Təhsil sistemini innovativ inkişafa hazırlamalıyıq

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun elmi katibi, iqtisad elmləri namizədi, dosent Rəsmiyyə Abdullayevadır: - Hər bir dövlətin sosial-iqtisadi siyasətində əhalinin sosial təhlükəsizliyinin təmin olunması mühüm yer tutur. Son illərdə respublikamızda sosial təhlükəsizliyin təmin olunması istiqamətində ciddi işlər görülüb. Azərbaycan iqtisadiyyatının sürətli inkişafı, dövlət büdcəsinin gəlirlərinin və xərclərinin artması əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə şərait yaradıb. Dövlət büdcəsinin gəlirləri və xərcləri artdıqca sosial müdafiəyə və sosial təminata ayrılan vəsaitlər də artırılıb. Əgər dövlət büdcəsindən sosial müdafiə və sosial təminata 2000-ci ildə 139,4 milyon manat vəsait ayrılırdısa, 2008-ci ildə bu göstərici 846.4 milyon manat olub. Yəni son 9 ildə dövlət büdcəsindən sosial müdafiə və sosial təminata ayrılan vəsaitlər 6 dəfə artırılıb. Ümumiyyətlə, dövlətin sosial siyasəti bütün əhali qruplarının sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə istiqamətlənib. Maliyyə imkanlarının genişlənməsi sosial sahələrə yönəldilən resursların əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasını, yeni iş yerləri yaratmaqla məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsini, yoxsulluğun azaldılmasını, əhalinin rifah halının davamlı olaraq yaxşılaşdırılmasını təmin edib. Nəticədə əhalinin həyat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər yüksəlib. Son 9 ildə əhalinin həyat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdə müsbət dəyişikliklər baş verib. Belə ki, 2000-ci illə müqayisədə 2008-ci ildə əhalinin adambaşına düşən orta aylıq gəlirləri 4.6 dəfə, adambaşına düşən orta aylıq xərcləri 4.3 dəfə, orta aylıq nominal əmək haqqı və pensiyalar isə 6.2 dəfə artıb. Əhalinin həyat səviyyəsini real qiymətləndirməyə imkan verən ev təsərrüfatları üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, gəlirlərin əsas hissəsini təşkil edən əmək gəlirlərinin xüsusi çəkisi 2000 -ci ildəki 35,6 faizdən 2008 - ci ildə 56,8 faizə yüksəlib. Qeyd edilən dövrdə əmək gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edən məşğulluqdan gələn gəlirlərin xüsusi çəkisi azaldığı halda, özüməşğulluqdan əldə edilən gəlirlərin xüsusi çəkisi xeyli artıb. Bu da son illərdə ölkəmizdə özüməşğulluğun inkişafına hərtərəfli yardım göstərilməsi ilə izah edilir.

- Bu kontekstdə insan kapitalının inkişafını necə dəyərləndirirsiz?

