Azərbaycan Mərkəzi Bankının ölkə iqtisadiyyatında rolu

Hər bir ölkənin iqtisadi inkişafı onun ümumdaxili məhsulunun dövriyyəsi ilə ölçülür. Bu prinsipdən çıxış etsək Azərbaycan son illər həmin sahədə çox ciddi addımlar atıb. Belə ki, müstəqillik qazandıqdan sonra ölkəmizdə iqtisadi inkişafı özündə əks etdirən bir çox addımlar atılıb. Ekspertlərin fikrincə, ümumilikdə iqtisadi siyasətin yürüdülməsində bir çox qurumlarla yanaşı Mərkəzi Bankın da rolu danılmazdır. Respublikada gedən uğurlu iqtisadi siyasətə bir nümunə olaraq onu göstərmək olar ki, bir sıra ölkələr maliyyə böhranı ilə mübarizə apardığı bir vaxtda Azərbaycanda iqtisadi inkişaf müşahidə olunub.

Azərbaycan Mərkəzi Bankı - keçmişdən gələcəyə

Azərbaycan Prezidentinin 1992-ci il 11 fevral tarixli “Milli Bankın yaradılması haqqında” fərmanı ilə Milli Bank yaradılıb. Bir gün sonra, yəni fevralın 12-də qüvvəyə minən bu fərmanla Milli Bank da təsis edilib. 1992-ci il 7 avqust tarixdə “Azərbaycan Respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında” və “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında” qanunlar da Milli Məclisdə qəbul olunub. Bu hadisədən sonra, yəni 10 iyun 1996-cı ildə “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında” və 14 iyun tarixində isə “Azərbaycan Respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında” qanun, yeni redaksiyada qəbul edilib. “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” 18 mart 2009-cu il tarixli Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktının qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar olaraq “Azərbaycan Respublikası Milli Bankı” “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı” adlandırılıb.

Mərkəzi Bankın vəzifəsi - konsolidasiya strategiyası

Hər bir ölkə kimi Azərbaycan da inkişaf etdikcə biznes strukturlarının tələbləri genişlənir. Məhz bunun qarşılığında ölkədə fəaliyyət göstərən banklar müəyyən fəaliyyət həyata keçirməlidir. Əlbəttə ki, həmin banklara fəaliyyət stimulunu da Mərkəzi Bank verməlidir. Ölkənin birinci bankının yürütdüyü bu strategiya isə konsolidasiya adlanır. Bir müddət öncə Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmovun kütləvi informasiya vasitələrinə verdiyi müsahibədə də bu məsələyə toxunulub. Belə ki, E.Rüstəmov konsolidasiyanın bank sektorunun inkişafı strategiyası çərçivəsində reallaşdırılan uzunmüddətli vəzifə olduğunu qeyd edib: “İnkişaf gedir, real sektorun tələbləri artır və banklar biznesin artan tələblərini təmin etməlidirlər. Biz bank sektorunda konsolidasiya prosesinə maliyyə və kapital bazasının genişləndirilməsi, investisiya potensialının yüksəldilməsi, həmçinin korporativ idarəetmə keyfiyyətinin artırılması kontekstində baxırıq. Bank sektorunun konsolidasiyası müasir cəmiyyətimizin tələblərinə cavab verməli olan uzunmüddətli, eyni zamanda yüksək diqqət tələb edən prosesdir.” Qeyd edək ki, əslində bu strategiya ilə bağlı müxtəlif ölkələrin fərqli təcrübəsi var.

