“Müasir universitetin inkişaf strategiyası innovasiyalara əsaslanmalıdır”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz təhsil məsələləri üzrə ekspert, dosent İlham Əhmədovdur. -Yaşadığımız hər gün bizi informasiya cəmiyyətinin yeni-yeni xüsusiyyətləri ilə tanış edir. Lakin bu yeni cəmiyyəti biz daha çox praktik olaraq, sistemsiz şəkildə, sınaq-səhv metodu ilə öyrənirik. Çünkü bu cəmiyyət tarixdə analoqu olmayan bir mərhələ kimi hələ bir çox aspektlərdən tədqiq edilməlidir. İnformasiya resurslarının silsilə ilə artdığı və sürətlə köhnəldiyi bir məqamda, vaxt resursunun xroniki çatışmazlığı şəraitində yeni məlumatları - İnformasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətlərini ciddi öyrənməyə imkan tapa bilmirik. Belə qeyri-müəyyənlik şəraitində yaşamalı, qərar qəbul etməli, risklərimizi minimuma endirməyi bacarmalıyıq. İnformasiya cəmiyyətinin ciddi təsir etdiyi sferalardan biri də təhsil sistemidir. İnformasiya cəmiyyətinin xarakterik xüsusiyyəti informasiya texnologiyalarının insan həyatının bütün sahələrinə nüfuzu, informasiya sənayesinin və biliklərin intensiv inkişaf etməsidir. Informasiya cəmiyyəti IKT-nin inkişafı nəticəsində formalaşan yeni tip cəmiyyətdir, buna biliklər cəmiyyəti də deyilir. Burada insanın rifahının əsas şərti bilik, informasiya və onların səmərəli tətbiqidir. İnformasiya cəmiyyəti zaman, məkan və siyasi sərhədləri aşaraq informasiya mübadiləsinə imkan verir. İnformasiya cəmiyyəti tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafının strateji məqsədi xammala əsaslanan iqtisadiyyatdan yüksək texnologiyalara, innovasiyalara əsaslanan iqtisadiyyata keçiddən ibarətdir. Enerji resurslarının ixracından əldə edilən vəsaitlər qeyri-neft sektorunun formalaşmasına, insan kapitalının inkişafına yönəlir. Ölkəmizdə reallaşan «qara qızılı insan kapitalına çevirmək» siyasəti dünyanın müasir inkişafı meyillərinə uyğundur, çünki, bu gün hər hansı ölkənin zənginliyi onun insanlarının təhsil səviyyəsi, istehsal və istehlak edilmiş informasiya resurslarının həcmi ilə ölçülür. Prezident İlham Əliyev deyib: “İnsan kapitalı inkişaf etmiş ölkələrin indiki durumunu müəyyən edən amildir. Həmin ölkələr təbii resurslar hesabına yox, intellektual potensiala, yeni texnologiyaların icad olunması, tətbiqinə görə inkişaf edirlər. Biz də bu yolu seçməliyik”. Göründüyü kimi strateji kurs zamanın tələbinə uyğundur, indi biz onu reallaşdırmaq yollarını tapmalıyıq. Bu yol isə təhsildən keçir. Ona görə bəşər tarixinin bütün mərhələlərində təhsil yüksək qiymətləndirilib. Bu gün isə təhsilin əhəmiyyəti dəfələrlə artır. Bir çox ölkələr elm, təhsil və texnoloji inkişafı hədəf seçərək az zaman kəsiyində intensiv sosial-iqtisadi inkişafa nail ola biliblər. Hələ 1997-ci ildə Dünya Bankının proqnoz ssenarisində qeyd edilirdi: ”Təhsil islahatları, təhsil investisiyaları, yeni texnologiyalar yaxın gələcəkdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi inkişafına güclü təkan verəcək. Rusiya, Çin, Hindistan, İndoneziya, Braziliya kimi ölkələr 2010-2015-ci illərdə dünya qlobal iqtisadiyyatında söz sahiblərinə çevriləcəklər”. Bu proqnozun həyata keçməsinin artıq biz şahidiyik. Cəmiyyətin innovativ inkişaf ideyası bir çox ölkələrin inkişaf strategiyasının əsasını təşkil edir. Ölkənin innovativ inkişafı sənaye əsaslı iqtisadiyyatın biliyə əsaslanan iqtisadiyyata keçidini təmin edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə ÜDM artımının 80%-ni yeni texnologiya, avadanlıq və istehsalatın təşkili prosesində istifadə edilən innovasiyalar təşkil edir. Bu səbəblərdən müasir dünyada elm, təhsil, innovasiyalar və bunların əsasında yaradılan elmtutumlu məhsullar iqtisadi inkişafın əsas amilləridir. İnnovativ məhsulların bu gün dünya bazarında tutumu 2,5 trilyon dollardır. İnkişaf etmiş ölkələrdə innovasiyaların yaradılması və tətbiqi üçün hər il elmi-tədqiqatlara yüz milyardlarla dollar investisiya qoyulur. Təkcə ABŞ-da innovasiyaların yaradılması üçün elmi-tədqiqatlara hər il 148 milyard dollar investisiya qoyulur. Bu gün RF hökuməti 10 tədqiqat universiteti yaradır (daha doğrusu yüksək elmi potensialı olan perspektivli universitetlərə tədqiqat universiteti statusu verir). Bu proses təkcə universitetin adının və qapısında asılan lövhənin dəyişməsi deyil. Bu ciddi məsuliyyət, böyük vəzifələr və yeni strateji hədəflər deməkdir. Bu səbəbdən Rusiya hökuməti həmin universitetlərə yaxın 1-2 ildə toplam olaraq 3 milyard ABŞ dolları həcmində investisiya qoymağı planlaşdırır ki, onlar qlobal elm və təhsil bazarında ölkəni ləyaqətlə təmsil etsinlər, ölkədə elmin, təhsilin, innovasiyaların səviyyəsini yüksəltməklə real iqtisadi artıma nail olsunlar. Qardaş Türkiyədə də innovativ inkişaf son illər xüsusi diqqət mərkəzindədir. Bu ölkədə yaxın 10 il ərzində innovasiyaların inkişafı istiqamətində 600 milliyard ABŞ dolları həcmində investisiya qoyulması planlaşdırılır. İnnovasiya amili informasiya cəmiyyətinə (İC) keçidin maraqlı bir xüsusiyyətini aşkar edir: bu gün daha çox elmi informasiya istehsal edən ölkələr yox, bu informasiyadan səmərəli istifadə edən, onları praktikada operativ tətbiq edən ölkələr intensiv inkişaf edir. Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya kimi ölkələrin innovativ inkişafında bu amil aydın sezilir. Bu gün innovasiyalar internet vasitəsi ilə informasiyanın, intellektual tutumlu məhsulun elektron ticarəti olaraq, İC-də intellektual sahibkarlığın mühüm növü kimi qlobal fəaliyyət meydanına çevrilməkdədir.

