Ekoloji təmizlik turistlərin sayını çoxaldır

Parnik effekti və qlobal istiləşmə törədən qazların (xüsusilə kükürd və azot oksidlərinin) atmosfer havasını çirkləndirən ən başlıca səbəbi hazırda yanacaqlarla işləyən nəqliyyat vasitələri, əsasən isə avtomobil nəqliyyatlarıdır. Bunu beynəlxalq arenada isbat olunan, aparılan təcrübələr də sübut etmişdir. Bu zaman atmosferə qarışan qazlar həm də biosferin, ekosistemlərin, bioloji müxtəlifliyin, flora və faunanın ekoloji durumunu pozur, insan sağlamlığına olduqca neqativ təsir göstərir və müxtəlif respirator xəstəliklərə (faringit, laringit, rinit, haymorit, frontit, bronxit, traxeit, pnevmoniya, bronxial astma, ağciyərin xərçəngi və s.) səbəb olur. Avtomobil nəqliyyatının havanı zəhərli qazlarla çirkləndirməsi respublikamızdan da yan keçməyərək neqativ fəsadlar törədir və çox ciddi narahatçılığa səbəb olur. Hər avtomobil ildə atmosferə 1,3 ton zəhərli qazlar (kükürd, azot, karbon oksidləri, etanol, karbohidrogenlər və s.) ixrac edir. Bakıdakı avtomobillər ildə atmosferə 1 milyon ton zəhərli və insan sağlamlığı üçün olduqca təhlükəli qaz buraxır.

Ölkəmizdə mövcud olan avtomobil mühərriklərində işlədilən yanacaq növlərinin hamısının (benzin, dizel, qaz və s.) müayinə zamanı yalnız Avro-5 və Avro-6 göstəricisinə uyğun olduğu artıq sübut olunmuş aksiomdur. Bu göstərici isə beynəlxalq standartlara uyğun, yəni dünya təcrübəsində etalon kimi qəbul edilmiş Avrodan-2-dən artıq olmamalıdır. Avro-5 və Avro-6 göstəricisi olan avtomobil nəqliyyatları atmosferi zəhərli qazlarla çox çirkləndirir, əhalinin sağlamlığına neqativ təsir göstərir, ətraf mühiti, onun amillərini, flora və faunanı zəhərləyir, ərazidə bitki və heyvanların məhsuldarlığını azaldır. Bütün qeyd olunanları nəzərə alaraq hazırda sənaye, kənd təsərrüfatı və nəqliyyat vasitələrində işlədilən klassik-ənəvi energetikadan imtina edilməsi və ekoloji cəhətdən təmiz, tamamilə zərərsiz, alternativ, yanmayan enerji ehtiyatlarının istifadəsinə keçilməlidir. Bu, artıq bəşəriyyətin taleyüklü problemi və dövrün ən başlıca tələbidir, digər alternativ yol isə yoxdur. Həyati vacib bu məsələyə həm BMT, həm də digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar çox önəmli yer verir.

Ənənəvi yanacaq növlərindən imtina olunması və alternativ, ekoloji cəhətdən zərərsiz olan digər energetika növlərinə keçilməsi, hər şeydən əvvəl ekoloji durumun yaxşılaşmasına, insan sağlamlığının təmin olunmasına və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasına xidmət edir, atmosferə karbon, kükürd və azot oksidlərinin qarışmasını minimuma endirir. Ekoloji cəhətdən zərərsiz olan alternativ enerjiyə (Günəş, külək, su, elektrik, hidrogen, bioqaz və s.) keçidin əsas məqsədi bəşəriyyətin ekoloji fəlakətlərlə üzləşməsinin qarşısını almaqdan və planetimizi böhranların, təbii fəlakətlərin ağır fəsadlarından qorumaqdan ibarətdir. Əks təqdirdə bəşəriyyəti iki yol ayrıcı - yaşamaq, həyatı davam etdirmək, yaxud məhv olmaq təhlükəsi gözləyir.

