Fəlsəfə elmləri doktoru, professor İlham Məmmədzadə: “XXI əsr yüksək elmi-texniki potensiala, elmə, onun maliyyələşdirilməsinə önəm verən cəmiyyət və dövlətin əsridir”

“Ramiz Mehdiyevin məqaləsi göstərdi ki, hakimiyyət elmin modernləşdirilməsi prosesinin tərəfdarıdır”

Azərbaycan dövlətinin və cəmiyyətinin elmə, təhsilə olan marağı bütün dövrlərdə ən yüksək səviyyədə olub. Dövlətin elm sahələrinə olan qayğısı həyata keçirilən dövlət siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilib. Bu gün qloballaşan dünyada yüksək elmi potensiala malik olmaq mühüm məsələlərdən biridir. Sözsüz ki, buna nail olmaq üçün ilk növbədə elmimizdə olan problemləri aradan qaldırmaq və Azərbaycan elminin nailiyyətlərini dünya səviyyəsinə çatdırmaq lazımdır. Bəs ümumilikdə Azərbaycan elmində nə kimi problemlər var və bu problemləri necə həll etmək olar?Bu məsələlərlə əlaqədar fikirlərini öyrəndiyimiz alim AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Ilham Məmmədzadədir.

- Bu gün Azərbaycan elmində hansı problemləri görürsünüz?

- İlk öncə elm və onun problemlərindən danışan zaman bildirmək lazımdır ki, müasirlik elmə müəyyən çağırışlar verir. Elmlə məşğul olan alimlər isə çağırışları təhlil edərkən bu çağırışlara hazır olmalıdırlar. Elmin problemlərini bilmək, bunları müzakirə etmək çox müsbət haldır və bu özü-özlüyündə problemlərə müəyyən cavabdır.

Azərbaycan elminin problemlərindən bəhs edərkən bildirməliyik ki, elə problemlər var ki, bu problemlərə özümüz, yəni institut şəklində cavab verə bilərik. Amma eyni zamanda elə problemlər və çağırışlar da var ki, onlara dövətlə, cəmiyyətlə birgə, dövlət səviyyəsində cavab verilməlidir. Ona görə dövlət də bu problemlərin öhdəsindən gəlməlidir. Bu problemlərin müəyyən qismi bizdən asılıdır, digər qismi isə cəmiyyətdən və dövlətdən asılıdır. Azərbaycan elminin problemlərindən danışan zaman ilk öncə o problemləri qeyd etməliyik ki, onlar bizim instituta aiddir. Yəni institutumuzun hansı xarakterli problemləri var və biz onları necə həll etməliyik. Problemlərdən ən vacibi odur ki, Azərbaycan elmini beynəlxalq səviyyəyə çıxartmaq lazımdır. Yəni bizim institutumuzun alimləri, filosoflar, sosioloqlar, politoloqlar və hüquqşünaslar çalışmalıdırlar ki, onların işləri, məqalələri, kitabları beynəlxalq arenaya çıxsın. İkincisi isə sözsüz ki, beynəlxalq konfranslarda iştirak etməkdir. Üçüncüsü, Azərbaycanda keyfiyyətli və zamanın tələblərinə cavab verə bilən elmi jurnalların hazırlanması və çapı məsələsidir. Bu istiqamətlərdə bizdə müəyyən tədbirlər görülür. Bilirsiniz ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev sosiomədəni modernləşmə xəttini seçib və bu da o deməkdir ki, dövlət özü görür və yaxşı bilir ki, elmsiz müasirliyə çatmaq, addımlamaq mümkün deyil. Yəni modernləşmə xəttinin lideri olan İlham Əliyev hesab edir ki, bu yol ölkəmizi bilik və informasiya cəmiyyətinə gətirib çıxaracaq. Bu o deməkdir ki, modernləşmə sosiomədəni mərhələyə malik olmaqla həm də ayrılmaz surətdə cəmiyyətin şüuru, onun elmə, təhsilə, mədəniyyətə münasibəti ilə bağlıdır. Prinsip etibarilə artıq hamı tərəfindən qəbul olunub ki, XXI əsr yüksək elmi-texniki potensiala, kapitala malik, elmə, onun maliyyələşdirilməsinə önəm verən cəmiyyət və dövlətin əsridir. Məlumdur ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri özlərinin heç də az olmayan ÜDM-inin (ümumi daxili məhsul) 2-3 faizini elmə sərf edirlər. Yaponiya, İsrail kimi ölkələrdə isə bu hətta 3,5-4,5 faizə çatır.

