İnsan kapitalının formalaşmasını təmin edən güclü baza yaradılmalıdır

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, iqtisad elmləri doktoru, professor Zahid Məmmədovdur:

- “Elmin inkişafi Azərbaycanda dövlət siyasətinin mühüm prioritet sahələrindən biridir və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 4 may tarixli 255 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya» proqramında - fundamental elmlər üzrə tədqiqatları genişləndirmək və fundamental elmlər üzrə araşdırmaların müasir tələblər səviyyəsinə çatdırılması vəzifələri təsbit edilib. Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin isə dövrü mətbuatda «İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış» məqaləsində elmi ictimaiyyət qarşısında mühüm vəzifələr qoyub. Məqalədə sosial-siyasi elmlər sahəsində, fəlsəfə, dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsi, menecment və digər sahələr üzrə biliyə əsaslanan keyfiyyətli mütəxəssislərin hazırlığı məsələsi universitetlər qarşısında mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulub və dünya maliyyə bazarlarının, xarici investisiya axınlarının istiqamətlərini təhlil edən elmi mərkəzlərin yaradılması günün əsas tələblərindən biri olaraq xüsusi vurğulanıb. Lakin kadr qıtlığı və müvafiq mexanizmlərin işlənilməməsi bu prosesi hələlik düzgün qurmağa imkan vermir. Əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, yaxın illərdə təhsildə, elmdə, ümumən intellektual sahələrdə ciddi dönüş yaradılmalı və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulması prosesi intensivləşməlidir.Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək məqsədilə əsas görüləcək işlər aşağıdakılar olmalıdır: iqtisadi və institusional sistemin adekvatlığını təmin etmək; insan kapitalının formalaşmasını təmin edən güclü sosial bazanın təminatı; dinamik informasiya infrastrukturu və informasiyanın geniş kütləyə çatdırılmasını təmin edən səmərəli milli sistemin təsisatı. Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə elmin və təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin bolluğu dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyil, başlıcası, bu sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu, indiki mərhələdə təhsil sisteminin ən zəruri vəzifəsidir. ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya və digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi resurslardan daha çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük gəlirlər əldə ediblər. Bu baxımdan “hazırda dünyada universitetlər ictimaiyyətin və iqtisadiyyatın ehtiyaclarına yetərincə cavab verirmi” sualı ən çox müzakirə edilən mövzular sırasında yer alır.Universitetlər elmi bilikləri öyrənmək arzusunda olanlara çatdıran və elmi araşdırmaları fasiləsiz davam etdirən elmi mərkəzlərdir. XIX əsrdən etibarən, universitetlər daha çox araşdırmaya yönəlik mərkəz vəziyyətinə keçdilər. Modern universitet həm tədqiqat, həm də tədris prossesini həyata keçirən araşdırma müəssisələridir. Universitetlərdə bilik istehsal olunur və burada istehsal edilən biliyin ictimaiyyətin hüquqi, sosial-iqtisadi qərarlarına ciddi təsirləri var.

- Mövcud vəziyyətdə əsas problemləri nədə görürsüz?

- Bununla əlaqədar ali təhsil sisteminin inkişafı üçün bütün mümkün innovasiya potensialını və resursları zəruri inkişaf istiqamətlərinə səfərbər etmədən mövcud vəziyyətin dəyişdirilməsinə nail olmaq qeyri-mümkündür. Bu baxımdan təhlil göstərir ki, respublikanın ali təhsil sistemində aşağıdakı problemlər mövcuddur:

1. Kadr hazırlığı strukturu əmək bazarının tələbatını tam ödəmir;

2. Elmi-tədqiqatların nəticələri ali təhsilə zəif inteqrasiya olunur;

3. Ali təhsilə ayrılan vəsaitlər səmərəsiz istifadə olunur;

4. ali təhsil müəssisələri şəbəkəsi təkmil deyil;

5. Ali məktəblərin kadr potensialı və müəllimlərin ixtisasartırma təhsili müasir tələblərə cavab vermir;

6. Ali məktəb tələbələri və məzunlarının hazırlıq səviyyəsi onların dünya təhsil məkanına çevik inteqrasiyasına imkan vermir;

7. Ali və orta ixtisas təhsili istiqamətlərinin və magistr proqramlarının siyahılarının təsdiqindən xeyli müddət keçdiyinə görə onların yeniləşdirilməsinə ehtiyac duyulur;

8. İstiqamətlər üzrə standartların yeniləşməsinə baxmayaraq, tədris planlarında hələ də lüzumsuz qeyri-ixtisas fənləri mövcuddur;

9. Bakalavr və magistratura pillələrində bir çox ixtisaslar üzrə dərsliklər çatışmır, bəzən isə məzmunca köhnəlmiş ədəbiyyatdan istifadə edilir;

10. Tələbələrin tədris olunan fənləri mənimsəmə səviyyəsini müəyyənləşdirən monitorinq mexanizmi olmadığından onların biliyinin qiymətləndirilməsində qeyri-obyektivliyə yol verilir;

11. Pedaqoji təhsilin məzmunu ümumtəhsil məktəblərinin tələbatı ilə kifayət qədər uzlaşmır;

12. Magistr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələblərinin strukturu təkmilləşdirilməli və buna müvafiq istiqamətlər üzrə dövlət təhsil standartları hazırlanmalıdır;

13. Yeni pedaqoji təlim texnologiyaları ləng işlənilir, mövcud texnologiyalar isə tədris prosesinə zəif tətbiq olunur;

14. Ali məktəblərdə kadr hazırlığında informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından, fəal interaktiv təlim metodlarından kifayət qədər istifadə edilmir;