XXI əsr bəşəriyyətin tarixinə Davamlı İnsan İnkişafı (Dİİ) əsri kimi daxil olub. Dİİ-nın əsas göstəricisi isə İnsan İnkişafı Əmsalıdır (İİƏ). Ölkə üzrə İİƏ hesablanarkən əsas göstərici kimi ekoloji durumun vəziyyəti, energetika resursları, onların ekoloji cəhətdən biosfer və insan sağlamlığı üçün zərərsiz olması nəzərə alınır. Bu zaman ekoloji cəhətdən təmiz və saf enerji ehtiyatlarına daha böyük önəm verilir. Energetika resursları həm də ölkə iqtisadiyyatının inkişafının əsas göstəricisi sayılır və dövlət siyasətinin tərkib hissəsinə məxsusdur. 2050-ci ildə energetika istehlakının əvvəlki yüz illikdəkinə nisbətən 15 dəfə artıq olacağı və Yer kürəsinin mövcud enerji ehtiyatlarının 80%-indən istifadə olunması proqnozlaşdırılır. Dünyanın bütün ölkələrində əlverişli enerji mənbəyi sayılan, lakin ekoloji cəhətdən təhlükəli olan istilik elektrik stansiyaları planetimizin ekoloji durumuna olduqca neqativ təsir göstərmişdir. Hər kilovat enerji istehsalı zamanı atmosferə ildə 30 kq kükürd oksidi, 3 kq karbon qazı və 2,4 ton kül qarışaraq həm havanı çirkləndirir, ozon təbəqəsini zədələyir, istilik effekti yaradır, həm də Yerin səthi ilə atmosferin təbəqələri və kosmik fəza arasındakı istilik mübadiləsini pozaraq çox ağır ekoloji fəsadlar törədən qlobal iqlim dəyişkənliyi əmələ gətirir. Dünyanın bir çox ölkələrində hələ antik dövrlərdə belə külək enerjisindən geniş istifadə olunmuşdur. Coğrafi kəşflərdə çox böyük rol oynayan yelkənli gəmilər də məhz külək enerjisi ilə hərəkət etmişdir. Yelkənli ticarət və hərbi gəmilər də hava cərəyanı vasitəsilə işləyirdi. Əksər ölkələrdə taxılın üyüdülməsi üçün küləklə işləyən yel dəyirmanlarından istifadə olunurdu. Eramızdan əvvəl II əsrdə ilk dəfə olaraq Çində və Misirdə ən bəsit quruluşa malik olan külək mühərriklərindən geniş istifadə olunmuşdur. Lakin mükəmməl və təkmilləşdirilmiş quruluşa malik olan ilk pərli külək - yel dəyirmanından VII əsrdə İranda istifadə edilmişdir. İngiltərə, Danimarka, Hollandiya və digər Avropa ölkələrində VIII əsrdən başlayaraq küləklə işləyən mühərriklərə daha çox üstünlük verilmişdir. Avropa ölkələrində külək enerjisi ilə işləyən hidromühərriklərdən, həm də yel dəyirmanlarından geniş istifadə edilmişdir. Lakin külək enerjisindən istifadə olunması sahəsində Hollandiya dünyanın ən lider ölkəsi sayılır. Bu ölkədə dəniz akvatoriyasının əkin üçün yararlı hala salınması (qurudulması), taxta-şalban doğrayan maşınlardan istifadə olunması məqsədilə külək enerjisindən çox geniş miqyasda istifadə olunmuşdur.

XVI əsrdə Rusiyada da külək dəyirmanlarından taxıl üyütmək məqsədilə geniş istifadə olunmaqla 200 min yel dəyirmanı mövcud idi. XIX əsrdə dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində elmi-texniki tərəqqinin sürətli inkişafı külək enerjisindən nisbətən az istifadə olunmasına zəmin yaratdı. Polzunovun Rusiyada buxar maşınını kəşf etməsi XX əsrdə külək enerjisinin istifadə olunmasını artıq kölgədə qoydu. Bu dövrdən başlayaraq enerji mənbəyi kimi digər yanacaq vasitələrindən - daş kömür, neft, onun məhsulları, oduncaq, qaz və s. geniş istifadə olundu. Həmin ənənəvi yanar enerji ehtiyatlarından qeyri- rasional istifadə olunması həm faydalı qazıntıların tükənməsinə, həm də planetimizin ekoloji mənzərəsinin kəskin dəyişilməsinə səbəb oldu və təbiətin normal ahəngi tamamilə pozuldu. Bu hal bəşəriyyəti uçurumla, məhv olma təhlükəsi ilə üz-üzə qoyduğundan insanlar yenə də ekoloji cəhətdən təhlükəsiz, zərərsiz enerji ehtiyatlarından istifadə etmək məcburiyyətində qalaraq yenə də külək enerjisinə müraciət etdilər və elektrik enerjisi istehsal edən xüsusi külək aqreqatları hazırladılar. Bu məqsədlə 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Berlində rotorlu külək məhərriki işə salındı. Məşhur okeanoloq, səyyah Jak-İv Kusto 1980-cı ildə külək aqreqatı ilə işləyən xüsusi gəmi vasitəsilə səyahətə çıxdı. Sovet imperiyası dövründə (1930-cu il) 3-4 kilovat, bir il sonra isə 110 kilovat gücündə elektrik enerjisi hasil edən xüsusi külək qurğularının kütləvi istehsalı başladı. Sabiq Sovet İttifaqında 20 il ərzində (1960-1980) istilik, su və atom elektrik stansiyalarının (İES, SES, AES) geniş inşasına başlanması və onlardan istifadə olunması yenidən külək enerjisi aqreqatlarını kölgədə qoydu və arxa plana çəkdi. Buna baxmayaraq 1970-ci ildən başlayaraq dünyanın 50-dən çox ölkəsində, xüsusilə ABŞ, Almaniya, Hindistan, Danimarka, İspaniya, İngiltərə, Türkiyə, Portuqaliya, İran İslam Respublikası, Yaponiya və Çində külək energetikasından daha çox istifadə olunmağa başlandı və ona yenidən önəmli yer verildi. Bəzi ölkələr (ABŞ, Cənubi Amerika, Asiya ölkələri və Kanada) bu sahədə daha irəlidə getməklə lider hesab edilirdi.