- İnformasiya cəmiyyəti, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat kontekstində ölkəmizdə təhsilin vəziyyətini necə dəyərləndirirsiniz?

- Suala konkret cavab versəm, qeyd etməliyəm ki, bu kontekstdə milli elm və təhsilimizin vəziyyəti keçən il akademik Ramiz Mehdiyevin məlum məqaləsində obyektiv təhlil edilib. Amma çox təəssüf ki, bu bir il ərzində bu sahələrdə elə bir dəyişiklik baş vermədi. Əgər suala ətraflı cavab verməli olsam bir çox məqamlara toxunmalıyam, təbii ki, bir müsahibədə bunu etmək çətindir. Bu səbəbdən yalnız bəzi məqamlara toxunacağam. Məlum olduğu kimi, ölkəmizdə iqtisadiyyat sahəsində keçid dövrü artıq başa çatıb. Deməli, bundan sonrakı mərhələdə elm və təhsilin inkişafı üçün daha əlverişli maliyyə imkanları yaranacaq. Prezident İlham Əliyev Milli Məclisdəki çıxışında qeyd edib: “Maliyyə resurslarından elə istifadə etməliyik ki, yeni sahələrin inkişafına təkan verilsin....Bu gün Azərbaycanda İKT sürətlə inkişaf edir. Bu, bizim strateji xəttimizdir.....Müasir dövlət qurmaq, neft-qaz amilindən asılılığımızı azaltmaq istəyiriksə, mütləq ilk növbədə ən müasir texnologiyaları Azərbaycana gətirməliyik. Ondan sonra elmə, texnoloji prosesə qoyulan sərmayə artıq Azərbaycanda çox güclü, yeni və elmi ixtiraların yaranmasına xidmət göstərəcəkdir”. Məlum olduğu kimi "Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya" qəbul edilib. Bu sənəddə qeyd edilir ki, elm və texnologiyanın inkişafı, qabaqcıl innovasiya sisteminin yaradılması, tətbiqi dövlətin elm siyasətinin strateji məqsədlərindəndir. Strategiyanın mühüm bölmələrindən biri elm, təhsil və istehsalın inteqrasiyası məsələlərinə həsr edilib. Beynəlxalq təcrübə sübut edir ki, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyata keçidin təmin edilməsində universitetlərin mühüm rolu var. Milli innovasiya sisteminin formalaşmasında, inkişafında, cəmiyyətin innovativ səviyyəsinin yüksəldilməsində, innovasion mədəniyyətin formalaşmasında universitetlər lider ola bilər. Universitetlərin təkamülü cəmiyyətin inkişafı ilə sıx bağlıdır. Bu gün hər bir universitetin inkişaf strategiyası olmalıdır, çünki universitetin inkişafı 1-2 ilin işi deyil, bu uzunmüddətli bir prosesdir, ciddi hədəflərin gözaltına alınmasını və bu hədəfə çatma üçün strateji planlaşdırmanı tələb edir. Bu, dünyada gedən sürətli inkişaf və rəqabət mühitinin tələbidir. Avropada, Rusiyada hətta orta səviyyəli universitetlərin belə 10-15 illik strateji inkişaf planları var.

