Maddi-mənəvi mədəniyyətin və dəyərlərin araşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir

Dünyada qloballaşma prosesinin getdiyi və günü-gündən intensivləşdiyi bir zamanda milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sözsüz ki, tarixən formalaşan maddi-mənəvi dəyərlərin saxlanılması prosesində xalqın özünün rolu əvəzsizdir. Lakin unutmaq lazım deyil ki, tarixin dərin qatlarından bu günümüzə qədər gəlib çatan adət-ənənələrin, maddi-mənəvi mədəniyyətin, dəyərlərin araşdırılması və bu araşdırmaların mükəmməl şəkildə gənc nəslə çatdırılmasında tarixçilərin, etnoqrafların mühüm rolu var. Buna görə də bu tip araşdırmaların çoxluq təşkil etməsi vacibdir.

Bu mənada AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Fəzail Vəliyevin müəllifi olduğu “XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti” adlı monoqrafiyanı bu tip araşdırmalar kontekstində xüsusi vurğulamaq lazımdır. Burada bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan etnoqrafiya elmində indiyə qədər XIX-XX əsrin əvvəllərinin maddi mədəniyyəti bütün Quzey Azərbaycanın materialları əsasında sistemli şəkildə xüsusi tədqiqat predmeti kimi geniş etnoqrafik tədqiqatlara cəlb olunmamışdı. Buna görə də təqdim olunan monoqrafiya bu sahədə olan boşluğu doldurmağa xidmət edəcək. Monoqrafiyanın əsas elmi yeniliklərindən biri maddi mədəniyyətimizin bütün sahələrinin hərtərəfli araşdırılaraq tam elmi səciyyəsinin verilməsi, ayrı-ayrı etnoqrafik bölgələrin maddi mədəniyyətinin spesifik-lokal xüsusiyyətlərinin ümumiləşdirilərək bəhs olunan dövrün maddi mədəniyyət kompleksinin yaradılmasıdır. Bu mənada təqdim olunan tədqiqat əsəri XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyətinin tədqiqinə həsr olunmuş ilk ümumiləşdirici əsərdir.

