Dünəninə baxmasan, sabahını görməzsən
Azərbaycan elmi və
ictimai mühitində son 30 ildə daim diqqət mərkəzində
olan və bir sıra elmi araşdırmaları ilə
bütöv bir epoxanın qaranlıq səhifələrinə
işıq salan akademik İsa Həbibbəyli təkcə 3-4
ilin içərisində Abbas Zamanov, Məhəmmədağa
Şaxtaxtlı kimi şəxsiyyətlərin elmi irsinin
üzə çıxarılmasında, nəşr edilib
xalqın milli sərvətinə çevrilməsində
çox uğurlu işlər görmüşdür.
Belə uğurlu işlərdən
biri də Azərbaycan tənqidinin vicdanı və əxlaqı
sayılan, böyük şəxsiyyət və təmənnasız
fədakar alim, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun
həyatı, elmi və ədəbi irsinin bitkin şəkildə
yüksək səy və diqqətlə nəşr edilib
xalqa, həmçinin gələcək nəsillərə
çatdırılması kimi nəcib və xeyirxah
işidir. Biz hələ İsa Həbibbəylinin həyatının
40 ilini fədakarcasına, müsbət mənada, fanatikcəsinə
Mirzə Cəlilin tədqiqinə, əsərlərinin
toplanıb nəşrinə sərf etməyini, M.Hadi, M.Şəhriyar,
M.C.Paşayev, S.Vurğun, Ə.Şərif, M.Araz və digərləri
haqqındakı araşdırma
xarakterli tədqiqat məqalələrini, çağdaş ədəbi
proseslə, ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı
günün reallıqlarını əks etdirən
yazıları demirik. Üstəlik də 20 ilə yaxındır ki,
böyük fədakarlıqla vaxtilə əyalət, indi isə
dünyanın 30-dan çox tanınmış ali məktəbləri
ilə işgüzar əlaqələr yaradan, bir dünya
universiteti statusu qazanan bir universitetə ləyaqətlə rəhbərlik
edərək, onun problem və qayğıları ilə
yaşamaq kimi şərəfli bir vəzifəni yerinə
yetirmək zəhmətlərini də sadəcə
xatırlatmaq, eyni zamanda Milli Məclisin deputatı kimi
çox səmərəli siyasi fəaliyyəti də İsa
Həbibbəyli şəxsiyyətinin,
ictimai-elmi fəaliyyətinin zənginliyindən xəbər
verir. Bu faktları diqqətə
çəkməklə heç də məqsədimiz kiminsə
yaddaşında, təfəkküründə bir “İsa Həbibbəyli”
mifi yaratmaq deyil, sadəcə onu demək istəyirik ki, bu
adam öz nəsil şəcərəsindən
çox Azərbaycan elminin, Azərbaycançılıq məfkurəsinin
xidmətində dayanan bir əsgər
ömrü yaşamaqdadır ki, yuxarıda adını
hörmət və məhəbbətlə çəkdiyim və
bu hörmət və məhəbbətdən qat-qat
yuxarıda dayanan M.C.Cəfərov
irsinin hələ bir qisminin (bu
iş ardıcıl olaraq davam etməkdədir) işıq
üzü görüb geniş oxucu kütləsinin malına
çevrilməsi də məhz bu əsgəri xidmətin
parlaq, alnıaçıq nəticəsidir. M.C.Cəfərov
sağlığında heykəlləşən kişilərdəndir.
O, təmiz əxlaqi, vicdanı, təmənnasız və minnətsiz
ömrü ilə özlüyündə bir mənəviyyat
məktəbi idi ki, bu məktəbin işığı hələ
bir çox zamanlar Azərbaycan milli-məfkurə təfəkküründən
silinməyəcəkdir.
