Etnoqrafiya elmi müasir zamanın tələblərinə uygunlaşdırılmalıdır

Müsahibimiz AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda olduq, institutun Tarixi etnoqrafiya şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Fəzail Vəliyevdir.

- Fəzail müəllim, akademik R.Mehdiyevin məruzəsində belə bir məqama xüsusi diqqət yetirilir ki, «aparılan sorğular cəmiyyətdə elmi fəaliyyət sahəsinə laqeydliyin olduğunu göstərir. Bu, böyük həyəcan doğuran faktdır. Bunun səbəblərindən biri də indi elmə gələn bəzi insanların şəxsi keyfiyyətləri və analitik təhlil qabiliyyətlərinin müasir tələblərdən xeyli aşağı olmasıdır. Mövcud elmi şuralar öz iclaslarında elmin müxtəlif sahələrinə həsr olunmuş xüsusi müzakirələr keçirmir. Beynəlxalq tərkibli elmi şuralar isə heç yoxdur. Müdafiə şuraları səviyyəsiz araşdırmalara, dissertasiyaların müxtəlif yollarla yazılmasına, müdafiəsinə və elmi adların verilməsinə ciddi və tələbkarlıqla yanaşmır, nöqsanlara göz yumur. Müdafiə olunan dissertasiyaların böyük bir qismində sanballı elmi tutum və yeni elmi qənaətlər yoxdur. Belə faktların sayı isə nəinki azalmır, əksinə, artır. Elm bir biznesə çevrilib və istənilən şəxs - dövlət məmuru, yaxud iş adamı müxtəlif yollarla elmi ad almağa nail olur. Təəssüf ki, bütün bu proseslərdə elm və təhsil müəssisələrinin bir sıra əməkdaşları hazır dissertasiyaları iddiaçılara təklif edirlər. Paradoksal haldır ki, elmin paklığını qorumaq əvəzinə elm xadimlərinin özləri təsadüfi adamların elmi adlar almasına rəvac verir, belə işləri elmi şuralarda yekdilliklə dəstəkləyirlər». Bu məqama münasibətinizi bilmək istərdik.

- Ata-babalarımızın hikmət dolu belə bir deyimi var ki, “Çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik”. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində şərəfli yer tutan böyük dahilərimiz - Nizami, Füzuli, M.Ə.Sabir, S.Vurğun və b. həmişə elmə, alimə yüksək qiymət verib, «Elmlə, ədəblə tapılar şərəf, mirvari olmasa, nə lazım sədəf?»; «Elmlə, biliklə, başqa cür heç kəs heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!»; «Elmin böyük qüdrətilə silahlanan bir ordu da, sərkərdə də basılmazdır!» deyiblər. Xalq şairi Qabilin «Müsibət oluruq biz, səhv düşəndə yerimiz!» misraları hələ də qulaqlarımızı döyəcləməkdədir. Bu gün elmə təsadüfən gəlib onu qazanc mənbəyinə çevirənlər, elmi adından, karyerasından istifadə edib «qabında urvalıq olmayan, könlündən isə darğalıq keçənlər», «Alim olmaq asandır, adam olmaq çətin» atalar sözünü əlində bayraq edən və mahiyyətini anlamayanlar, oxumaqdan payımız yox, yazıdan qismətimiz» (Allah sənə rəhmət eləsin böyük Sabirimiz!) deyibən asan yollarla alim adı almağa cəhd edənlər və hətta buna nail olub «son dərəcə zəif yazılan publisistik yazıları xatırladan» «dissertasiyalarını» cəmiyyətə sırıyanlar R.Mehdiyevin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, təkcə filologiya sahəsində deyil, ictimai və humanitar elmlərin digər sahələrində də müşahidə olunur. Müstəqil, demokratik cəmiyyətimizin Elm Fondunu belə üzdəniraq «tədqiqatçılardan» və «tədqiqatlardan» qorumaq, heç olmasa bundan sonra elmə gələcək gənc tədqiqatçılara qayğı və həssaslıqla yanaşmaq, onların biliklərini qərəzçilikdən uzaq, tapşırıqdan, «mənim adamımdır» stereotiplərindən kənar obyektiv qiymətləndirmək, təsadüfi adamların elmə gəlməsinin qarşısına «Böyük Çin səddi» çəkmək günümüzün reallığından doğan ciddi tələblər olmalıdır. Nə yazıqlar ki, illik fərdi planlarını güc-bəla ilə yerinə yetirənlər, yenə də güc-bəla ilə, himayədarlıqla namizədlik dissertasiyası müdafiə edib daha sonra əlini ağdan-qaraya vurmayanlar, iş gününü elmdən uzaq, məişət söhbətləri ilə başa vuranlar, ən dəhşətlisi isə etnoqrafiya ixtisası üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib AAK tərəfindən təsdiqini alandan sonra şələ-küləsini yığışdırıb və «asta qaçana Göy İmam qənim» deyib aradan çıxanlar, bu elmə bundan sonra heç bir töhfə verə bilməyəcək «başıbəlalı kadrlar» hələ də görünməkdədir. Onları Əlahəzrət Elmə xidmət etməyə məcbur etməyin vaxtı çoxdan çatıb.

