Uşaq hüquqlarının qorunması üçün cəmiyyətin maariflənməsinə ehtiyac var

Hər bir cəmiyyətin gələcəyini təmin edən başlıca ünsür yeni nəsildir. Ona görə də yeni nəslin yetişməsi, gələcəyimiz olan uşaqların tərbiyə olunması, şəxsiyyət kimi formalaşması və onların müxtəlif proseslərdə iştirakının təmin olunması kimi məsələlər cəmiyyətin borcudur.

Uşaq hüquqlarının pozulmasına nə səbəb olur?

Uşaq hüquqları insan hüquqlarının tərkib hissəsi olsa da, bu hüquqların xüsusi diqqətə və müdafiəyə ehtiyacı var. Məhz bu prinsipləri nəzərə alaraq uşaq hüquqlarının müdafiəsi sahəsində beynəlxalq sənədlər qəbul edilib. Belə ki, 1959-cu ildə BMT-nin Uşaq Hüquqları Bəyannaməsi, 1989-cu ildə Uşaq Hüquqları Konvensiyası qəbul edilib. Uşaq Hüquqları Konvensiyası insan hüquqlarının mülki, mədəni, iqtisadi, siyasi və sosial da daxil olmaqla bütün növlərini özündə birləşdirən və ölkələri öhdəliklərlə bağlayan ilk hüquqi sənəddir. Uşaqların hüquqlarının müdafiəsi sahəsində Azərbaycan bir sıra müqavilələrə, o cümlədən 1992-ci ildə Uşaq Hüquqları Konvensiyasına qoşulub. Respublikamızın Konstitusiyasında da uşaqların hüquq və mənafeyi müdafiə olunur, bu hüquqlara dövlət tərəfindən təminat verilir. Milli qanunvericilik sistemində bir sıra hüquqi islahatlar keçirilib. 1998-ci ildə “Uşaq hüquqları haqqında” qanun qəbul edilib. Bu qanun ölkəmizdə uşaqların hüquq və azadlıqlarını, uşaqlar barəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini, onların müdafiəsi sahəsində dövlət orqanlarının, digər hüquqi və fiziki şəxslərin vəzifələrini müəyyən edir. Ölkədə fəaliyyət göstərən İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilin (Ombudsman) fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri də məhz uşaq hüquqlarının təmin edilməsi vəziyyətinin öyrənilməsi və müdafiəsi, pozulmuş hüquqların bərpasından ibarətdir. BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitəsinin Azərbaycan hökumətinə təqdim etdiyi tövsiyəni nəzərə alaraq 2006-cı ildə Müvəkkil yanında Uşaq Hüquqları Mərkəzi yaradılıb. Ölkə başçısının sərəncamı ilə 2009-cu il ölkəmizdə “Uşaq ili” elan edilib. O cümlədən ölkədə 30-dan artıq xüsusi dövlət proqramı reallaşdırılıb. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə uşaqlarla bağlı xüsusi tədbirlər həyata keçirilib və bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Belə ki, Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə nəinki uşaqların təhsili, eləcə də onların sağlamlığı istiqamətində də bir çox işlər görülür. Buna misal olaraq uşaqlar üçün Talassemiya Mərkəzinin açılması, diabetlə bağlı keçirilən tədbirləri göstərmək olar. Lakin onu da qeyd edək ki, Uşaq Hüquqları Konvensiyasını təxminən hər ölkənin imzalamasına baxmayaraq dünyada heç bir ölkə konvensiyanın bütün maddələrinin tələblərini tam şəkildə həyata keçirdiyini iddia edə bilməz. Bu gün bir çox ölkələrdə uşaqların müdafiəsi üçün qanunlar mövcuddur, lakin reallıq budur ki, bir çox ölkələr hətta özlərinin təyin etdiyi standartları belə həyata keçirmirlər. Bundan əlavə qaçqın və immiqrant olan bir çox uşaq öz dövlətinin vətəndaşlığından bəhrələnə bilmir. Uşaqlar yoxsulluqdan, sui-istifadə, istismar, kimsəsizlikdən və xəstəliklərdən əziyyət çəkirlər. Uşaq hüquqlarının pozulmasına yüksək ölüm səviyyəsi, tibbi xidmətin çatışmazlığı, uşaq əməyi və təhlükəli iş şəraiti, uşaq qaçaqmalçılığı, pornoqrafiya, təhsil almaq imkanlarının məhdud olması, uşaqların əsas ehtiyaclarını tanımayan uşaq təcridxanaları və məhkəmə sistemləri səbəb olur. Hətta bəzi ölkələrdə uşaqlar həmçinin əsgər kimi müharibələrə cəlb edilirlər və silahlı münaqişələrin qurbanlarına çevrilirlər. Ölkəmizdə də uşaqların hüquqlarının qorunması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməsinə