“Hesab edirəm ki, kütləvi maarifləndirmənin əsas mənbələrindən biri də məktəbdir”

Cəmiyyətin hüquqi mədəniyyətinin yüksəldilməsində, hüquqi biliklərin əhatəli şəkildə cəmiyyət tərəfindən mənimsənilməsində maarifləndirmə işinin səmərəli təşkil edilməsi mühüm rol oynayır. Layihə çərçivəsində bu mövzuda bizə fikirlərini bildirən Konstitusiya Araşdırmaları Fondunun prezidenti Əliməmməd Nuriyev də eyni cür düşünür:

- Hüquq və azadlıqlar o zaman səmərəli tətbiq olunur ki, bununla bağlı geniş kulturoloji maarifləndirmə olsun. Kütləvi maarifçilik geniş səpgidə və mütəmadi aparılmalıdır. Vətəndaşlarımız və yaxud bu ölkədə yaşayan hər kəs öz hüquq və azadlıqları haqda geniş məlumatlara malik olmalıdır. Çünki hüquq və azadlıqların tətbiqi prosesi bu barədə müəyyən məlumatlara malik olmağı zəruri edir. Azərbaycan Konstitusiyasında çox böyük və çeşidli şəkildə hüquq və azadlıqları nəzərdə tutan xüsusi bölmə əksini tapıb. Vətəndaşlarımız həm də onu bilməlidir ki, dövlət və hakimiyyət formaları necə fomalaşdırılır, dövlət hakimiyyəti orqanlarında necə iştirak etmək olar, bu iştirakçılığın səviyyəsi, mərhələləri necə ola bilər və sair. Bu cür məsələlərlə bağlı məlumatlılıq mühümdür. Məhkəmə hakimiyyəti, parlamentin necə formalaşdığı barədə məlumatlanma da olduqca vacibdir. Parlamentin və icra hakimiyyətinin, eləcə də məhkəmənin səlahiyyətləri barəsində də ciddi məlumatlanma ümumi işin xeyrinədir. Məhkəmə və ümumilikdə qanunvericilik sisteminin mahiyyəti, qanunvericiliyin hansı əsaslara söykənməsi barədə ictimai-kulturoloji maarifləndirmələr çox faydalıdır. Hüququn ədalətliliyə söykənməsi və bərabərhüquqluluğun təmin edilıməsi mexanizmləri barədə vətəndaşlarımız geniş məlumatlara malik olmalıdır. Eyni zamanda bu sahədə maarifləndirmədə konkret məqamlara da diqqət yetirmək lazımdır. Məsələn, vətəndaş hüquqları pozularkən və yaxud vətəndaş həbs edilərkən onun hansı hüquqlara malik olması, bu hüquqların necə həyata keçirilməsi ilə bağlı maarifləndirmə barəsində bunu bildirmək olar. Ümumiyyətlə, hüquqi maarifçiliyin səviyyəsini qiymətləndirmək üçün ilk növbədə vətəndaş hüquq və azadlıqlarının necə qorunduğuna diqqət yönəltmək lazımdır. Məhkəmələr tərəfindən qəbul edilən qərarların keyfiyyətinin nədən ibarət olması barədə də məlumatlandırma lazım gəlir. Hüquq pozuntusu aşkar olunduqda vətəndaşlar bu cür məqamlarla bağlı ətraflı məlumatlı olmalıdır. Amma bir çox hallarda vətəndaşlar bu məsələdə məlumatsızlıqdan əziyyət çəkirlər. Hüquqi mədəniyyətin bəzən aşağı olmasının bir göstəricisi də ondan ibarətdir ki, bütün hallarda vətəndaş çalışır ki, bütün müraciətləri Prezidentə yönəltsin. Yaxud Milli Məclisə və digər həmin məsələ ilə bağlılığı olmayan orqana müraciətlər edirlər. Halbuki pozulmuş hüququn bərpası ilə bağlı müvafiq orqanlara müraciət edilməlidir. Məhkəmələrə müraciət etməklə bağlı məsələlərdə vətəndaşlarımız çətinlik çəkirlər. Ona görə ki, məhkəmələrin fəaliyyəti və hətta mahiyyəti ilə bağlı bir çoxlarında ətraflı məlumatlar yoxdur. Yaxud məhkəmənin hansı qərarlar qəbul edəcəyi məsələləri bir çoxlarına qaranlıqdır. Bütövlükdə bu məsələlər barədə xəbərdar olmama müxtəlif orqanlara çoxsaylı məktubların, müraciətlərin daxil olmasına səbəb olur. Bu müraciətlər isə çox hallarda həmin orqanların səlahiyyətlərinə aid olmadığı üçün baxılmır. Yaxud vətəndaşların hüququ pozulanda vəkilə müraciətlə əlaqədar çox tərəddüdlər olur. Məsələn, Penitensiar Xidmətdə olarkən bizə məhbuslar müraciət edir və iddia edir ki, onlara qarşı ədalətsiz qərar qəbul ediblər. Amma mən ondan soruşsam ki, “istintaq sənin barəndə araşdırma aparıb, bu zaman sənin hansısa vəkilin olub?”, o cavab verir: “Yox, mən vəkili neyniyirəm ki... ”. Vəkildən imtina edirlər. Sanki məhkumlarınm çoxu üçün vəkillik institutu mövcud deyil. Bu o deməkdir ki, onların vəkillik institutu ilə bağlı əslində heç bir məlumatları yoxdur. Belə hallarda hüquqi yardımla bağlı məsələlərdə hər şeydən əvvəl vəkilə müraciət etmək lazımdır. Digər bir məsələ bununla bağlıdır ki, bütövlükdə bu prosesi kimlər həyata keçirməlidir. Bu kütləvi hüquqi maariflənmə məsələsi vacib məsələlərdən biri kimi ictimai nəzarətə götürülməlidir. Çünki bu, cəmiyyətin kütləvi tərbiyə edilməsi ilə bağlı bir məsələdir. Dövlət də bu məsələyə diqqəti artırmalıdır. Biliklərin əldə edilməsi ilə bağlı vərdişlərin gücləndirilməsi çox önəmli məsələdir və bununla bağlı mexanizmi daha da təkmilləşdirmək lazımdır. Bu sırada ən vacib olan komponentlərdən biri hüquqi biliklərlə bağlıdır. Hüquqi biliksizlik halları kütləvi maarifləndirmə ilə aradan qaldırıla bilər.