Bu gün bütün dünya bilir və başa düşür ki, müasirlik bilik cəmiyyətinə doğru addımlamaqdır. Bilik cəmiyyəti isə sözsüz ki, elmlə bağlıdır. Qeyd edim ki, ölkəmizdə 2009-cu ildə bu istiqamətdə dövlət tərəfindən bir çox işlər görülüb. İlk öncə onu bildirmək lazımdır ki, Azərbaycan Prezidentinin “2009-2015-ci illərdə elmin inkişafının milli strategiyası haqqında” sərəncamında elmin inkişafının önəmliliyi, bu vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün problemlərin həlli ictimai elmlərin inkişafı kontekstində dəstəklənir. Bu məsələlər Prezident Administrasiyasının rəhbəri akademik R.Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” başlıqlı məqaləsində tədqiq edilir. Bu diqqət və maraq hakimiyyətin elmin modernləşmə prosesinə bilavasitə cəlb olunmasında maraqlı olduğunu göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu özü-özlüyündə bizim üçün böyük təkandır. Amma bu təkanı da yerinə yetirmək lazımdır. Bunun üçun isə bizim qarşımızda müəyyən vəzifələr dayanır. Birincisi, beynəlxalq konfranslarda iştirak etmək. Biz beynəlxalq konfranslarda iştirak edirik və çalışırıq ki, bu istiqamətdə daha da sürətli işləyək. Belə tip konfranslar həm Bakıda, həm də dünyanın bir sıra ölkələrində keçirilir. Aydındır ki, bu konfranslarda filosofların çıxışları çox olur, filosoflardan fərqli olaraq sosioloqların çıxışları bir qədər az, hüquqşünasların çıxışları isə nadir hallarda olur. Məsələn, mən qeyd edim ki, belə konfranslar keçən il həm Portuqaliyada və Rusiyada, həm Əlcəzairdə, həm də Qazaxıstanda keçirilib. Bizim əməkdaşlar bütün bu konfranslarda iştirak edirlər və bununla yanaşı biz həm də çalışırıq ki, həmin dövlətlərin müvafiq institutları ilə sazişlər bağlayaq. Məsələn, aprelin ortalarında Ukraynanın Fəlsəfə İnstitutu ilə saziş bağlamışıq. Bu sazişlər bizə bir çox imkanlar yaradır. Bundan başqa keçən il Rusiya Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə İnstitutu ilə bizim institut Moskvada böyük bir konfrans keçirdi. Onu da bildirmək istəyirəm ki, Heydər Əliyev Fondu bu konfransın keçirilməsində böyük köməklik göstərdi və biz buna görə fonda minnətdarıq. İkitərəfli sazişlər bizim institutun əməkdaşlarına beynəlxalq arenaya çıxmaqda geniş imkanlar verir.

- Azərbaycan alimlərinin elmi əsərlərini xarici ölkələrin reytinqli jurnallarında çap etdirməsi ilə bağlı nə kimi işlər görülür?