Qeyd edək ki, XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyətinin tədqiqi üzrə aparılan araşdırmalar təsdiq edir ki, onun ayrı-ayrı sahələri uzun sürən tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olaraq yerli təbii-coğrafi şəraitin, əhalinin təsərrüfat məşğuliyyətinin yönümünün, sosial təbəqələşmənin, eləcə də xalqımızın etnososial birliyində qərarlaşan etnoslarla qarşılıqlı təmas, etnososial, etnosiyasi və etnomədəni əlaqələrin yaratdığı müştərək zənginləşmənin fəal təsiri altında formalaşıb. XIX-XX əsrin əvvəllərinə qədər gəlib çatan hər bir maddi mədəniyyət elementinin böyük təkamül və inkişaf yolu keçməsində xalqın yaradıcı əməyinin, emprik bilik və təcrübəsinin, nəsillərdən-nəsillərə ötürülən peşə sənət vərdişlərinin böyük rolu olub. Tarix elmləri doktoru F.Vəliyevin müəllifi olduğu “XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti” monoqrafiyası giriş, dörd fəsil, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Girişdə problemin istiqamətləri, tədqiqi vəziyyəti və aktuallıq dərəcəsi vurğulanır. Özündə qiymətli etnoqrafik materialları əks etdirən bu monoqrafiyanın sonunda “İllüstrativ materiallar” adlı bölmə də verilib. Bu bölmədə siklop tikililər, Azıx mağarasının ümumi görünüşü, süni mağara məskənləri, kənd yaşayış məskənləri, dağ və yamac kəndləri, Bakı və Şamaxı şəhərlərinin təsviri, hasar növləri, qazma evlər, qadın və kişi geyimləri, darvaza növləri, qadın baş geyimləri, qadın milli geyim dəsti, geyimlər, müxtəlif bəzək əşyaları və yemək növləri şəkillərdə əks olunub. Bu isə kitabda verilən qiymətli məlumatları şəkillər vasitəsilə daha dərindən dərk etməyə imkan verir. Monoqrafiyanın birinci fəsli “Xalq yaşayış məskənləri və yaşayış evləri” adlanır. İlk olaraq yaşayış məskənlərinin tip və növləri haqqında danışılır. Bir məqam xüsusi olaraq vurğulanır ki, yaşayış məskənlərinin tarixi çox qədimdir. Bəşər cəmiyyəti yarandığı vaxtdan yaşayış məskənləri də mövcud olub, insan kollektivinin təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq onların müxtəlif tip və formaları yaranıb. Monoqrafiyada yaşayış məskənlərinin etnoqrafik cəhətdən öyrənilməsinin elmi və praktik əhəmiyyəti vurğulanır, bildirilir ki, hər hansı bir ərazidə yaşayan xalqın yaşayış məskənlərinin tip və formalarını müəyyənləşdirmədən həmin xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətini, təsərrüfat məişətini, adət-ənənələrini, sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsini, ictimai məişətini və s. mükəmməl öyrənmək mümkün deyil. Qeyd edək ki, monoqrafiyada süni yaşayış məskənləri və onun spesifikası Qarabağ, Xanlar, Şamaxı, Gədəbəy, Kəlbəcər, Zəngilan, Naxçıvan, Qubadlı, Lerik, Laçındakı faktlar əsasında açılır. Fəsildə yaşayış məskənlərinin tip və formaları, həyətlər, ev tikintisində istifadə olunan inşaat materialları, ev tipləri və inşaat texnikası, evlərin plan quruluşu, müvəqqəti yaşayış evləri, yaşayış evlərinin daxili səhmanı, ev tikintisi ilə bağlı xalq adətləri, təsərrüfat tikililəri ətraflı təhlil olunur. “Geyimlər və bəzəklər” adlı ikinci fəsildə problem beş yarımbölmədə öz əksini tapıb. İlk olaraq Azərbaycan geyimlərinin tarixi nəzərdən keçirilir. F.Vəliyev bildirir ki, ənənəvi xalq geyimləri və bəzəklər maddi mədəniyyətin ayrı-ayrı məsələlərini araşdırmaq üçün zəngin etnoqrafik materiallar verir. Geyimlərin və bəzəklərin öyrənilməsi hər bir xalqın milli xüsusiyyətlərini, iqtisadi və mədəni həyat səviyyəsini, təsərrüfat məşğuliyyətinin istiqamətini, onun başqa xalqlarla tarixi əlaqə və qarşılıqlı təsir məsələlərini, etik normalarını, estetik və bədii zövqünü, etnik və sinfi mənsubiyyətini müəyyənləşdirməkdə əhəmiyyətli mənbə rolunu oynayır. Müəllif qeyd edir ki, xalqımızın geyim mədəniyyətinin ilkinlik çağları haqqında məlumatları arxeoloji qazıntılardan, Azərbaycan haqqında məlumat verən qədim və antik dövr tarixçilərinin əsərlərindən, qayaüstü rəsmlərdən, təsviri materiallardan və başqa mənbələrdən əldə edə bilərik. Bu mənbələrin araşdırılmasından aydın olur ki, Azərbaycan ərazisində məskunlaşan ilk insanların geyimləri təbii əldə edilən materiallardan (dəri, süni liflər, yarpaq və s.) olmaqla istifadə tərzinə görə bürüncək, sarıq, örtmə və geymə kimi müxtəlif variantlarda özünü göstərib. Hələ toxuculuq sənətinin meydana gəlmədiyi Paleolit və Mezolit dövrlərində ibtidai insanların əsas geyimləri dəri bürüncəklər olub. İbtidai insanlar ovladıqları heyvanın ətini yeyib, dərisini isə piy-yağ qalıqlarından qaşovlayıb təmizləyib, sümük bizlər vasitəsilə deşib bir-birinə ağac sıyrıqları ilə bağlayıb və beləliklə, primitiv bürüncəklər əldə ediblər. “Yeməklər, içkilər” adlı üçüncü fəsildə isə problem on yarımbölmədə ümumiləşdirilir. Müəllif bildirib ki, Azərbaycanın yeməkləri və içkiləri Qafqazda şöhrət qazanıb, binayi-qədimdən bütün Qafqaz xalqlarının yemək süfrəsinə həlledici təsir göstərib. Maddi mədəniyyətimizin bu sahəsi ümumtürk və ümumdünya mədəniyyəti çərçivəsində də sayılan-seçilən yerlərdən birini tutur, xalqımızın milli xüsusiyyətlərini dünya miqyasında ləyaqətlə təmsil edir. Azərbaycanın yemək və içkiləri haqqında yazılı qaynaqlarda, ölkəmizdə səyahətdə olan əcnəbilərin yol qeydlərində, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində, orta əsr müəlliflərinin əsərlərində müəyyən məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Azərbaycan yeməkləri haqqında zəngin məlumatlar cəmləşib. Dastandan məlum olur ki, əhalinin yemək öynəsində dənli bitkilər, ət-süd və bağ-bostan məhsulları əsas yer tutub. Burada “ətmək” adı altında “bozlamac” və “güməc” kimi çörək növlərindən istifadə edildiyi qeyd olunur. “Albaniya tarixi”nin müəllifi M.Kalankatuklu Albaniya ölkəsindəki bolluq və bərəkətdən söhbət açarkən bu ölkənin balığı, taxıl və üzümü, duzu və zeytunu haqqında ağızdolusu danışıb. Müəllif bildirir ki, bir çox səyyahların əsərlərindən və yol qeydlərindən göründüyü kimi, bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanda qidalanma mədəniyyəti yüksələn xətlə inkişaf edib, yeni-yeni yeməklər və içkilərlə zənginləşib. Qazanılan bilik və təcrübə nəsillərdən-nəsillərə ötürülüb. Bu fəsildə əsas qida-ərzaq məhsulları, bitki mənşəli yeməklər, ət-süd yeməkləri haqqında danışılır. Sonrakı bölmələrdə bayram və mərasim yeməklərinə diqqət yetirilir, ehtiyat ərzaq tədarükü və saxlanması prinsipləri təhlil olunur. Bundan əlavə kitabda içkilər, qablar, mətbəx və məişət avadanlıqları haqqında geniş məlumatlar da yer alıb. Sonuncu fəsil “Nəqliyyat vasitələri” adlanır.