- Təhsil prosesində bu məqama yetərincə diqqət yetirilirmi? Bu barədə hansı fikirləriniz var?

- Orta məktəblərdə hüquqa aid fənn tədris edilir. Amma bu fənnin tədris edilməsi kimə tapşırılır? Bu ixtisasdan tamamilə kənar olan insanlar həmin fənni tədris edirlər. Bu fənlər heç kütləvi şəkildə də keçirilmir. Ona görə də həmin fənnin aid olduğu istiqamət barədə vətəndaşlar hələ orta məktəb dövründən məlumatsız qalırlar. Dövlətin hansı konstitusion əsaslarının olduğu, hansı hüquqi institutların fəaliyyət göstərdiyi və sair məsələlər orta məktəblərdə yaxşı tədris edilməlidir. Mən hesab edirəm ki, kütləvi maarifləndirmənin əsas mənbələrindən biri də məktəbdir. Yəni yeni nəslin yetişməsi, onların kulturoloji, hüquqi biliklərə mükəmməl yiyələnməsi üçün məktəb daha səmərəli və keyfiyyətli tədris aparmalıdır. Daha sonra isə əlbəttə ki, ali təhsil müəssisələrinin bu sahə ilə bağlı yeri və rolu üzərində dayanmağa ehtiyac var. Ali məktəblərdə də hüquqi maarifləndirmə ilə bağlı məsələlərə ciddi yanaşılmalı, bu fənlərin tədrisinə peşəkarlar cəlb edilməlidir. Ümumiyyətlə, kütləvi hüquqi maarifləndirmə ilə bağlı məsləhət mərkəzləri fəaliyyət göstərməlidir. Bu hüquqi məsləhət mərkəzləri məsləhətlərində vətəndaşlara pulsuz, ödənişsiz hüquqi yardımı təmin etməlidirlər. Bu, dövlət orqanlarının da fəaliyyətinə aid olan məsələdir.

- Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının bu prosesdə iştirakına necə yanaşırsınız?

- Əlbəttə, vətəndaş cəmiyyəti institutları da bu prosesdə yaxından iştirak etməlidir. Yaxud da dövlət orqanları bir çox hallarda hüquqi maarifləndirmə ilə bağlı funksiyaları vətəndaş cəmiyyəti institutlarına həvalə etsələr, bu daha səmərəlidir. Bu, hüquqi maarifləndirmə strukturlarının yerlərdə yaradılmasına gətirib çıxara bilər. Bu zaman həmin strukturların saxlanması ilə bağlı əlavə xərclər xeyli azalmış olacaq. Bununla isə dövlət əlavə yükdən azad olacaq. Eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti institutları arasında təmasların daha səmimi formada həyata keçirilməsi mümkün olacaq. Hüquqi maarifləndirmə məsələləri ilə bağlı daha geniş informasiya mənbələri formalaşacaq və onlara vətəndaşların çıxışı daha da asanlaşacaq. Bu, eyni zamanda sözügedən sahədə mövcud olan problemlərin müəyyən edilməsi və aradan qaldırılmasına təkan vermiş olacaq.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2011.-7 dekabr.-S.7.