- Bildirmək istəyirəm ki, bizim əməkdaşlar beynəlxalq səviyyəli, reytinqi yüksək olan jurnallarda məqalələrlə çıxış edirlər. Mən 2008-ci ilin ortalarından bu institutun direktoru vəzifəsinə təyin olunmuşam. Qeyd etməliyəm ki, əvvəllər bizdə cəmi on bir, ya da on iki məqalə belə jurnallarda çap olunurdu. Amma bu il yetmişə yaxın məqaləmiz müxtəlif xarici jurnallarda çap olunub. Burada bir məsələni bildirmək vacibdir ki, müasir şəraitdə istənilən alim Moskvada və ya Vaşinqtonda öz hesabına məqalələrini və ya kitablarını jurnallarda çap etdirə bilər. Amma bu yol o qədər də düzgün deyil. Amma bundan fərqli olaraq hər hansı bir kitab, məqalə akademiyanın elmi şurasında çap olunanda bu, müəyyən qədər səviyyədən xəbər verir. On görə biz çalışmalıyıq ki, məhz belə kitablar, məqalələr çox olsun. Aydındır ki, reytinqli jurnallar çox tanınmış və seçilən jurnallardır. Orada məqalələrin işıq üzü görməsi, çap olunması çox çətindir. Amma eyni zamanda elə jurnallar da var ki, onlar fəlsəfi, sosioloji cəmiyyətlərdə tanınan jurnallardır və bu jurnalların böyük hörməti və nüfuzu var. Belə jurnallarda da məqalələrin çap edilməsi çox vacibdir. Məsələn, “Voprosı filosofii” jurnalı Rusiyanın çox tanınmış jurnalıdır və böyük nüfuzu var. Bu jurnalı bütün dünya tanıyır. Burada Azərbaycan filosoflarının işləri çap olunsa, mən böyük qürür hissi keçirərəm. Məsələn, onu deyim ki, mənim bir əməkdaşla həmmüəllif olduğum məqalə “Vek qlobalizasii” jurnalında çap edilib. O da “Voprosı filosofii” kimi sanballı bir jurnaldır. Burada onların sanballılığı ondan irəli gəlir ki, həmin jurnalı hazırlayan şəxslər tanınmış, görkəmli alimlərdir. Jurnalın redaksiya heyəti tanınmış alimlərdən ibarətdir. Ona görə də alimlərimizin reytinqli jurnallarda öz məqalələrini çap etdirmələri çox müsbət bir haldır. Lakin burada digər bir məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın daxilində də bu jurnalların çap edilməsi çox vacibdir. Bizim institutda bir-iki belə jurnallar var və mən çalışıram ki, bu jurnalların redaksiya heyətinə tanınmış xarici alimləri daxil edək. Biz çalışırıq ki, redaksiya heyətinə Türkiyənin, Rusiyanın ən tanınmış filosoflarını dəvət edək. Çünki bizim belə əməkdaşlığımız həm bizə, həm də o filosoflara uğur gətirər. Məsələn, bizim institutumuzun “Fəlsəfə” jurnalının redaksiya heyətində türkiyəli Fuad Keyman adlı alim, professor var. O, çox tanınmış olan və Ankarada yerləşən Bilkənd Universitetinin professorudur. Bugünlərdə o, ABŞ-da çox tanınmış bir universitetin professoru olub. Bundan başqa digər bir professor Doğan Özləm də bizim redaksiya heyətindədir. O da çox tanınmış bir alimdir. Və həmçinin biz Rusiya filosoflarını da bura dəvət etmişik. Məsələn, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Tahir Maxamatov. Bu alim Rusiya Prezidenti yanında Maliyyə Akademiyasının tanınmış bir professorudur. Ümumiyyətlə, biz çalışırıq ki, məqalələri daha da rəngarəng edək və daha sanballı olsun. Bunun yolu isə müzakirələr, rəylər və alimlərin çalışmalarıdır. Ona görə də biz beynəlxalq konfranslarda iştirak etməli, beynəlxalq jurnallarda məqalələr çap etdirməli, Azərbaycanda müxtəlif beynəlxalq konfranslar keçirməli və həmçinin Azərbaycanda elmi jurnallar çap etdirməliyik. Aydın məsələdir ki, bu asan iş deyil. Amma buna baxmayaraq biz çalışmalıyıq. Məsələn, 2009-cu ildə Heydər Əliyev Fondu və bu fondun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşkilatçılığı ilə muğamla bağlı böyük elmi konfransın keçirilməsi böyük tarixi və elmi hadisə idi. Bu konfransda bizim alimlərimiz uğurla çıxış etmişdilər. Bir məsələni də bildirim ki, mən Ukraynada konfransda iştirak edən zaman hətta Ukrayna alimləri bildirmişdilər ki, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən keçirilən “Beynəlxalq İbn Ərəbi” simpoziumu “Şərq və Qərb: ortaq mənəvi dəyərlər, elmi-mədəni əlaqələr” konfransı çox maraqlı, faydalı və eyni zamanda uğurlu olub.

- Qloballaşan cəmiyyətdə Azərbaycanın fəlsəfə elmi qloballaşan cəmiyyətin çağırışlarına nə dərəcədə cavab verə bilir?