baxmayaraq bu gün bir sıra problemlər qalmaqdadır. İlk olaraq mövcud problemlərdən biri odur ki, bu gün bir çox dünya ölkələrində, o cümlədən ölkəmizdə də uşaqların hüquqları onlar dünyaya gəlmədən öncə pozulur ki, bu da onların ana bətnindən xaric edilməsidir. Bu ilk növbədə valideyn tərəfindən törədilən hüquq pozuntusudur. Arzu olunmayan uşaqların dünyaya gəlməsi isə sonradan onun küçə uşağına çevrilməsi ilə nəticələnir. Digər problemlərdən biri odur ki, bir çox uşaqlar bağça həyatı keçmədən kollektiv içinə çıxdıqda çətinliklərlə üzləşirlər. Hazırda ölkə üzrə məktəbəqədər müəssisələrə uşaqların cəlb edilməsi qabaqcıl ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır. 2009-cu ildə Bakı üzrə bağçalardan 7680 uşaq ümumtəhsil məktəblərinə gedib. Məktəbə gedən uşaqların 75 faizi bağçadan getməyib ki, bu da uşaqların məktəbə uyğunlaşmasında çətinliklər yaradır. Sağlamlıq imkanı məhdud olan məktəbəqədər yaşlı uşaqların müvafiq xüsusi müəssisələrə cəlb olunması daha aşağı vəziyyətdədir. Belə uşaqların sayı 6 mindən artıq olsa da, onların yalnız 500 nəfəri məktəbəqədər xüsusi təhsillə əhatə olunub. Uşaqların hüquqlarının ailə tərəfindən pozulması faktlarından biri onların tərbiyə olunmasında fiziki cəzanın tətbiq olunması halları ilə bağlıdır. Bəzən ailələrdə tərbiyə üçün güc tətbiq edilməsinə üstünlük verilir ki, bu da uşağın yalnız sağlamlığına zərər yetirmir, həm də gələcəkdə sağlam ailə başçısı kimi formalaşmasına mənfi təsir edir. Bundan başqa qız uşaqları məhz ailə tərəfindən məktəbdən kənarlaşdırılaraq erkən nikaha cəlb edilir ki, bununla onların hüququ pozulur və təhsillərini davam etdirə bilmirlər. Konstitusiyamızın 34-cü maddəsində hər kəsin nəzərdə tutulmuş yaşa çatdıqda ailə qurmaq hüququnun olduğu qeyd edilir. Həmçinin uşaqlar ailə tərəfindən erkən yaşlarından bazarlarda, özəl müəssisələrdə, küçələrdə əməyə cəlb olunurlar. Bu isə onların vaxtından əvvəl uşaqlıqdan məhrum olmasına, əqli inkişafına, təhsil almasına, fiziki inkişafına zərbə vurur. Bundan başqa bu gün hələ də dövlət uşaq müəssisələrində yaşayan uşaqlar var ki, onlar bu müəssisələrə əsasən valideynlərinin rəhmətə getməsi, boşanması, ailənin maddi imkanının zəif olması, mənzilin olmaması, valideynin cəzaçəkmə müəssisəsində olması, nikahdankənar doğulmaları ilə bağlı düşürlər. Ölkədə bu istiqamətdə “Azərbaycan Respublikasında dövlət uşaq müəssisələrindən uşaqların ailələrə verilməsi (De-institusionalizasiya) və alternativ qayğı” Dövlət Proqramı (2006-2015-ci illər) həyata keçirilsə də, hələ də bu həyatı yaşayan uşaqlar var. Bu problemin yaranmaması üçün tədbirlər həyata keçirilsə də, ilk olaraq əhalinin ailə planlaşdırılması ilə bağlı maariflənməyə ehtiyacı var. Azərbaycanda ilk dəfədir ki, uşaqların cəmiyyətin tam hüquqlu subyektinə çevrildiyini deyən ombudsman Elmira Süleymanovanın sözlərinə görə, əgər ölkədə yoxsulluğun səviyyəsi aşağı düşürsə, işsizlik azalırsa, uşaqların vəziyyəti daha da yaxşılaşır: “Lakin yenə də risk vəziyyəti yaşayan uşaqlar var. Məsələn, uşaq alveri, ağır əməyə uşaqların cəlb edilməsi hallarını göstərmək olar. Bir vaxtlar bəzi uşaqlar yanacaqdoldurma məntəqələrində çalışırdılar. Yaxud narkotik istifadəçisi olan ailədə uşağın böyüməsi problemdir. Eləcə də QİÇS-li doğulan uşaqlar var. Zorakılığın müxtəlif növləri nəticəsində uşaqlar psixoloji stresslər keçirirlər”. Bu da bir faktdır ki, ölkəmizdəki qaçqın və məcburi köçkünlərin təkcə 300 min nəfəri uşaqlardır. Ombudsmanın sözlərinə görə, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında və YUNİSEF-in sənədlərində uşaqlar fövqəladə hallarda, müharibə mövzusu öz əksini tapıb və bununla bağlı qətnamələr qəbul edilsə də, bu gün qaçqın həyatı yaşayaraq hüquqları pozulan uşaqlar var.