Bu işıqlı
şəxsiyyətin 100 illik yubiley elmi konfransı akademik
İ.Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə ilk olaraq
Naxçıvan Dövlət Universitetində keçirildi,
Yenə də İsa Həbibbəylinin
tərtibi və mənəvi qayğısı ilə 2009-cu
ildə nəfis şəkildə işıq üzü
görən və akademikin həyatının, yaradıcılığının
müxtəlif yön və istiqamətlərini əhatə
edən 208 səhifəlik “Akademik Məmməd
Cəfər Cəfərov: taleyi və sənəti” adlı məqalələr
toplusunu M.C.Cəfərov irsinə böyük hörmətin
və qayğının təzahürü kimi ilk
addımlardan biri hesab etmək olar. AMEA-nın müxbir
üzvü, Azərbaycan filoloji elminin “ağır
artilleriya”larından biri Abbas Zamanovun məqaləsi ilə
açılan bu kitabda akademik Bəkir Nəbiyev, akademik
İsa Həbibbəyli, AMEA-nın müxbir üzvü
Yaşar Qarayev kimi mötəbər qələm sahibləri
ilə yanaşı mətbuat və elm sahələrində
özlərinəməxsus imzaları olan bir sıra
tanınmış müəlliflərin də M.C.Cəfərov
haqqında dəyərli yazıları yer almışdır. 2010-cu ildə
yüksək poliqrafiya səviyyəsində
“Çaşıoğlu” nəşriyyatı tərəfindən
yenə də İsa Həbibbəyli zəhmətinin işıqlı bəhrəsi
kimi nəşr edilən 316 səhifəlik “Xatirələr” kitabı dünənimizin canlı tarixi olmaqla bu
günümüzə də işıq salan dəyərli bir
milli sərvətdir. Hörmətli oxucular İ.Həbibbəylinin
sayəsində “Xatirələr”in ”Ədəbiyyat qəzeti”nin 24.04.2009-cu il tarixli
nömrəsində “Bizim məhəllə” adı ilə dərc
edilmiş kiçik bir hissəsilə tanış olmuşlar.
“Xatirələr”in bu kiçik hissəsi də tarixilik və
milli düşüncə baxımından oxucuya az şey
demirdi. Amma xatirələrin bitkin kitab variantı ilə
yaxından tanışlıq
bütövlükdə mənim yaddaşımda iki
böyük obraz yaratdı: bunlardan birincisi Məmməd Cəfər
müəllimin bənzərsiz obrazıdır ki, belə bir
obraza memuar janrında yazılmış, lap dünya ədəbiyyatında
belə, az-az rast gəlmək olar. Burada Məmməd Cəfər
müəllimin şərqli əxlaqına, türklük
psixologiyası və təfəkkürünə, azərbaycançılıq məfkürəsinə
məxsus bütöv və dəyişməz bir obrazı
canlanır. İkinci
böyük obraz isə qələmə alınan mühit və
şəraitin, ictimai-siyasi ab-havanın oxucu beynində
formalaşan, kökləşən dəyişməz bir
obrazıdır. İkinci obraz birinci obrazı
formalaşdıran, cilalayan, həyata və mübarizəyə
hazırlayan obrazdır ki, onun ilkin adı XIX əsrin sonu, XX əsrin
əvvəllərinin Naxçıvan mühitini, sosial-ictimai
şəraitini və milli-mənəvi əxlaqi dəyərləri
özündə ehtiva edən zəmindir. “Xatirələr” iki
böyük hissədən ibarətdir ki, onun birinci hissəsi
“Naxçıvan xatirələri”, ikinci hissə isə
“Bakı xatirələri” adlanır. Əlbəttə,
fikrimizcə, bu adlar şərtidir. Çünki kitabda müəllifin
Tiflis, Gəncə və digər regionları əhatə edən
maraqlı həyat həqiqətlərinə söykənən
dəyərli xatirə təəssüratları da az yer
tutmur....Kitaba akademik İsa Həbibbəyli mənalı və
məzmunlu bir başlıqla - “Həyatın dibindən
böyük üfüqlərə” adlı ön söz
yazmışdır. Ön sözdə tədqiqatçı Məmməd
Cəfər müəllimin simasında bütöv bir ədəbi
nəslin inkişaf tarixinə nəzər salır, oxuculara Məmməd
Cəfər müəllimin çoxları üçün
“görünməyən” xarakterinin gizli məqamlarını
açan aydın obrazını təqdim edir. “Xatirələr”in
məziyyətindən, içtimai-elmi əhəmiyyətindən
danışan müəllif haqlı olaraq bu qənaətə
gəlir ki, “bütövlükdə akademik Məmməd Cəfər
Cəfərovun “Xatirələr”inin ictimaiyyətə və
geniş oxucu auditoriyasına təqdim
olunması elmi-ədəbi mühitimizin əhəmiyyətli hadisəsi sayıla bilər”.