- Qeyd etmək lazımdır ki, dünyada iqtisadi artımın mühüm amili hesab olunan təhsil insan kapitalının inkişafında mühüm rol oynayır. Bu isə əhalinin məşğulluğunun və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, işsizliyin və yoxsulluğun azaldılması, sosial təhlükəsizliyin təmin olunması deməkdir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, təhsilin dərəcələri artdıqca məşğulluğun təmin olunması imkanları genişlənir, pul gəlirləri artır, əhalinin həyat səviyyəsi yüksəlir və yoxsulluq azalır. Bu amillər isə şübhəsiz ki, insan kapitalının inkişafını təmin edir. “Bazar iqtisadiyyatı şəraitində normal yaşamaq yalnız mövcud olan əmək qabiliyyətli əhalinin tam və səmərəli məşğulluğuna nail olunmasında və bunun isə ilk növbədə, vətəndaşların ümumi inkişaf səviyyəsinin, intellektual potensialının, peşə ixtisas dərəcəsinin və təhsil səviyyəsinin artırılmasından asılıdır. Belə ki, təhsil növləri üzrə gəlirləri araşdırdıqda məlum olur ki, ali təhsilli ailə başçısının gəlirinin 55,3 faizin məşğulluqdan gələn gəlirlər təşkil etdiyi halda, orta ixtisas, texniki peşə təhsilində bu 36,3%, ümumi orta təhsillidə 25,0%, əsas orta təhsildə 19,7%, ibtidai təhsillidə isə 17,1% təşkil edir. Alınmış cari transfertlər ali təhsilli ailə başçısının gəlirinin 14,0%-ni təşkil etdiyi halda, ibtidai və ondan aşağı təhsili olanların gəlirlərinin 31,5%-ni təşkil edib. Alınmış cari transfertlərin özünün də tərkibinə baxdıqda pensiyadan gələn gəlirlər ali təhsilli ailə başçısının gəlirlərində 10,7% olduğu halda, bu ibtidai və ondan aşağı təhsillilər arasında 29,0% olub. Bu göstəricidə fərqin böyük olmasına təsir göstərən əsas səbəb kimi, ali təhsillilərin pensiya yaşına çatdıqdan sonra (müəllim, elmi işçi, mühəndis, həkim və s.) işləmək imkanının olmasıdır. Hazırda işləyən pensiyaçıların böyük əksəriyyətini məhz ali təhsillilər təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, yüksək keyfiyyətli təhsilə malik olmadan insan kapitalının inkişafına və iqtisadi yüksəlişə nail olmaq mümkün deyil. Məlumat üçün bildirək ki, Dünya Bankının 192 ölkədə apardığı tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya iqtisadiyyatında baş verən artımın 16%-nin fiziki kapital, 20%-nin təbii resurslar, 64%-nin isə insan kapitalı hesabına baş verir. Buna görə də inkişaf etmiş ölkələr hətta iqtisadi böhran şəraitində belə insan kapitalının inkişafını diqqətdən kənarda saxlamır, təhsil və elmə ayrılan vəsaitləri azaltmır, əksinə artırırlar. Təsadüfi deyil ki, dünyanı bürüyən iqtisadi böhran, maliyyə qıtlığı şəraitində Fransa, Almaniya kimi ölkələr elm və təhsilin inkişafına büdcədən əlavə olaraq 20-25 milyard avro vəsait ayırıblar. Mütəxəssislərin fikrincə, iqtisadi müstəqilliyini təmin etmək istəyən hər bir ölkənin siyasi varlığı və iqtisadi dəyanətliyi, milli iqtisadiyyatının formalaşması, onun kəmiyyət və keyfiyyətcə daha da artırılması hər şeydən əvvəl, ümumi bəşəri dəyərlərlə zənginləşdirilmiş yeni təhsil sisteminin təşkilindən və onun fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsindən xeyli asılıdır. Məlumat üçün bildirək ki, 2000-ci ilin sentyabr ayında BTM-nin təşəbbüsü ilə 147 dövlətin nümayəndələrinin iştirakı ilə Minilliyin Sammiti keçirilib. Sammitdə Minilliyin Bəyannaməsi qəbul edilib və buna müvafiq olaraq Minilliyin İnkişaf Məqsədləri (MİM) müəyyənləşdirilib. MİM-də təhsil ikinci sırada yer alır ki, bu da təhsilə verilən önəmi göstərir.

- Bu sahədə ölkəmizdə vəziyyət necədir?