Beynəlxalq maliyyə böhranı və Azərbaycanın atdığı addımlar

Ekspertlər hesab edir ki, artıq bitməkdə olan iqtisadi böhrandan Azərbaycan çox ustalıqla yayınmağa başlayıb. Məhz Mərkəzi Bank və digər aidiyyəti dövlət və hökumət strukturlarının apardığı işlər nəticəsində bu böhranın ağır nəticələri ölkəmizdə hiss edilməyib. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin sədri Qubad İbadoğlunun böhrandan sonra mediaya açıqladığı hesabatda göstərilir ki, dünya iqtisadi böhranı Azərbaycana o qədər də təsir etməyib: “Qlobal böhran dünya iqtisadiyyatına sıx inteqrasiya olunmuş Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün də əhəmiyyətli risklər yaratsa da qonşu Cənubi Qafqaz ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycan ötən illəri müsbət yekunla başa vurub. Çünki Azərbaycan iqtisadiyyatı qlobal böhranını neft ixracatından gələn gəlirlər hesabına akkumilyasiya olunmuş kifayət qədər sərbəst maliyyə resursları ilə qarşılayıb. Bu, böhrandan öncəki dövrdə neft hasilatının və ixracatının artımı hesabına yaradılmış valyuta ehtiyatları sayəsində mümkün olub. Bütün bunlar nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının “təhlükəsizlik yastığı” rolunu oynayan valyuta ehtiyatları böhran dövrü üçün makroiqtisadi və maliyyə sabitliyinin təminatına çevrilib. Azərbaycan iqtisadiyyatı qlobal böhrana yüksək dayanıqlılıq nümayiş etdirərək öz müvazinətini itirməməsinin, ÜDM-in yüksık artım dinamikasını qoruya bilməsinin digər səbəbi də Azərbaycan Mərkəzi Bankının həyata keçirdiyi antiböhran siyasəti olub. Belə ki, daxili və xarici maliyyə mənbələrinin azalması şəraitində Mərkəzi Bank pul siyasətini ciddi şəkildə yumşaltmalı olub, uçot dərəcəsi 15%-dən 2%-dək azaldılıb. 2009-cu il ərzində qanunvericilikdə bir sıra əlavə tədbirlər görülüb: sığortalanan əmanətlərin məbləği 5 dəfə artırılaraq 6 min manatdan 30 min manata çatdırılıb; bankların xarici borclarının qaytarılmasını təmin etmək üçün onlara zəruri yardım göstərilib; qanunvericiliklə banklara və sığorta təşkilatlarına kapitallaşdırma məqsədi ilə vergi güzəştləri tətbiq olunub (Nizamnamə kapitalına yönəldilən mənfəət vergidən azad edilib), mümkün itkilər üzrə banklardan maliyyə ehtiyatlanması daha da artırılıb. Bütün bu tədbirlər 2009-cu ilin birinci rübündə bank sektorunda müşahidə edilən gərginliyi aradan qaldırılmasına və onlarin likvidliyinin sabitləşdirilməsinə xidmət edirdi.”

