Şərqşünaslıqda Məcnun probleminə baxış

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Gövhər Baxşəliyeva: “Real tarixi şəxsiyyət olan Məcnunun macəra dolu həyatı və mübahisələr doğuran yaradıcılığının çox sirləri hələ açılmayıb

Müasir şərqşünaslıq elmində klassik Şərq ədəbiyyatının ən məşhur obrazlarından olan Məcnunun kimliyi, onunla bağlı rəvayətlərin yaranma tarixi və mənbəyi də çox müzakirə edilən məsələlərdən hesab edilir. Bəs Azərbaycan şərqşünaslığında bu mövzuya baxış necədir? Qeyd edək ki, layihə çərçivəsində mövzu ilə bağlı fikirlərini öyrəndiyimiz AMEA Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor, millət vəkili Gövhər Baxşəliyeva belə deyir: “Min ildən bir az da öncə görkəmli ərəb ədəbiyyatçısı və musiqiçisi Əbülfərəc İsfahaninin (897-967) tərtib etdiyi nəhəng ədəbi abidə - “Kitab əl-əğani”(“Nəğmələr kitabı”) bu gün də böyük dəyərini saxlayır.

Bu əsər yalnız ərəb şeirinin uzaq dünənini, ərəb şairlərinin həyatını və irsini öyrənmək üçün deyil, həm də Şərq xalqları ədəbiyyatları arasındakı əlaqələri, münasibətləri, qohumluqları araşdırmaq üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. İlkin məqsədi 9-cu yüzillikdə böyük ad-san qazanmış məşhur musiqiçi İshaq əl-Mausilinin (767-850) repertuarına daxil olan 100 mahnını şərh etmək olan “Nəğmələr kitabı” yavaş-yavaş genişləndi və nəhayət, 6-9-cu əsrlərdə yaşamış demək olar ki, bütün məşhur ərəb şairlərinin həyatı, yaradıcılığı haqda məlumatlar, örnəklər verən möhtəşəm bir təzkirəyə çevrildi”. Alim qeyd edir ki, bu kitabdakı fəsillərdən ikisi Bənu Amir qəbiləsindən çıxmış şair Qeys ibn Müvəlləh - Məcnun haqqındadır. 7-ci əsrin sonlarında vəfat etmiş bu ərəb şairinin adı ətrafında çoxlu əfsanələr, rəvayətlər yaranıb, onlarca başqa naməlum söz ustasının da şeirləri zaman ötdükcə ona aid edilib və bir neçə əsr sonra, əslində, bəzi alimlərin fikrincə, gerçək tarixi şəxsiyyət olan Qeys ibn Müvəlləh mifikləşdirilib: “Məcnunun şeirləri toplanmış “Divan” bu günümüzə qədər gəlib çatıb. Bu şeirlər müxtəlif dillərə, o cümlədən ruscaya tərcümə edilib. Ancaq rus şərqşünası V.Jukovskinin vaxtilə Ömər Xəyyama aid edilib, əslində bu şairə mənsub olmayan rübailər haqqında işlətdiyi “sərgərdan”, “gəzəri” şeirlər ifadəsini Məcnunun da indi bəlli olan irsinin bir sıra nümunələrinə tətbiq etmək mümkündür. Hələ 9-cu əsr ərəb nasiri və ədəbiyyatşünası əl-Cahiz yazırdı: “Tanınmaz müəlliflərin Leyliyə həsr olunmuş elə bir şeiri qalmayıb ki, adamlar onu Məcnuna aid etməsinlər”.

Professor bildirir ki, real tarixi şəxsiyyət olan Məcnunun macəralarla dolu həyatı və mübahisələr doğuran yaradıcılığının bir çox sirləri bu günə qədər açılmayıb. Məcnunu bir tarixi şəxsiyyət və şair kimi Əbülfərəc İsfahanidən öncəki ərəb filoloqları da təqdim etmişdilər. Bu yerdə birincilik 9-cu əsr görkəmli ərəb filoloqu İbn Quteybə əd-Dinavariyə düşür: “Lakin görkəmli rus ərəbşünası İ.Y.Kraçkovski ƏbülFərəc İsfahaninin əsərini İbn Quteybənin Məcnun haqqında əsərindən qat-qat üstün sayır. Buna səbəb İbn Quteybənin əsərində (“Şeir və şairlər haqqında kitab”) konkret mənbələrin və istinadların olmaması, rəvayətlərin isə çox qısa olmasıdır. Onlarla müqayisədə Əbülfərəcin gətirdiyi rəvayətlər xeyli müfəssəldir, istinadlar və mənbələr(yazılı və şifahi) isə böyük dəqiqliklə verilib.

