə öz tətbiqini tapacaq. Onu da qeyd edək ki, Antalyada alternativ enerji mənbələrindən kifayət qədər istifadə olunur və istənilən oteldə bu enerji mənbələri vasitəsilə enerji təminatı həyata keçirilir. R.Mehdiyeva deyir ki, AMEA-nın tətbiq imkanları kifayət qədər olmadığından bu işlər elə tədqiqat işləri olaraq qalır. Bu sahədə yeniliyə gəldikdə isə RPİ Azərbaycanda nüvə enerjisinin istifadə imkanlarını araşdırır ki, ondan dinc məqsədlərlə istifadə nəzərdə tutulur. Hətta nüvə enerjisi də böyük enetgetikanın tələblərini ödəmək iqtidarında deyil. Məsələn, ABŞ-da 50-yə yaxın atom elektrik stansiyası olmasına baxmayaraq, bu ölkənin enerji tələbatının ancaq 8 faizini ödəyə bilir. Bu gün Sənaye və Energetika Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində ölkəyə külək mühərrikləri gətirilərək müvafiq yerlərdə quraşdırılıb. Ölkəmizdə bu iş sürətlə inkişaf edərsə, alternativ enerji mənbələrindən istifadə imkanları da artacaq və bunun nəticəsində ölkənin ekoloji vəziyyətində də daha müsbət irəliləyişlər baş verəcək. İnstitut yetkilisinin fikrincə, bizdə enerji istehsalının böyük hissəsini istilik elektrik stansiyaları verir və eyni zamanda ekologiyanı daha çox məhz bu stansiyalar çirkləndirir. Dünyada XX əsrin 50-ci illərindən sonra atom elektrik stansiyalarında iki qəza baş veribsə də, istilik elektrik stansiyalarında bu qəzaların sayı 1800-ə yaxındır. RPİ-da əldə edilən yeni nəticələrdən biri də neftin ilkin istehsalında günəş enerjisindən istifadə ilə bağlıdır və bunun effektiv bir üsul olduğu müəyyənləşib.