- İlk növbədə bildirmək lazımdır ki, qloballaşma əsrində bir çox məsələlərin vacibliyi ortaya çıxır. Qloballaşma şəraitində bütün dövlətlər öz müstəqilliyini saxlamaq və eyni zamanda qloballaşma proseslərində iştirak etmək istəyir. Buna isə elmsiz nail olmaq mümkün deyil. Həm də qloballaşma prosesindən danışan zaman biz fəlsəfəni də unutmamalıyıq. Ona görə ki, qloballaşma fəlsəfəsini Azərbaycana gətirmək və Azərbaycanın milli dəyərlərini qloballaşan dünyaya çatdırmaq işinə yalnız fəlsəfə öz töhfəsini verə bilər. Amma aydınır ki, bu işdə fəlsəfə elminə də müəyyən kömək lazımdır. Bütün bunlar onu sübut edir ki, biz müəyyən şəraitdə uğurlarımızı dünyaya elmsiz çatdıra bilmərik. Onu da bildirmək lazımdır ki, qloballaşma proseslərində iştirak etmək yalnız dövlətdən asılı deyil. Bütünlükdə cəmiyyət bu prosesdə iştirak etməli və cəmiyyətdə elmə münasibət yüksək səviyyədə olmalıdır.

Bu gün Azərbaycan bu prosesdə öz addımlarını atır. Həm dövlət bu addımları dəstəkləyir, həm də cəmiyyət tərəfindən dəstək gəlir. Eyni zamanda qloballaşma proseslərindən danışan zaman bildirmək lazımdır ki, bu prosesləri öyrənmək, tədqiq etmək lazımdır. Qloballaşma prosesində müəyyən risklər var ki, bunları tədqiq etmək lazımdır və filosoflar, sosioloqlar, politoloqlar və həmçinin konfliktoloqlar və hüquqşünaslar bunları izah etməlidirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir şəraitdə elə risklər var ki, onlar qloballaşma dövrü ilə əlaqədardır və elə risklər də var ki, hələ Sovet dövründə həll edilməyiblər və qloballaşma dövründə, yəni bu gün də qalmaqdadırlar. Məhz bu məsələlərin izahı ilk növbədə alimlərin sanballı tədqiqatlar aparmalarını şərtləndirir. Ümumilikdə biz başa düşməliyik ki, qloballaşma ilə bağlı olan problemləri təkcə dövlətin üstünə atmamalıyıq. Bu düzgün yanaşma deyil.

- Prezident yanında Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması Azərbaycan elminə hansı töhfələr verə bilər?

- Hesab edirəm ki, Prezident yanında Elmin İnkişafı Fondu çox lazımlı və eyni zamanda buna ehtiyac duyulan bir vaxtda hörmətli Prezident tərəfindən yaradıldı. Hazırda bu fonda müəyyən istiqamətlər verilib ki, elmin müxtəlif istiqamətləri üzrə, ümumilikdə elm sahələrinə köməklik edilsin. Bilirsiniz ki, müasir şəraitdə müxtəlif elmi layihələrlə bağlı qrant almaq elə də asan iş deyil və həmin layihə müəyyən sınaqlardan keçməlidir. Eyni zamanda burada bir məsələni bildirmək lazımdır ki, biz çox istəyərdik bu fondun fəaliyyətinə alimlər cəlb olunsunlar və təqdim olunan layihələri qiymətləndirsinlər.

Azərbaycan elmindən danışan zaman biz bir məsələni xüsusilə bildirməliyik ki, Azərbaycanda elmə, təhsilə həmişə yüksək münasibət olub. Amma burada bir məsələni nəzərə almaq lazımdır ki, elm dəyişir və müasir elm artıq keçmişin elmi deyil. Eyni zamanda elmə edilən yardım, maliyyə yardımı da dəyişir. Məsələn, onu deməliyəm ki, dövlət elmə müəyyən maliyyə ödəmələri etməlidir. Bu mexanizm ABŞ və Avropa ölkələrində çox uğurla fəaliyyət göstərir. Amma digər tərəfdən vətəndaş cəmiyyətinə daxil olan fondlar da elmi layihələrin maliyyələşdirilməsində aktiv iştirak etməlidirlər. Bu fondlar alimlərin işlərinə, onların elmi tədqiqatlarına, layihələrinə qrantlar yolu ilə köməklik etməlidirlər. Sözsüz ki, belə olan zaman elmin inkişafı yolunda həm dövlət, həm də vətəndaş cəmiyyəti strukturları aktiv və məhsuldar çalışarlar.

Əlimərdan Sultanov

Palitra. -2010. – 12 may. – S.6.