- Bu inkişaf strategiyası necə olmalıdır?

- Müasir universitetlərin inkişaf strategiyası innovasiyalara əsaslanmalıdır. Universitetin yeniliklərə, innovasiyalara açıq olması, innovativ inkişaf yolunu tutması onun sürətlə inkişaf edən qlobal tələblərə uyğunlaşması, rəqabətədavamlı olması üçün mühüm şərtdir. Müasir universitetlərə xas olan geniş muxtariyyət, elm və təhsil proseslərinin vəhdəti, məhsuldar innovativ fəaliyyət, sənaye və bizneslə möhkəm əlaqələrin qurulması XX əsrin sonuna yaxın sürətli elmi-texniki inkişafı təmin edib. Universitetlər ölkənin gələcəyinin cəmləşdiyi məkandır. Bu mənada universitetlərimizi yeni texnoloji cəmiyyətdə, innovasiya cəmiyyətində, qlobal rəqabət şəraitində fəaliyyətə, inkişafa hazırlamalıyıq. Dünyanı bürüyən iqtisadi böhran və maliyyə qıtlığı şəraitində Fransa, Almaniya kimi ölkələr elm və təhsilin inkişafına büdcədən əlavə olaraq 20-25 milyard avro ayırıblar. Bu addımı onlar gələcəkdə baş verə biləcək iqtisadi böhranlardan daha az itki ilə çıxmaq üçün atdıqlarını bildirirlər. Bu qlobal proseslər fonunda təəssüf ki, bizim universitetlər çox zəif görünür. Bu sahədə görülməli hələ çox iş var. Ciddi problemdən biri də universitetlərimizin maliyyə problemləridir. Dünya universitetlərinin reytinq cədvəllərində yüksək mövqe tutan universitetlərin hər hansı birinin büdcəsi bizim 50 universitetin toplam büdcəsindən xeyli yüksəkdir. Yüksək texnologiyaların həlledici rol oynadığı indiki şəraitdə az büdcə ilə universitetlərdə inkişafa nail olmaq mümkün deyil. İndi təbaşir-lövhə dövrü deyil. Bu gün universitetlərimizin ciddi investisiya layihələrinə ehtiyacı var. Eyni zamanda bu gün universitetlərin sərancamında olan az vəsait də səmərəli xərclənməlidir. Bu investisiyalar əvvəllər olduğu kimi maddi resurslara deyil, informasiya cəmiyyətinin, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın tələblərinə uyğun olaraq qeyri-maddi resurslara -elmin, informasiya resurslarının, innovasiyaların yaradılması və inkişafı, müasir təhsil texnologiyalarının transferi məsələlərinə, keyfiyyətin idarə edilməsi, kadr potensialının gücləndirilməsi, virtual təhsil sisteminin yaradılması və inkişafına yönəlməlidir. Əgər avrotəmirli auditoriyada təlim keçən tələbə köhnəlmış, aktual olmayan məlumatlarla dolu, keyfiyyətsiz dərsliklə təchiz edilirsə, onun müəllimi son 20 ildə bir dəfə də olsun xaricdə elmi konfransda məruzə etməyibsə, xaricdə elmi məqalə dərc etməyibsə tələbə öz ixtisasına dair heç bir proqram təminatı olmayan kompyuterlə təchiz edilibsə, ana dilində resursu olmayan İnternetlə təmin olunubsa, onda bu təmirli auditoriyanın , üstü bəzəkli “dərsliyin”, “içi boş” kompyuterin, “bizə yad “ internetin təhsilə və tələbəyə heç bir faydası olmaz. Bu gün real olaraq tədris korpusu və auditoriyası olmayan, lakin on minlərlə tələbəsi olan virtual universitetlər var ki, yüksək keyfiyyətli təhsil verir. Çünki o universitetlərdə, təhsil investisiyalarını qeyri-maddi resurslara - informasiyaların, innovasiyaların yaradılması, transferi məsələlərinə, kadrların qorunub saxlanması və inkişafına yönəldiblər. Zaman sübut etdi ki, onlar səhv etməyiblər. Bu təcrübə bizə də örnək olmalıdır.

A.Miriyev

Palitra.- 2011.- 1 fevral.- S. 7.