Mövzu ilə əlaqədar maraq doğuran digər əsər - Məhəmməd ibn Daud əz-Zahirinin(9-cu əsr) “Çiçək kitabı” əsəridir. Kitabda Məcnun şeirlərindən bir çox parçalar toplanıb. Bilavasitə Məcnunun həyatı haqqında isə məlumatlar çox azdır. Əbülfərəcin müasirləri də bu mövzuya müraciət ediblər: İbn Əbd Rəbbihi (860-940) “Nadir mirvari”, əl-Kali(901-967) “İmlalar”, əl-Mərzubani(?-985) “Şairlər lüğəti” və sairləri misal çəkmək olar. İki nakam aşiqin macəralarla dolu həyatı haqqında kitablar sırasında İbn Sərracın “Aşiqlərin həlakı” əsəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif əsərdə “Nəğmələr kitabı” ilə tanış olduğunu bildirir və bəzən onu təkrar edir. Buna baxmayaraq İbn Sərracın əsərində Məcnunun həyatı və yaradıcılığı haqqında əvvəlki mənbələrdə təsadüf olmayan məqamlar da var.

Əbülfərəcdən sonra da ərəb filoloqları bu mövzuya müraciət ediblər. Bu sırada İbn Hica əl-Həməvinin “Ədəb xəzinəsi və ərəblərin məqsədi”, Əbd əl-Qadir əl-Bağdadinin “Ədəb xəzinəsi və ərəblərin dilinin nadir incisi”, Daud əl-Əntəkinin “Aşiqlər haqqında ətraflı hekayələrlə bazarların bəzədilməsi” və sair əsərlərin adlarını göstərmək olar”.

Leyli və Məcnun haqqında yazılmış yeganə qədim monoqrafik əsər isə Əbu Bəkr əl-Valibinin “Məcnun haqqında rəvayətlər” kitabı hesab olunur. Əsər Şərq ölkələrində geniş yayılıb: “Müəllifin dəqiq nə vaxt yaşadığı məlum deyil. Əsərdə müəllifin “Nəğmələr kitabı”ndan bəhrələndiyi açıq görünür. Bununla bahəm Nizami Gəncəvinin də əl-Valibinin əsərlərindən yararlandığı şübhə doğurmur. Bütün bunları nəzərdən keçirən akademik İ.Y.Kraçkovski əl-Valibinin əsərinin 11-ci əsrin ikinci yarısı - 12-ci əsrin birinci yarısında yazıldığını ehtimal edir. Əsərin özü haqqında Kraçkovski belə qeyd edir: “Əl-Valibinin bütün əsəri böyük səliqəsizlik təəssüratı yaradır və ərəb Məcnununun tarixçəsinin müəyyənləşdirilməsində köməklik edir. Bu əsər Məcnunu Babilistana səfər etməyə məcbur edir, həyatını 11-ci əsrə, Abbasilər dövrünədək uzadır, şeirlərini tamamilə təsadüfi, müxtəlif mənbələrdən tərtib edir və bəzi şeirlərini açıq-aşkar təhrif edir””.

Bütün deyilənlər Məcnun haqqında rəvayətlər üzərində işləyərkən bir daha son dərəcə diqqətli olmağı tələb edir. Alim bildirir ki, bu məqam bir daha “Nəğmələr kitabı”nın Leyli və Məcnun haqqında ərəb rəvayətlərinin əsas mənbəyi olduğunu təsdiqləyir. Amma bu da bir həqiqətdir ki, gerçək tarixi bir şəxsiyyət olan Məcnundan daha artıq bir ədəbi obraz olan Məcnun 800 ildən çoxdur ki, dünyanı fəth edib. İlk dəfə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin qələmində sanballı ədəbi qəhrəmana çevrilən Məcnun 12-ci əsrdən başlayaraq onlarca Şərq şairinin müxtəlif dillərdə yazdığı məsnəvilərdə sonsuz şöhrət qazanıb.

İlkin Ağayev

Palitra. -2010. – 19 may. – S.7.