- Respublikamızda da təhsil cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan, əhalinin sosial təhlükəsizliyinin təmin olunmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sahələrdəndir. Son illərin statistik rəqəmlərinin təhlili respublikamızda 15 və yuxarı yaşlı əhalinin həm savadlılıq, həm də təhsilə cəlb olunma səviyyəsinə görə dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisə olunan göstəricilərə malik olduğunu göstərir. Əhalinin İqtisadi Fəallığına dair statistik məlumatlara əsasən 2008-ci ildə respublikamızda savadlılıq səviyyəsi 99.6% təşkil edib. 15 və yuxarı yaşda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən tam ali təhsillilər 2001-ci ildə 108 nəfərdən 2009-cu ildə 117 nəfərə yüksəlib, natamam ali təhsillilər isə sabit (9) qalıb. 2000-ci illə müqayisədə 2009-cu ildə ilk peşə-ixtisas təhsil müəssisələrinin sayı 110-dan 108-ə kimi azalsa da, onlarda təhsil alanların sayı 11.4% artıb. 2000-2001-ci tədris iliylə müqayisədə 2008-2009-cu tədris ilində ali təhsil müəssisələrinin sayı artaraq 47-dən 53-ə çatıb. Müvafiq dövrdə ali təhsil müəssisələrinin sayı 29-dan 37-yə yüksəlib, qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinin sayı isə 18-dən 16-ya enib. Bu dövrdə ali təhsil müəssisələrində (dövlət və qeyri-dövlət daxil olmaqla) təhsil alanların sayı 16.3% artıb. Qeyd olunanlar son illərdə təhsil sahəsində kəmiyyət dəyişikliklərini əks etdirir. Lakin kəmiyyət dəyişiklikləri ilə yanaşı, müstəqillik əldə olunduqdan sonra Azərbaycanın təhsil sahəsində keyfiyyət dəyişiklikləri də özünü qabarıq şəkildə göstərdi. Beynəlxalq inteqrasiya, yeni informasiya texnologiyalarının, Bolonya sisteminin tətbiqi və digər müsbət keyfiyyət dəyişiklikləri təhsil sahəsinin inkişafına müsbət təsir göstərir. Bütün qeyd olunanlarla yanaşı təhsil sahəsində bir sıra problemlər mövcuddur. Bu problemlərin qarşısını almaq üçün təhsilə ayrılan maliyyə vəsaitlərindən səmərəli idarə olunmasına, təhsil üzrə yeni qanunvericilik bazasının formalaşdırılmasına, peşə və orta ixtisaslı kadrlara tələbin azalmasının (sənaye və kənd təsərrüfatı sahəsində) və bununla da orta ixtisas və peşə təhsilinə marağın azalmasının qarşısının alınmasına nail olmaq lazımdır. Bura təhsil sahəsində innovasiyaların tətbiqinin azlığını da daxil etmək olar. Fikrimizcə, təhsil sisteminin mövcud vəziyyəti gələcək iqtisadi inkişafa mühüm təsir göstərəcək. Buna görə də yüksək rəqabət şəraitində təhsil sistemimizi innovativ inkişafa hazırlamalıyıq. Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat mühitində investisiya maddi obyektlərə deyil, qeyri-maddi obyektlərə - insan kapitalına -təhsilə, elmə yönəlməlidir. Çünki hər bir sahənin inkişafı həmin sahədə fəaliyyət göstərən kadrların intellektual potensialından asılıdır. Beləliklə, aparılan təhlil nəticəsində belə fikrə gəlmək olar ki, təhsil ölkə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, həm də sosial təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Odur ki, təhsil sahəsində ciddi islahatlar aparılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi zəruridir: - təhsilin keyfiyyəti yüksəldilməli;- minilliyin qlobal çağırışlarına uyğun olaraq “hamı üçün təhsil”, “sərhədsiz təhsil” ideyaları reallaşdırılmalı;- təhsil innovasiyaları yaradılmalı;- universitetlərin elm və innovativ inkişaf mərkəzlərinə çevrilməli;- universitetlərin innovativ fəaliyyəti nəticəsində rəqabətqabiliyyətli kadrlar hazırlanmalı;- biznes-universitetlər yaradılmalı;- tədris müəssisələrinin maddi-texniki bazası gücləndirilməli;- kompyuter mərkəzləri yaradılmalı;- əmək bazarındakı tələbə uyğun kadr hazırlığı həyata keçirilməli;Qeyd olunanlar yaxın gələcəkdə respublikamızda təhsil sahəsinin innovativ inkişafına təkan verməklə, əhalinin sosial təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynaya bilər.

Anar Miriyev

Palitra.- 2010.- 2 noyabr.- S. 7.