“Xatirələr” “Gənc oxucularım!” adlı kiçik
müraciətlə başlayır.
Müəllif oxucu qəlbinə yol tapan ilk cümləsini
yazır: “Mənim həyatım elə bir həyat
olmamışdır ki, sizin üçün nümunə
olsun. Sizə nümunə böyük şəxsiyyətlərin
həyatı ola bilər. Mən bu xatirələri yazıram
ki, sizin görmədiyiniz ötən günlər haqqında
aydın təsəvvürünüz olsun, ötüb
keçəni bugünkü həyatla müqayisə edib,
lazımi nəticələr çıxara biləsiniz”.
Nümunə verdiyimiz bu cümlələrin birinci cümləsində
Məmməd Cəfər müəllimin nə qədər
böyük təvazökarlıqla özünü təqdim
etməsi onun daxili, mənəvi aləminin
bütövlüyündən, zənginliyindən xəbər
verən bir ucalıqdır. “Xatirələr”i oxuduqca onun simasında
bir həqiqəti aydınlığı ilə dərk edirsən
ki, doğrudan da, “insan kərpic kimidir, yandıqca bərkiyir”(P.Buast).
İ.Həbibbəylinin də qeyd etdiyi kimi “həyatın
dibindən” gələn, uşaqlığından belə
güclü fəhmi, dərin zəkası, çevik və
iti ağlı ilə taleyin vaxtından əvvəl bir evin,
bir ocağın kişisi,
ağsaqqalı etmiş xatirələr müəllifi həyatın
od-alovu içində yana-yana bərkimiş, bərkiyə-bərkiyə
yanmışdır. “Xatirələr”in “Naxçıvan
xatirələri” hissəsini oxuyanda, oxucular üçün qəribə
səslənsə də, nədənsə
Cəlil Məmmədquluzadənin, ən çox da
“Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərinin bir
çox fraqmentləri yada düşür. Və bu məqamda
onu da qeyd etməyi vacib sayıram ki, M.Cəlil
yaradıcılığının bəzi “gizli” mətləblərini
başa düşmək üçün “Naxçıvan
xatirələri”nin əhəmiyyəti az deyil. Çünki
M.C.Cəfərovun qələmə aldığı,
yaddaşında qoruyub saxladığı Naxçıvan
mühitinin XX əsrin əvvəlləri M.Cəlil
yaradıcılığının dolğun və
çiçəklənən vaxtlarına düşür.
”Xatirələr”də elə məqamlar, elə obrazlar qələmə
alınır ki, onlar bizə M.Cəlilin əsərlərindən
yaxşı tanışdır. Bizcə, “Xatirələr”də
təsvir olunan insanların yaşayış tərzi, məişəti,
dünyagörüşü,
peşəsi, ictimai-sosial hadisələrə münasibəti
və s. məsələlərin mahiyyəti ilə M.Cəlil
yaradıcılığı arasında paralellik axtarmaq olar.
Müəllifin Naxçıvanın o zamankı toy adətləri
və dini mərasimləri, məhəllə, şəxs
adları ilə bağlı
maraqlı məlumatları, şəcərəsi, nəsil
tarixinin göstəricisi kimi qələmə
aldığı “Babam usta Cəfər”,”Məmməd Qasım
əmi”, “Abdulla əmi”, “Əsgər əmi”, “Atamın əmisi
oğulları”, və s. kimi başlıqlar altında verilən
həyat həqiqətləri bütövlükdə yüz
il bundan əvvəlki Naxçıvan mühiti haqqında
geniş və aydın təsəvvür yaradır.