Gənclərin gözləntiləri - ipoteka siyasəti

Hazırda bütün dünyada olduğu kimi ölkəmizdə də ipoteka siyasəti həyata keçirilir. Belə ki, məhz Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən banklar gənc ailələrə aşağı faizli kreditlərin verilməsi prosesini həyata keçirir. Təbii ki, bütün bu proseslərə nəzarət edən qurum var ki, o da Mərkəzi Bankdır. Dövlət Statistika Komitəsindən alınan məlumata görə, banklar tərəfindən əhaliyə indiyə qədər 324,3 milyon manat ipoteka krediti verilib. 2011-ci ilin yanvar-oktyabr ayları ərzində banklar tərəfindən əhaliyə verilən ipoteka kreditləri 74,4 milyon manat təşkil edib. Bu müddətdə 59,9 milyon manat məbləğində ipoteka krediti yenidən maliyyələşdirilib. Dövlət büdcəsindən Azərbaycan İpoteka Fonduna 16,7 milyon manat verilib. Qeyd edək ki, banklar tərəfindən əhaliyə 2006-ci ildə 5,6 milyon, 2007-ci ildə 70.2 milyon, 2009-cu ildə 77.2 milyon, 2010-cu ildə 96.9 milyon manat ipoteka krediti verilib.Ölkə əhalisinin gəlirlərini və bir çox başqa iqtisadi göstəriciləri nəzərə almaqla ölkə Prezidenti ipoteka kredilərinin verilməsi məsələsinə yenidən baxılmasına göstəriş verib. Belə ki, hazırda ipoteka kredirtləri üçün Mərkəzi Bankın ölkə bankları üçün təklif etdiyi faiz 8-12 arasında dəyişir. Banklar isə kredit verərkən tələb olunan ən yüksək göstərici yəni 12%-ə əsasən hesablamalar aparır. Bu il ölkə başçısı ilə görüşən gənclər həmin tədbirdən sonra bir çox məsələlərdə olduğu kimi gənclərə ipoteka kreditlərinin verilməsində faiz dərəcələrinin aşağı salınması ilə bağlı ideyasındakı nikbinliklərini gizlətmirdilər. Müəyyən fikir mübadiləsi apardığımız gənclərin bir çoxu ipoteka kreditlərində faiz dərəcəsinin bir qədər də aşağı salınmasını və mənzillərin əldə edilməsi zamanı ilkin ödəniş kimi əmlakın 15%- dəyərində məbləğin istənilməməsini təklif edirlər. Onların fikrincə, məhz bu ilkin ödəniş məsələsi gənclərin işini çətinləşdirən, bəzən də yolunu bağlayan əsas məsələdir.Mərkəzi Bankdan verilən məlumata görə, ipoteka verilişini asanlaşdırmaq üçün əmanət fondu yaradılacaq. Beləliklə də ilkin ödənişi olmayan insanlar da ipoteka kreditdən yararlana biləcəklər. Xatırladaq ki, Azərbaycan İpoteka Fondu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 sentyabr 2005-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı nəzdində yaradılıb.

Son 20 ilin göstəriciləri - Azərbaycan Mərkəzi Bankı rəqəmlərdə

Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə, 2011-ci ildə ölkəmizdə 91 milyard dollarlıq Ümum Daxili Məhsul (ÜDM) istehsal olunub. Bu isə əlbəttə BVF-nin siyahısında 71-ci yerə yüksəlmək deməkdir. Müqayisə üçün başqa bir faktı da demək yaxşı olardı. Belə ki, təqdim edilən hesabatlarda göstərilir ki, hazırda respublikamız Latviya, Litva və Estoniyanın birlikdə istehsal etdiyi ÜDM-lə müqayisə olunan həddə əlavə dəyər yaradır. Azərbaycanda təkcə 2004-2010-cu illərdə ÜDM-də 7 dəfə artım müşahidə olunub. Konkret qeyri-neft sektorunu misal çəksək, buradakı həcm 2 dəfə, adambaşına düşən ümumdaxili məhsulun miqdarı isə 2.7 dəfə artıb.Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan “Doing Business-2012” reytinq siyahısında biznes mühitinin formalaşdırılması prinsipləri çərçivəsində dünya dövlətləri arasında 66-cı yeri tutub. Bu isə əlbəttə çox böyük uğurdan xəbər verir. Xatırladaq ki, həmin reytiqn siyahısında 183 dövlət yer alıb.Göstərilən bu rəqəmlər təkcə beynəlxalq qurumlar tərəfindən deyil, həmçinin yerli biznes qurumlarının nəşr etdirdikləri hesabatlarda da öz təsdiqini tapır. Təkcə bankların və digər kredit təşkilatlarının (bank olmayan kredit təşkilatları) illik gəliri 2011-ci ildə bir neçə dəfə artıb. Bu göstəriciləri konkret rəqəmlə ifadə etsək bu ilin ilk doqquz ayında bankların xalis gəliri 119 milyon manat civarında olub. Bank olmayan kredit təşkilatlarında isə həmin rəqəm 300 milyon manatdan artıq göstərilir. Bu isə əvvəkli illərə nisbətən aktivlərin 19.4% artması deməkdir.

Tural QABİLOĞLU

Palitra.- 2011.- 23 dekabr.- S. 10.