"Dəniz Külək Parkı"nın yaradılması ilə bağlı iş aparılır

Hazırda ölkədə bu sahədə aidiyyatlı qurumlardan biri də ARDNŞ-dir. Enerji təhlükəsizliyi, qlobal iqlim dəyişmələri və ətraf mühitin çirklənməsi bəşəriyyəti narahat edən məsələlərdən olduğunu və onların həlli istiqamətlərindən biri də alternativ enerji mənbələrindən istifadə olduğunu ARDNŞ-in ekologiya idarəsinin energetika və mexanika şöbəsinin rəisi Cahid Hüseynov də təsdiq edir. Onun sözlərinə görə, şirkət alternativ enerji mənbələrinin tətbiqi ilə bağlı iş aparır və "Ekologiya ili"çərçivəsində Qala qəsəbəsində yerləşən 10 hektarlıq ərazidə "Ekoloji park"ın tikintisi aparılır. Həmin parkın enerji təchizatında ənənəvi enerji ilə bərabər 40-50 faiz alternativ enerji mənbələrindən istifadə nəzərdə tutulub. Orada şirkət tərəfindən 40 k.v. külək generatorları və 20 k.v. gücündə günəş batareyaları quraşdırmaq palnlaşdırılır. Bundan başqa şirkət Neft Daşlarında külək enerjisindən istifadəni nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, şirkətin qarşıya qoyduğu məqsədlərdən biri hasilat zamanı əmələ gələn və atmosferə atılan səmt qazlarının hamısını toplayıb ondan istifadə ilə bağlıdır. Bununla bağlı hazırda dənizdə olan yataqlardan səmt qazlarının yığılması planlaşdırılır. Belə ki, "Günəşli" yatağında 300 milyon kubmetr səmt qazının yığılması nəzərdə tutulur və cari ilin sentyabr-oktyabr aylarında bu reallaşacaq. Neft Daşlarında bu istiqamətdə başqa bir layihə də həyata keçirilir. 2005-ci ildən başlanan bu layihə nəticəsində 203-205 milyon kubmetr səmt qazının yığılması planlaşdırılır. Layihə 2011-ci ilə qədər başa çatacaq və bundan sonra ARDNŞ tərəfindən atmosferə atılmalarda 500-600 milyon kubmetrə qədər azalma baş verəcək. Bu da iqlim dəyişmələri problemində müəyyən təsirini göstərəcək. Qeyd edək ki, ARDNŞ tərəfindən bu istiqamətdə həyata keçiriləcək tədbirlərdən biri də yeni layihənin reallaşdırılmasıdır. Belə ki, 8 ildir bu istiqamətdə iş aparılır və Almaniyada müzakirəsi aparılan layihələrdən biri "Dəniz külək Parkı"nın yaradılması ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, alternativ enerji həm iqtisadi, həm ekoloji, həm də siyasi problemdir və Səudiyyə Ərəbistanından sonra II neft ölkəsi kimi Azərbaycanda alternativ enerji proqramının olması və bunun inkişaf etdirilməsi çox müsbət qarşılanır. "Kioto protokolu"na görə inkişaf etmiş ölkələrin öhdəlikləri var və buna əsasən 2007-2012-ci illər ərzində atmosferə atılan parnik qazlarının səviyyəsini 1990-cı il səviyyəsindən 5-7 faiz azaltmalıdırlar. Ötən il Kopenhagendə reallaşan "İqlim dəyişmələri üzrə tərəflər konfransında" "Kioto dövrü"ndən sonrakı dövr, yəni, 2012-ci ildən sonra ilə bağlı saziş imzalanmayıb və bu il həmin sazişin imzalanması gözlənilir. "Kioto protokolu"na görə, onu imzalayan 41 ölkə öhdəlik daşısa da inkişaf etməkdə olan Azərbaycanın 2012-ci ilə kimi bu sahədə öhdəliyi yoxdur. Alternativ enerjinin alınması iqtisadi baxımdan baha başa gəlsə də "Kioto protokolu" Qərb ölkələrində elə bir bazar mexanizmini yaradıb ki, onun istehsalı operator üçün əlverişlidir. 2012-ci ildən sonra isə postkiota ölkələrinin də üzərinə öhdəlik qoymaq istəyirlər və bu da onunla bağlıdır ki, iqlim dəyişmələrinin qarşısını almaq mümkün olmayacaq. ETSN-nin Hidrometereologiya departamentinin direktor müavini Sahib Xəlilovun sözlərinə görə, 2050-ci ildən sonra yer kürəsində orta illik temperaturlar 5 dərəcə arta bilər ki, bu da fəlakətə səbəb olar. Qrellandiyada, Antarktida da buzların əriməsini də buna misal göstərmək olar. Qlobal istiləşmənin ardından qlobal soyuqlaşma müşahidə oluna bilər. Əgər "Kioto protokolu" ilə bağlı Azərbaycan öz üzərinə öhdəlik götürsə, bu mexanizmlə əlaqədar müəyyən infrastrukturlar yaranacaq. Yəni, hər bir müəssisədə atmosferə atılan parnik qazlarının miqdarını hesablayan, onların kvotasını müəyyənləşdirən strukturlar olacak. ETSN tərəfindən meşələrin artırılması siyasəti də atmosferə atılan parnik qazların azalması deməkdir. Yəni, meşələr karbon qazını udurlar. Digər tərəfdən artıq Yeni Yaşmada külək enerjisi ilə fəaliyyət göstərən külək aqreqatları istifadəyə verilib. Mütəxəssislər deyir ki, əsas amillərdən biri elmi istiqamət deyil, onun texnoloji zəncirə qoyulmasıdır. Onu işlədə biləcək mütəxəssislərin hazırlanmasıdır. Biokütlədən istifadənin vacib olduğu göstərilir. Belə ki, Almaniya birləşdikdən sonra dövlət Berlində evlərin 30 faizə qədərini sökmək qərarı verib. Bu, həmin evlərin enerji effektivliyi standartına uyğun gəlməməsi ilə bağlı idi, həmin evlərin qızdırılması üçün çoxlu enerji tələb olunurdu. Ancaq bizdə bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlərə gəldikdə, yeni tikililərdə, hətta layihələrdə nə qədər mənzil varsa o qədər "kombilər" qoyulur və qızdırılma bu cür həyata keçirilir. Bu baxımdan mərkəzləşmiş istilik sistemləri vacibdir. ETSN tərəfindən bu istiqamətdə Pirallahı adasında pilot layihə həyata keçirib. Mütəxəssislərin fikrincə, alternativ enerji ilə bağlı orta məktəblərdə kurs keçirilməli, ali təhsil müəssisələrində ixtisaslar artırılmalıdır. Həmçinin gənclər xaricə göndərilərək təhsil alıb mütəxəssis kimi ölkəmizdə işləməlidir. BMT-nin enerji səmərəliliyi ilə bağlı hesabatında göstərilir ki, dünyanın inkişaf etməsi üçün alternativ enerjidən istifadə edilməlidir. Dünya üzrə hazırda 3 milyard insan hələ də ənənəvi olaraq odun, kömür, mazut kimi kütlələrdən istifadə edir və bu da onların sağlamlığına və ekologiyaya ciddi ziyan vurur. Bu gün 1,5 milyard insan ümumiyyətlə, elektrik enerjisindən məhrumdur. Bu istiqamətdə BMT tərəfindən irəli sürülən məqsəd 2030-cu ilə kimi dünya əhalisini davamlı, ekoloji təmiz enerji mənbələri ilə təmin etməkdir. İnkişaf etməkdə olan dövlətlərdə ənənəvi enerji mənbələrindən istifadənin, ən azından 2,5 faiz azaldılmalıdır. Dünya Bankının məlumatına görə, alternativ enerjidən istifadə etməməklə əslində dünya hər il 2 faiz inkişaf potensialını itirir. Azərbaycanın yerləşdiyi çoğrafi məkan alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən səmərəli istifadə etmək üçün əlverişli olduğunu, ölkəmizin resurs imkanları artdıqca alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri kimi günəş və külək enerjisindən, biokütlədən, geotermal mənbələrdən və kiçik elektrik stansiyaların gücündən istifadə edilməsinin həm iqtisadi, həm də ekoloji cəhətdən səmərəli olduğunu nəzərə alıb, biz də dünyada inkişaf potensialının itirilməsinin qarşısının alınmasına yardımçı olmalıyıq.

Nigar Abdullayeva

Palitra. -2010. – 5 may. – S.11.