Bütövlükdə talelərin təcümeyi-halı təsiri
bağışlayan bu əsərdə Durna, Suğra, Xeyrənsə nənə,
Nisəbəyim nənə və onlarla digərlərin
uğursuz taleləri hər bir oxucu üçün ibrətamiz
həyat faktlarıdır.“Xatirələr”də
Naxçıvanın o vaxtkı mədəni həyatının
ayrı-ayrı fraqmentlərinə də nəzər
salınır. Məlum olur ki, XX əsrin 20-ci illərində
“Bakı artistləri Abbas Mirzə Şərifzadə, Sidqi
Ruhulla, Mərziyə xanım və b. yay aylarında Naxçıvana qastrola gəlir, “Aydın”, “Oqtay Eloğlu”, “Hamlet”,
“Maqbet”, “Otello” və s. tamaşalar verirdilər”. Bu və buna
bənzər faktlar bugünkü tədqiqatçılarımız
üçün zəngin mənbə rolunu oynaya bilər.
Xüsusilə, hələ gərəyincə
açılmayan, incələnməyən
Naxçıvanın məhəllə adlarının, bir
sıra etnoqrafik xarakterli abidələrin tarixinin də
qaranlıq məqamlarına
işıq salmaq baxımından əsərdə yetərincə
materiallar var. Ali məktəb həyatına qədər elə
bir sistemli, ardıcıl təhsil görməyən akademik
ilk təhsil ilini, məktəbə getdiyi günü belə
xatırlayır: “Yeddi yaşıma təzəcə girmişdim. Atam məni bazar məscidinin
həyətində yerləşən və “məktəbi-xeyriyyə”
adlanan məktəbə qoydu. Müəllimlərimiz Molla Əli
və Hüseyn Cavidin qardaşı Şeyx Məhəmməd
idi. Həftədə iki gün harda isə seminariyanı təzəcə
qurtarıb gələn Mirzə Həsəndən də rus
dili dərsi alirdim”.
Lakin sonralar kündəgirlikdən Naxçıvan Pedaqoji
Texnikumunun tələbəsi
olanda yeni bir mühit və şəraitlə uğraşan
xatirələr müəllifi Naxçıvanın o
vaxtkı təhsil həyatında müstəsna xidmətləri
olan Murad Tutayuk, Asəf
Məlikov, Hadi Mirzəzadə, Əsəd Cəfərov,
Həmid Fərzəlibəyli, Həsən Səfərli,
İbrahimxəlil Axundov və başqalarının
adlarını hörmətlə çəkir, onların fəaliyyətinə
dəyərincə qiymət verir. “Xatirələr”dən
aydın olur ki, M.C.Cəfərovun Bakı həyatı 1930-31-
ci illərdən başlayıb. Bu da məlum olur ki, texnikum tələbəsinin
istedad və bacarığını nəzərə alan
direktorluq texnikumu bitirməmiş pedaqoji şuranın qərarı
ilə onu Bakı Ali Pedaqoji İnstitutun Dil və ədəbiyyat
fakültəsinə göndərir. Bu illərdən ehtibarən
onun həyatında məişət, dolanışıq
qayğıları ilə bərabər, daha çox
ictimai-sosial qayğılar aparıcı rol oynayır. Bu da təbii
idi. Çünki o vaxtın bir əyalət məkanı
olan, sənayesiz, böyük ticarətsiz, gəliri-çıxarı
bilinməyən Naxçıvan mühitinin vermədiklərini,
daha doğrusu, verə bilmədiklərini Bakı mühiti ona
verirdi. O, burada yeni düşüncə tərzinə yiyələnməkdə
olan bir mühitin içində nəfəs almağa
başlayır. Düzdür, ideologiyanın, bolşevik
şüarçılığının sərt və
amansız dalğası nəticəsində, bir çox
hallarda dərindən “nəfəs almaq” problemi qarşıda
dursa da, hər halda bu mühitdə onun gördüyü Həmid
Araslı, Bəkir Çobanzadə, Feyzulla Qasımzadə,
Hacı Baba Nəzərli, Muxtar Hüseynov , Əzəl Dəmirçizadə,
Əli Sultanlı, Əli Nazim, Məmməd Arif, Hənəfi
Zeynallı və digər tanınmış ziyalı-müəllimlər
gələcək akademikin həyatında və
inkişafında müstəsna rol oynamışlar. Hər bir