Burada müəllif qeyd edir ki, bəşər tarixinin ən mühüm kəşflərindən olan nəqliyyat vasitələri ictimai istehsalın mühüm sahəsi kimi özünü göstərməklə çox böyük əməli və xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti kəsb edir. Nəqliyyat vasitələri, eləcə də onların hərəkəti üçün vacib yolların olması ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə hər bir xalqın maddi mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini göstərən mühüm amildir. Nəqliyyat vasitələri ilə istehsal alətlərinin, əmək məhsullarının və insanların yerdəyişməsi həyata keçirilir. Nəqliyyat vasitələri bəşər cəmiyyətinin ilk dövrlərində meydana gəlib, sonralar xüsusi mülkiyyət və əmtəə istehsalının yaranması dövründə maddi istehsalın ayrıca bir sahəsi kimi formalaşıb. Bu fəsildə sadə yük nəqliyyatı, minik-yük nəqliyyatı, qoşqu nəqliyyat vasitələri, su nəqliyyat vasitələri və s. hər biri ayrı-ayrılıqda öz təhlilini tapıb. Müəllif ayrı-ayrı bölmələrdə ikitəkərli arabalar, dördtəkərli arabalar, yaylı nəqliyyat vasitələri kimi nəqliyyat vasitələrinin ətraflı izahını verib. Fəslin müxtəlif bölmələrində yollar, karvan yolları, daxili yollar, poçt yolları, su yolları, dəmiryolları haqqında müfəssəl informasiya əldə etmək mümkündür. Karvan yolları bölməsində müəllif bildirib ki, antik müəlliflər Çin və Hindistandan başlayaraq Azərbaycan ərazisindən keçən karvan yolları və Azərbaycanın ozamankı dünya ticarətində iştirakı haqqında maraqlı məlumatlar veriblər. Hind və Çin malları Mərkəzi Asiya və Azərbaycan vasitəsilə Qara dəniz sahillərinə aparılıb. Bu yol üzərində yerləşən Azərbaycan şəhərləri mühüm karvan-ticarət mərkəzləri kimi xeyli inkişaf edib. Fəsildə müəllif qeyd edib ki, nəqliyyat vasitələri hər hansı bir ərazinin təbii-coğrafi şəraitindən, onun relyef quruluşunun xarakterindən asılı olaraq yaranıb. Azərbaycan ərazisində geniş düzənliklər, bol sulu çaylar, keçilməz dağ aşırımları və s. çox olduğundan yerli əhali bu və ya digər nəqliyyat vasitələrindən istifadə edib. Bununla yanaşı məhsuldar qüvvələrin inkişafı, xalqın ictimai-iqtisadi və mədəni-texniki inkişaf səviyyəsi, iqtisadi ehtiyacları da müxtəlif növ nəqliyyat vasitələrinin yaranması və təkmilləşməsində böyük rola malik olub.

Əlimərdan Sultanov

Palitra.- 2011.- 6 aprel.- S. 12.