15. Kadr hazırlığı üzrə uzunmüddətli, elmi cəhətdən əsaslandırılmış proqnozlaşdırma mexanizmi yoxdur;

16. Ali məktəb müəllimlərinin peşəkarlıq səviyyəsini müəyyən edən mexanizm yaradılmayıb;

17. Ali məktəblərdə dərs yükünün optimal müəyyənləşdirilməməsi, azsaylı qrup və birləşmələrin yaradılması, dərs yükünün minimal hədlə müəyyən edilməsi tələbə-müəllim nisbətinin dünyadakı göstəricilərə uyğunlaşdırılmasına imkan vermir;

18. Ali məktəblərin maddi-texniki bazası (tədris laboratoriyalarının təchizatı, tədris prosesini təmin edən cihaz və avadanlıqlarla təminatı və s.) müasir tələblərə cavab vermir;

19. Ali məktəb kitabxanaları və onların təminatı günün tələblərinə cavab vermir, elektron kitabxanaların və dərsliklərin yaradılması işi çox ləng aparılır;

20. Ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyən normativ sənədlər kredit sisteminin tətbiqi ilə bağlı müvafiq sənədlərə uyğunlaşdırılmayıb. Modern ali məktəblərin məqsədi-öyrətmək deyil, öyrənmək olmalıdır. Öyrənməsini bilməyən ali məktəblər, öyrədən müəssisə də ola bilməzlər, yəni özü öyrənməyən, başqasını öyrədə bilməsi mümkünsüzdür və özəlliklə, ictimai elmlər sosial sifarişə çevik reaksiya verməlidir. Modern universitetlər üç məqsəd naminə xidmət verməkdədir: araşdırma yolu ilə bilik istehsal etmək; tədris yolu ilə gələcək nəsillərə bilik vermək və əmək bazarının ehtiyacına uyğun mütəxisslər hazırlamaq. Modern universitetlərdə professor-müəllim heyəti 3 təməl parametrə cavab verməlidir: yaradıcı, yenilikçi və təşəbbüskar. Bu baxımdan hörmətli akademikin məqaləsində - “Ona görə də daim axtarışda olan insanlara geniş meydan verilməli, yeni fikirlər və ideyalar, novator yanaşmalar dəstəklənməlidir” qaldırılan məsələyə universitet rəhbərləri diqqətlə yanaşmalıdırlar. Universitetlərdə «müəllimlərin qiymətləndirmə sistemi» Qərb universitetlərində tələbələr tərəfindən «müəllimlərin qiymətləndirmə sistemi» tətbiq edilir. ABŞ universitetlərində bu sistem 1920-ci ildən etibarən tətbiq edilir və bu sistemin 3 əsas funksiyası mövcuddur: İnformasiya funksiyası - tədris kurslarının keyfiyyətini xarakterizə edir, tədris prossesi, tədris kursları və tələbələrin ixtisaslaşması mövzusunda dolğun məlumat hazırlanır və bu isə öz növbəsində universitet rəhbərliyinə optimal qərarların hazırlanmasında yardımçı olur; motivasiya funksiyası - tələbələr tərəfindən müəllimlərin qiymətləndirilməsi haqqında açıq informasiya məlumatı müəllimlərin öz üzərində daha da məsuliyyətlə işləməyə məcbur edir və dərsə çox hazırlıqlı gəlməsinə yardımçı olur; stimullaşdırıcı funksiya isə ali məktəbin rəhbərliyi ilə müəllimlər arasında bağlanacaq müqaviləyə təsir göstərir.

- Bu sistem birmənalı şəkildə müsbət qarşılanırmı?

- Bəzi ölkələrdə isə müəllimlərin tələbələr tərəfindən qiymətləndirilməsi müsbət qarşılanmır. Məsələn, Rusiyada “Vısşaya şkola ekonomiki» universitetinin rəhbərliyi müəllimlərin tələbələr tərəfindən qiymətləndirilməsini qəbul etmir və bu sistemin neqativliyə yol açacağından, yəni tələbələrə qarşı loyal davranan və onların qiymətlərini şişirdəcək müəllimlərə yüksək bal yazılacağından narahatlıq keçirirlər. Bu narahatlıqları Azərbaycan universitetləri üçün də söyləmək mümkündür. Bu model müəllimlər haqqında qeyri-obyektiv məlumat verə bilər. Məsələ ondadır ki, bizdə bəzi tələbələr diplom almaq xatirinə universitetdə təhsil alırlar. Məqsəd biliklərə yiyələnməkdən çox, diploma sahib olmaqdır. Qərb universitetlərində tələbələr tərəfindən «müəllimlərin qiymətləndirmə sistemi»ni azərbaycanda ali məktəb müəllimlərinin peşəkarlıq səviyyəsini müəyyən edən mexanizm kimi qəbul etmək mümkün deyil. Adətən, Avropa universitetləri öz üstünlüklərini internet saytlarında bir sıra göstəcilərdən istifadə edərək müəyyənləşdirirlər. Buraya universitetin dünya üzrə reytinq göstəricisi, məzunların iş tapma imkanları, ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilən müəllimlər və onların ictimaiyyətə təsir etmə gücü, universitetdə xarici ölkələrdən təhsil alan tələbələrin sayı, professor-müəllim heytətinin neçə faizinin elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olması, məktəbin hökumətlə və iri biznes sturukturları ilə sıx əlaqəsi, professor-müəllim heyətinin hökumət və biznez strukturlarının məsləhət şuralarında fəaliyyət səviyyəsi və sair.

Anar Miriyev

Palitra.- 2010.- 8 noyabr.- S. 13.