müəllimin üslub və metodundan, hazırlıq səviyyəsindən
səxavətlə danışan Məmməd Cəfər
müəllim 37-ci ilin represiyasından da yan keçə
bilmir. Onun həyatında və taleyində unudulmaz izlər
buraxan Bəkir Çobanzadənin, Ruhulla Axundovun, Hacı Baba
Nəzərlinin, Əli Nazimin, Hənəfi Zeynallının,
M.Ələkbərlinin, Əli
Səbrinin və digər düşünən,
düşündürənlərin faciəli aqibətlərindən
ürək ağrısı ilə söz açaraq yazırdı: “Məlumdur ki, 37-ci
ildə belə həbs və sürgünlər
bütün respublikalarda başlamışdı və davam
edirdi. Lakin Azərbaycanda daha amansız şəkildə
aparılırdı. Bunun səbəbi sonralar “xalq düşmənləri”
bəraət qazanandan sonra Bakıda Bağırovun məhkəməsində
anlaşıldı. Məhkəmədə uzun müddət
Azərbaycanda “xüsusi idarənin”
sədri olan və gizli daşnak
partiyasının üzvü açıq dedi ki, o, Türkiyədəki
qırğının
intiqamını azərbaycanlılardan
almışdır”. Bu kimi faktlarla zəngin olan “Xatirələr”
təkcə bir fərdin, bir ictimai qurumun deyil,
bütövlükdə
xalqın keçdiyi acılı-şirinli bir zaman kəsiyinin
canlı tarixidir. Bu tarixdən hər bir oxucu, ictimai və
siyasi təfəkkür adamı özü üçün
mühüm nəticələr çıxara bilər. “Xatirələr”in
böyük tərbiyəvi, elmi və əxlaqi əhəmiyyətlərindən
biri də ali məktəb müəllimləri, tələbə-müəllim
münasibətləri, etik normaları ilə
bağlıdır. Həm tələbəlik, həm də
ali məktəbdə çalışdığı illərin
bitkin təcrübəsinə söykənən müəllif
üzünü bugünkü ali məktəb müəllimlərinə
tutaraq yazırdı: “Ali məktəb müəlliminin əsas
vəzifəsi öz predmetinin detalları, onun öyrənmə
yollarını başa salmaq, ən mühüm problemlərlə
tələbənin diqqətini cəlb etmək, lazımi mənbələri
göstərməkdən ibarət ol-malıdır və o,
imtahanda da tələbənin biliyini, səyini, göstərdiyi
zəruri mənbələri yoxlamalıdır,
soruşmalıdır”. Təbii ki, ali məktəb müəllimi
qarşısında belə bir professional tələblər
qoyan Məmməd Cəfər müəllim təkcə ədəbiyyatşünaslıq
elminin deyil, eyni zamanda pedaqoji təhsil sahəsinin və bu sahənin
əsas siması olan müəllimliyin də akdemiki idi. Bu
gün Azərbaycanın orta və ali məktəblərində
dərs deyən və vaxtilə Məmməd Cəfər kimi
bir ustaddan dərs alanlar ən
yüksək mənəvi, əxlaqi keyfiyyətlərə və
müəllimlik ustalığına görə özlərini
bu böyük şəxsiyyətə borclu sayırlar. “Xatirələr”in
ümdə məziyyətlərindən biri də 30-40-cı
illərdə gedən ədəbi prosesdəki bəzi
qaranlıq və kölgəli məqamlara aydın müəllif
mövqeyidir. Düzdür, müəllif şəxsiyyətinin
böyüklüyündən represiya dəyirmanına su
tökənlərin adlarını çəkməsə də,
pərdəli, eyhamlı şəkildə onların kimliyini
bir çox ədəbi nüanslarla
üzə çıxarır.
Xüsusilə, Səməd
Vurğun şəxsiyyətinə və
yaradıcılığına olan bəzi qərəzli münasibətlər və bu
qaragüruhcu münasibətlərə qarşı Məmməd
Cəfər kimi sağlam düşüncəli, qərəzsiz
adamların millət, xalq və ən başlıcası
böyük ədəbiyyat uğrunda mübarizəsi də
tarixin yaddaş səhifələri kimi bu gün də əhəmiyyətlidir.