Okean və dəniz sahilləri külək enerjisi almaq üçün ən əlverişli ərazi sayılır, 10-12 kilometr məsafədə, 30 km dərinlikdə basdırılan, yaxud üzən möhkəm özüllər üzərində külək generatorlarının qüllələri quraşdırılır. Külək enerjisinin səmərəlilik dərəcəsini təyin etmək üçün aeroloji tədqiqatlar aparılır və onun nəticəsinə əsasən xüsusi kadastr hazırlanır. Bakıətrafı kəndlərdə hələ bir neçə il əvvəl yel dəyirmanlarından istifadə etməklə tarlaların suvarılmasına önəmli yer verilmişdir. Külək enerjisi də Günəş və su enerjisi kimi həm tükənməz, həm də ekoloji cəhətdən zərərsiz enerji növünə aiddir. Küləyin sürətinin sabit və daimi olmamasının bəzi çətinliklər törətməsi və onun mühərriklərinin ətrafında 6-7 hers tezliyə malik olan ultrasəs vibrasiyaları yaratması və səs-küyə səbəb olması mənfi nəticə sayılsa da, hazırda bunun qarşısının alınması üçün müvafiq üsullardan istifadə olunur. 2011-ci ildən etibarən həm külək, həm də dəniz dalğası vasitəsilə işləyən xüsusi mini elektrik stansiyalarından da tükənməyən və eokloji cəhətdən sərfəli energetika mənbəyi kimi geniş istifadə olunmasına başlanacaqdır. 500 kilovat elektrik enerjisi almaq üçün 1000 ədəd mini qurğu kifayətdir.

Hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində (ABŞ, Yaponiya, Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Almaniya, Rusiya və s.) helioenergetika (Günəş enerjisi) daha önəmli yer tutmaqla olduqca perspektivli üsul hesab edilir. Çünki bu enerji növündən Yer kürəsinin bütün ərazilərində istifadə etmək mümkündür, ekoloji cəhətdən təhlükəsizdir, əbədi və tükənməzdir, ətraf mühitə neqativ təsiri yoxdur, onu yarımkeçirici fotoelektrik dəyişdiriciləri ilə birbaşa elektrik və absorbsiya üsulu ilə istilik enerjisinə çevirmək heç bir çətinlik törətmir.

Ölkəmizdə külək enerjisindən istifadə olunması olduqca böyük perspektivə malikdir. Ümumi gücü 20 meqavat və 10 blokdan ibarət olan ilk külək elektrik stansiyası Qobustanda inşa olunmaqla ildə 700 milyon kilovat/saat enerji istehsal olunacaqdır. Hazırda Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində elektrik enerjisi ilə işləyən pilotsuz taksilər istehsal olunur. Onlardan hələlik Abu-Dabi terminalları arasında istifadə olunacaqdır. Bu taksilər dünyanın ekoloji cəhətdən ən təmiz və atmosferi çirkləndirən qazlardan tamamilə azad olan, səhrada tikilən yeni Masdar ekoşəhərində hazırlanacaqdır. Masdar çox böyük müasir şəhər olmaqla dünyanın hələlik avtomobil olmayan yeganə şəhəri olacaqdır. Dünyanın bir çox ölkələrinin investisiya və maliyyə dəstəyi ilə inşa olunan bu şəhər planetimizin ekoloji təmiz ilk və hələlik yeganə şəhəri olduğu üçün buraya turistlərin çox güclü axını başlayacaq, şəhərin ən varlı, zəngin istirahət güşəsinə çevrilməsinə zəmin yaradacaqdır. Son zamanlar alimlər bioqazdan enerji kimi istifadə olunmasına çox böyük önəm verirlər. Respublikamızda bu enerji növünün istehsalı üçün çox böyük imkan və resurslar vardır. Bu məqsədlə heyvandarlıq və quşçuluq təsərrüfatlarındakı peyini, eləcə də ağac yarpaqlarını biotermik üsulla zərərsizləşdirdikdə əmələ gələn bioloji qazdan istifadə olunur, onların özündən isə çox qiymətli gübrə alınır. Alınan gübrə ekoloji kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunur.

Eldar Hüseynov

Palitra. -2010. – 19 may. – S.11.