“Qərbin daxili mənəvi potensialı tükənmək üzrədir və bəşəriyyət yeni ideya səviyyəsinə qalxmasa, böyük böhranla üzləşə bilər”

Yeni eranın başlanğıcında bəşəriyyətin özünü dərk etməklə bağlı sanki bir hesabat vermək məsuliyyəti yaranıb. Çünki ümumbəşəri özünüdərk problemləri aktuallaşıb. Layihə çərçivəsində bu barədə qəzetimizə Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, filosof, professor Səlahəddin Xəlilov fikirlərini bildirir.

XXI əsr sivilizasiyalararası dialoq ideyası ilə başlanıb. Onu da xatırladaq ki, az öncə Azərbaycan da bu mövzuda növbəti bir beynəlxalq konfransa ev sahibliyi etdi. Professor qeyd edir ki, ümumiyyətlə, son illər ərzində müxtəlif ölkələrdə dəfələrlə bu mövzuda müzakirələr aparılıb, beynəlxalq tədbirlər keçirilib. Bu məsələni BMT, YUNESKO, digər beynəlxalq təşkilatlar və bir çox dövlət başçıları da dəfələrlə gündəmə gətirib, qlobal problemlərin bütün dünya xalqlarının birgə səyləri ilə həll edilməsi zərurəti vurğulanıb, sülh və əmin-amanlıq, mədəniyyətlərin qarşılıqlı surətdə zənginləşməsi üçün belə bir dialoqun qaçılmaz olduğu göstərilib: “Lakin ən önəmli məsələ “sivilizasiyalararası” dedikdə hansı sivilizasiyaların nəzərdə tutulması məsələsidir. Bir çox hallarda söhbət Şərq və Qərb, digər hallarda İslam və xristian sivilizasiyalarından gedir. Biz sivilizasiyanın dini əlamətə görə bölünməsinin əleyhinəyik. Şərq və Qərb sivilizasiyalarından danışılması bizə daha məntiqli görünür. Lakin hətta bu bölgünün özü də nisbidir. Belə ki, əslində vahid ümumbəşəri bir sivilizasiya var ki, bütün xalqlar və bölgələr bu prosesdə müəyyən dərəcədə iştirak ediblər və onların hamısının bu sivilizasiyadan bəhrələnməyə haqqı var. Bununla belə bəşəriyyətin inkişafı bütöv və ardıcıl proses olmayıb müəyyən diskret inkişaf aktlarına ayrıldığına görə, söhbət çox vaxt müxtəlif coğrafi-siyasi bölgələrdə və konkret bir dövrdə formalaşmış olan proseslərdən, yəni lokal sivilizasiyalardan gedir. Məsələn, sivilizasiya tarixi sahəsində müntəzəm surətdə tədqiqatlar aparan A.C.Toynbi bəşər tarixini sivilizasiyaların əvəzlənməsi kimi nəzərdən keçirir və bu zaman ayrı-ayrı dövrlərdən, imperiyalardan, coğrafi, dini və hətta etnik-milli bölgülərdən istifadə edir. Yəni əslində nisbi daxili tamlığa malik böyük ictimai birliklərin yaranması, inkişafı və süqutundan bəhs olunur. Ümumbəşəri tərəqqi bax beləcə, lokal inkişaf proseslərinin dinamik məcmusu, sintezi kimi götürülür. Lakin bu lokal proseslər necə toplana bilər və onlar vahid ümumbəşəri inkişafın ünsürləri kimi nə dərəcədə bir-birlərini tamamlayırlar? Lokal sivilizasiyaların toplanması məsələsi çox ciddi elmi-fəlsəfi bir problemdir. Hələlik bu sahədə tədqiqatlar demək olar ki, aparılmır. Əvəzində ayrı-ayrı lokal sivilizasiyalar qarşılaşdırılır və onların ümumi cəhətlərindən daha çox fərqli cəhətləri önə çəkildiyinə görə “sivilizasiyaların toqquşması” ideyası ortaya atılır”. Alim qeyd edir ki, bu ifadə müasir ictimai fikirdə ən çox S.Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” kitabından sonra aktuallaşıb. Amma ilk dəfə bu məsələyə müraciət edən A.C.Toynbi olub: “Onun eyniadlı məqaləsində müxtəlif tarixi dövrlərdə lokal sivilizasiyaların əlaqəsindən, qarşılıqlı təsirindən və toqquşmalarından bəhs olunur. O, məsələn, xristianlığın yaranmasında və formalaşmasında mühüm rolu olan yunan-roma və siryani sivilizasiyalarının toqquşmasından bəhs edir. Hətta “xristianlığı bu iki mədəniyyətin izdivacından” yaranmış hesab edir. Burada din sivilizasiyanın məhsulu kimi təqdim olunur. S.Hantinqton isə sivilizasiyaları dinlərlə bağladığından sivilizasiyalararası toqquşmanı dinlər arasındakı münasibətlə izah etməyə çalışır. O, ən çox islam və xristianlıq arasındakı fərqləri önə çəkir. Xüsusən, müsəlmanların daha sürətlə artmasını rəhbər tutaraq bir növ İslam təhlükəsindən bəhs edir. Hantinqton digər tərəfdən milli kimlik, milli-etnik özünüdərk məsələlərini də sivilizasiya kontekstində təqdim edir”.Filosofun fikrincə, müasir dövrdə proseslər vahid sivilizasiyanın formalaşması istiqamətində gedir. Ən azı, qloballaşma buna xidmət edir. Lakin bu vahid sivilizasiyanın “Qərb sivilizasiyası” anlayışı ilə bilərəkdən və ya bilməyərəkdən qarışdırılması halları üstünlük təşkil edir. Halbuki, müasir sivilizasiyanın strukturunda bütün əvvəlki lokal sivilizasiyaların nailiyyətləri təmsil olunur və Şərqin rolu heç vaxt unudulmamalıdır. Belə bir fikir üstünlük təşkil edir ki, Avropa renessansında Şərq əsasən vasitəçi rolunu oynayıb, antik mədəniyyətin və qədim yunan fəlsəfəsinin, avropalılar tərəfindən yenidən mənimsənilməsində iştirakçı olub. Bundan sonra Qərb məhz yeni, fərqli bir istiqamət olaraq formalaşıb: “Lakin bununla belə, son əsr ərzində Şərqdə milli dövlətlərin yaranması, milli-fəlsəfi fikrin oyanışı yeni bir sintez perspektivindən xəbər verir. Bu yeni fəlsəfi fikir daha orta əsrlər İslam fəlsəfəsinin sadəcə davamı ola bilməz, çünki Şərqin tənəzzül dövründə Avropa ümumbəşəri fəlsəfi fikrin inkişafı sahəsində misilsiz nailiyyətlər əldə etmiş və fəlsəfəni yeni intellektual səviyyəyə qaldırmışdır. Belə olan halda yenidən velosiped icad etməkdənsə, bir tərəfdən, Qərb fəlsəfəsini mənimsəmək, digər tərəfdən də Şərq fəlsəfi düşüncəsinin rasional xəttini bərpa etmək yolu ilə yeni, dövrün tələblərinə cavab verən sintetik fəlsəfi sistem yaradılmalıdır. Bu sistem millilik və ümumbəşəriliyi ehtiva etməli, ənənəvi mənəviyyatın müasir intellektual texnologiya ilə uzlaşması üçün yeni optimal ideya mühiti yaradılmalıdır. Bu ictimai-tarixi vəzifə indi həm də ona görə aktuallaşıb ki, Qərbin daxili mənəvi potensialı tükənmək üzrədir və bəşəriyyət yeni ideya səviyyəsinə qalxmasa, böyük böhranla üzləşə bilər. Son əsrdə Avropa ideoloqlarının dəfələrlə Qərbin mədəni-mənəvi süqutundan bəhs etmələri heç də təsadüfi olmayıb Qərb həyat tərzinin ümumbəşəri fəlsəfi düşüncə ənənəsindən fərqli istiqamətdə