Geniş yaradıcılıq istiqamətinə malik olan “Xatirələr”
müəllifinin həyatının mühüm və həm
də başlıca bir hissəsini, özünün də
qeyd etdiyi kimi, qəzetçilik fəaliyyəti təşkil
edir. Böyük Vətən müharibəsi illərindən
1948-ci ilin axırına qədər “Ədəbiyyat qəzeti”nə
redaktor olmuş Məmməd Cəfər müəllim sonralar
qəzetçilik işini də yaradıcı adam
üçün bir məktəb hesab etmişdir. Buna görə
də müəllif bugünkü jurnalistlər, qəzetçilər
üçün örnək
olaraq yazırdı ki,”qəzetçi yalnız öyrətmir,
eyni zamanda öyrənir, yalnız tərbiyə etmir, eyni
zamanda tərbiyələnir. Məndən soruşsaydılar
ki, ”haranı qurtarmısan?”
bitirdiyim məktəbləri sayandan sonra deyərdim:
-Bir də “Ədəbiyyat
qəzeti” məktəbini qurtarmışam”.Qəzetin cəmiyyətdəki
rolundan, millətin məfkurəsinin formalaşması sahəsindəki
vəzifələrindən danışan müəllif bir
redaktor kimi ideologiyanın təsirindən doğan mənəvi
sarsıntılara, ağrılara da biganə qala bilmir. Amma yenə
də qəzetin böyük rolunu həmişə diqqət mərkəzində
saxlayır: “Qəzet bir çox istedadı, səyləri,
bir-birini oyadan, tamamlayan fikirləri vahid bir məqsəd ətrafında
birləşdirir”. “Xatirələr” “Heydər Hüseynov
haqqında qeydlər”lə başa çatsa da, bu gözəl
tale romanının işıq üzü görməsində
mənəvi övladlıq borcunu səxavətlə yerinə
yetirən professor Ulduz Haşımovanın “Məmməd Cəfər
müəllimin ailə mühiti və münasibətləri”
adlı çox məhrəm, isti, duyğulu və qayğılı
yazısı ilə tamamlanır. Oxuculara müraciətlə
yazılan və özünün də qeyd etdiyi kimi, “söz
ardı” təsiri bağışlayan 14 səhifəlik
yazı Məmməd Cəfər müəllimin xarakterini
bütövləşdirən, şəxsiyyətini daha da
ucaldan bir yazıdır. Ulduz xanımın yazısından aydın
olur ki, dayısı, mənəvi atası və çətin
günlərinin yaxın dostu Məmməd Cəfər müəllim
bir şəxsiyyət kimi cəmiyyətdə, elmi, ictimai
mühitdə hansı rolu oynayırdısa, o, evdə, ailədə
də o rolu, səmimiyyəti bir azərbaycanlı kişisi
kimi axıradək qoruyub saxlamışdır. Onun ailə həyatı
da bu günümüz üçün çox gözəl
bir nümunədir. Zəngin dilə, milli koloritə malik
“Xatirələr” əsəri bugünkü dilçilərimiz,
tarixçilərimiz, etnoqraf tədqiqatçılarımız
üçün də dəyərli mənbə rolunu
oynamağa qadirdir. Əlbəttə, bütün mətləb
və təfərrüatları haqqında geniş
danışmaq imkanı bir məqaləyə sığmayan
“Xatirələr” bir həyat dərsliyidir.
Bu dərsliyin səhifələrində
müəllif həm binəsiblərin, həm də nəsiblərin
şirinli-acılı talelərilə sözbəsöz,
cümləbəcümlə bizə, xüsusilə
bugünkü gəncliyə yaşamağın düsturunu
göstərir ki, o düsturun yazılı formulu budur: Dünəninə
baxmasan, sabahını görməzsən. Çünki bu
gün dünəndən, sabah bu gündən başlanır.
P.S.”Xatirələr”in son cümləsini oxuyub kitabı
qatlayanda nədənsə xəyalımda Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun 20-30 il bundan əvvəlki uzun dəhlizi
canlandı. Və bu dəhlizdə pencəyini çiyinlərinə
salaraq, ağ köynəyinin üst düyməsini
açıb ağır-ağır, ləngərli
addımlarla sabaha addımlayan
insan cildində, insan donunda bir işıq gördüm. Bu
işıq yaddaşlara əbədi hopmuş bir şəxsiyyətin
- Məmməd Cəfər Cəfərov şəxsiyyətinin
işığı idi...
XANƏLİ KƏRİMLİ
Palitra.- 2011.- 5 aprel.- S. 10.