“Uşaqlara qarşı ən böyük zorakılıq televiziyalar tərəfindən olunur”

Millət vəkili Gülər Əhmədovanın sözlərinə görə, bu gün bütün dünyada uşaqların həm tərbiyələri, həm də sağlamlıqları ilə bağlı narahatedici məqamlardan biri onların internetdən, pornoqrafik saytlardan istifadə etməsidir: “Bununla bağlı Avropa Şurasının uşaqlara qarşı seksual zorakılıq və seksual xarakterli hərəkətlərlə bağlı konvensiyası var. Adıçəkilən məsələlərin həllində televiziyaların rolu mənfi də olur. Uşaq hüquqlarına gəldikdə isə axşam saat 9-a kimi açıq erotik səhnəli filmlərin yayımlanması məsələsi uzunmüddətli müzakirə obyektidir. Bu həm parlamentdə müzakirə olundu, həm də Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyevin məqaləsində ictimaiyyətə çatdırıldı. Lakin buna baxmayaraq hələ də saat 20-dək bu cür səhnələr olan filmlər göstərilir. Xarici ölkələr, o cümlədən Rusiya, Türkiyə televiziyalarında olduğu kimi, bizdə də intellektual səviyyəli uşaq verilişlərinə ehtiyac var. Bu bir faktdır ki, uşaqlara qarşı ən böyük zorakılıq televiziyalar tərəfindən olunur. Bunun qarşısını nə valideyn, nə müəllim ala bilmir. Digər bir fakt isə odur ki, bu gün çoxlu sayda uşaq ədəbiyyatı, jurnal çap olunsa da, onların təbliğatı qənaətbəxş deyil. Xüsusilə də onlar orta məktəblərə buraxılmır. Bundan başqa Bakıda uşaqların bəzi kitabları əldə etmək imkanı olsa da, bölgələrdə bu sahədə problemlər mövcuddur. Ancaq televiziya bu sahədə mühüm önəm kəsb edir. Bu gün uşaqlar üçün kompyuterdə çoxsaylı oyunlar hazırlansa da, onlar üçün “Koroğlu” dastanı səhnələşdirilərək disklərə köçürülüb məktəblərə paylansa, daha yaxşı olar”. Bu gün ölkədə uşaqlarla bağlı yuvenal ədliyyə sisteminə böyük ehtiyac var. Uşaq Hüquqları üzrə QHT Alyansı və “Ümidli Gələcək” Gənclər Təşkilatı Azərbaycan hökuməti ilə əməkdaşlıqda DİN, YUNİSEF, BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı, ATƏT-in Bakı Ofisi, Birləşmiş Krallığın ölkəmizdəki səfirliyinin dəstəyilə artıq 4 ilə yaxındır ki yuvenal ədliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı həyata keçirir. Bu istiqamətdə artıq bəzi inkişaf və irəliləyişin nəzərə çarpdığını deyən Uşaq Hüquqları Klinikasının (UHK) direktoru Nazir Quliyev deyir ki, hələ bu istiqamətdə bir sıra görülməli işlər var: “2007-ci ildən UHK, Uşaq və Gənclərin Sosial Reabilitasiya Mərkəzi yaradılıb. Bu gün ən vacib amillərdən biri də odur ki, uşaqlarla bağlı müdafiə sisteminin gücləndirilməsinə ehtiyac var. Araşdırmalar göstərir ki, vahid mexanizm halında bir sistem qurulmalıdır. Polis uşaq inspektorları, rayon icra hakimiyyəti komissiyaları, tibbi-pedaqoji-psixoloji komissiyaları vahid bir qurum halında birləşməlidirlər. Eyni zamanda vahid departament, idarə