Mənim yaxşı yadımdadır, keçən əsrin 70-80-ci illərində institutumuzda etnoqrafiya ixtisası üzrə Müdafiə Şurası olmadığına görə İttifaqın Moskva, Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq), Kiyev, Minsk, Tbilisi və digər şəhərlərinə namizədlik dissertasiyaları müdafiə etməyə gedərdik. Oralarda nə tanış-biliş, nə tapşırıq, nə də qohumluq əlaqələri keçərdi. Hər şey obyektiv qiymətini alar, müəllifdən çox onun yazdığı elmi işə qiymət verilərdi və bu işləri SSRİ AAK-ı problemsiz təsdiq edərdi. Mən özüm 1990-cı ildə Sankt-Peterburqda, M.Maklay adına SSRİ Etnoqrafiya İnstitutunun Sankt-Peterburq bölməsində etnoqrafiya ixtisası üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edəndə birinci rəsmi opponentim, fəlsəfə elmləri doktoru, Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq Universitetinin kafedra müdiri A.V.Qadlo çıxış etmək üçün tribunaya dəvət edilərkən mənə verəcəyi rəsmi opponent rəyini iclas zalındaca - yanımdan ötəndə «bu sənə çatacaq» deyə mənə təqdim etdi. Mən onun iradları və təklifləri ilə elə orada - onun çıxışına ayrılan 15-20 dəqiqə ərzində tanış olub cavab hazırlamalı oldum. Bu qeydləri ona görə deyirəm ki, bu gün arxeoloji və etnoqrafik ekspedisiyalarda iştirak etməyə «can çəkənlər», rəsmi opponent rəyini 10-15 gün qabaq ələ keçirib opponentindən onun iradlarına cavab verməyin yollarını öyrənməyə cəhd edənlər, elmə bir “tramplin” kimi baxanlar hələ də az deyil. Onlar elm yolunda hər cür əziyyətlərə, məhrumiyyətlərə dözüb özünü fanatikcəsinə elmə həsr edənlərdən ibrət almalı, gedəcəkləri yolun sərtliyini, eniş-yoxuşunu irəlidən dərk etməlidirlər. Mən çox istərdim ki, heç olmasa elmdə mübahisəli problemlərin dissertasiya şəklində müdafiəsi üçün tərkibi zənginləşdirilmiş, daha dəqiq desəm, Beynəlxalq Dissertasiya şuraları yaradılsın, istedadlılarımız dünya şöhrətli elm xadimlərinin «əllərindən su içib» Azərbaycan elmini dünya səviyyəsində tanıtsınlar.

- Açıq etiraf etmək lazımdır ki, bu gün ictimai və humanitar elmlər sahəsində, xüsusilə də Milli Elmlər Akademiyasının sahə institutlarında çalışan elm adamlarının vəzifə maaşları aşağıdır. Allaha şükür ki, indi respublikamızda nəşriyyatların sayı yağışdan sonrakı göbələklər kimi artmaqdadır. Hansı nəşriyyatın qapısını açırsan, kitab çapı üçün fantastik məbləği qarşına qoyurlar. Bununla da alim çıxılmaz vəziyyətdə qalır, sponsor (himayəçi) tapan sevinir, tapmayanlar isə illərlə gözləmə mövqeyi tuturlar. Düzdür, bu gün bizim institutumuzda bayramlarqabağı müəyyən məbləğ mükafat ödəmələri olur (buna görə akademiya rəhbərliyinə təşəkkür düşməlidir!), lakin bütün bunlar bazar qiymətlərinin liberallaşdırıldığı şəraitdə alimin maddi durumunu tam sığortalaya bilmir. Bəlkə də elmə laqeyd münasibətin bir səbəbi də elə bu məqamdadır. Ehtiyac bu gün alimi əlavə gəlir mənbələri axtarmağa, böyük zəhmət hesabına hasilə gətirdiyi əsərlərini dissertasiya adı ilə satmağa məcbur edir.

Zənnimizcə, bu məqamların da üzərində düşünmək vaxtı çatıb. Bu gün Elmlər Akademiyasının alimləri ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin qapılarını döyməli olur, «bir əldə iki qarpız tutmaq» məcburiyyətində qalırlar.

Sultanov Əlimərdan

Palitra. -2010. – 22 yanvar. – S.6.