davam etməsinə, fəlsəfənin getdikcə daha çox dərəcədə praqmatik və utilitar düşüncə metodologiyası ilə əvəzlənməsinə, onun yerinə təbiət elmlərindən törəmə olan pozitiv intellektual-məntiqi sistemlərin, psevdofəlsəfi təlimlərin gəlməsinə və bundan doğan mənəvi boşluğa reaksiyadır. Qərb intellekt qanadlarında çox uzaqlara uçub, həyatın təməl prinsiplərindən, fəlsəfi bazisdən ayrı düşüb. Həm də artıq çox uzaqlara gedib ki, geri qayıtmaq bir o qədər də asan məsələ deyil. «Qayıdış zamanı geridə olan qabağa düşür» hikmətini yada salsaq, sıra Şərqindir. Təməl prinsipləri harada, hansı yolayrıcında itirmişdiksə, yenidən həmin nöqtədən başlayaraq axtarsaq və bu zaman yeni dövrün intellektual imkanlarından istifadə edə bilsək, ola bilsin ki, fəlsəfi fikrə və ümumbəşəri tərəqqinin inkişafına ikinci nəfəs gətirə bilərik. Bu gün İslam dünyasında ilk dəfə milli-demokratik dövlət qurmuş Azərbaycanda yeni düşüncə və həyat tərzi yeni fəlsəfi ideya və yeni ideologiya axtarışları ilə əlaqəli olsa da, bu proses müəyyən nisbi müstəqilliyə və məxsusi ənənəyə malikdir. Özümüzə qayıtmaq və öz milli fikir potensialımız zəminində müasir fəlsəfi sistemlər qurmaq və milli ideologiyanı da bu yeni və qədim fəlsəfənin ruhuna uyğun kökləmək yönündə axtarışlar gedir. Bu axtarışların təməlində Zərdüşt, Dədə Qorqud, Bəhmənyar, Şeyx əl-İşraq durur. Biz milli-mənəvi köklərimizə, milli-fəlsəfi fikir tariximizə Qərb fəlsəfəsi prizmasından baxmaq məcburiyyətində qalsaq da, müəyyən məqamlarda onlarla birbaşa ruhani təmas qurmağa, qəlbimizin dərinliyində onları heç bir vasitəçi olmadan duymağa, zaman uçurumunun yaratdığı ögeylik sindromunu aradan götürməyə qadir olduğumuzu sübut etməliyik”.Filosof qeyd edir ki, bu məsələdə Şərq və Qərb coğrafi bölgüdən daha çox zaman bölgüsüdür. Qədimlik və ənənəvilik müasirliklə, modernləşdirmə ilə qarşılaşır. Şərq dedikdə insana əzəldən xas olan, onun mahiyyətini ifadə edən mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb dedikdə, insanın yeni dövrdə əldə etmiş olduğu intellektual və texnoloji uğurlar yada düşür. Bu cür başa düşüldükdə, Yeni Dövrə qədər hər hansı bir Qərb sivilizasiyasından danışmaq mümkün deyil. Roma imperiyasının süqutundan ta renessans dövrünə qədər Avropa da Şərq sivilizasiyasının bir hissəsi idi. Həm də ucqar hissəsi, əyalət idi. Dünyada baş verən əsas proseslər, sivilizasiyanın ağırlıq mərkəzi, geopolitik situasiyanı müəyyən edən böyük hadisələr məhz Şərqdə baş verirdi. Avropa ölkələri ancaq bu böyük mədəniyyət mərkəzləri ilə bağlı olmaq dərəcəsinə görə sivilizasiyaya qatıla bilirdi. Təsadüfi deyil ki, orta əsrlərdə müsəlman dünyasının təsir dairəsində olan İspaniya elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında oynadığı rola görə bütün digər Avropa ölkələrindən öndə gedirdi. Vatikan isə sivilizasiyanın, tərəqqinin yox, sxolastikanın və inkvizisiyanın ideya mərkəzi idi.

İlkin AGAYEV

Palitra.- 2011.- 23 avqust.- S. 6.