olmalıdır. TN-də Uşaqların Müdafiəsi İdarəsi yaradılıb. Bu strukturun daha geniş yayılması vacibdir. Onlar yalnız uşaqlarla bağlı qərarlar verməklə kifayətlənməməlidirlər, həm də xidmətlər göstərməlidirlər. Polislər profilaktik tədbirlər keçirməkdən əlavə həm də burada qərarverici qurum olmalıdır. Həmin sahədə yaradılacaq idarədə sosial iş institutu gücləndirilməlidir. Müasir təcrübə göstərir ki, sosial işçilərin statusu, sosial iş institutu gücləndirilmədən daha effektli nəticə əldə etmək mümkün deyil. Hüquqi analiz uşaqlarla bağlı qanunlarda boşluq olduğunu göstərir. Bu sahədə valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların taleyi daha narahatedicidir”. Direktorun sözlərinə görə, 1999-cu ildə valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlarla bağlı qanun qəbul olunub və bu qanunun işləməsində problemlər mövcuddur. Məsələn, həmin qanunda göstərilir ki, uşaqlara torpaq sahəsi verilməlidir, qaytarılmayan ssuda verilməlidir, mənzil təminatı olmalıdır. Bu olmadıqda uşaqlar küçə həyat tərzi keçirir, sonra isə cinayət edirlər”. Vacib amillərdən biri də uşaqların mobil telefondan və internetdən istifadəsidir. Araşdırmalar göstərir ki, uşaqların mobil telefondan və internetdən səmərəsiz və məqsədsiz istifadəsi onları cinayətlərə sürükləyir. Məsələn, terrorçuluqla bağlı yalan məlumat vermələri, internetdən pornoqrafik məlumatların götürülərək yayılması və s. cinayət məsuliyyəti yaradır. Eləcə də son zamanlar boşanmaların sayı artır ki, bu zaman uşaqlar əziyyət çəkir. Burada mövcud çətinliklərdən biri də alimentin ödənilməsi ilə bağlıdır. Bəzən məhkəmələrdə uşaq üçün cüzi miqdarda, 9-10 manat məbləğində aliment təyin olunmaqla yanaşı alimentin ödənilməsi ilə bağlı çətinliklər yaranır. Beləliklə, cəmiyyətdə olan bir sıra problemlər uşaqlıq dövründən başlayaraq onlarda aşılanmayan vərdişlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu bir faktdır ki, əgər çatışmazlıqlar varsa, uşaq şəxsiyyət kimi formalaşa bilmir. Usaqlarla qurulan münasibət nə qədər zəngin olursa, bu, onun şəxsiyyət kimi formalaşmasında da özünü büruzə verir. Cəmiyyətdə nə qədər şəxsiyyət olarsa, o cəmiyyət bir o qədər də inkişaf edər. Nəhayət, bu gün hələ də dünyaya gəlməzdən öncə ana bətnindən kənarlaşdırılan, yaxud valideyn tərəfindən imtina edilərək küçə uşaqlarına çevrilən, internat məktəblərinin pəncərələrindən baxaraq həsrətlə valideynlərinin yolunu gözləyən hüquqları pozulan uşaqlar var. Unutmayaq ki, A.P.Çexovun sözləri ilə desək, “Biz hamımız uşaqlıq adlı bir məmləkətdən gəlmişik”. Məqalə Ombudsman Aparatı tərəfindən elan edilən “Hüquqlar - hamı üçün!” mövzusunda jurnalist yazı müsabiqəsinə təqdim edilir.

Nigar Abdullayeva

Palitra.- 2010.- 26 noyabr.- S. 7.