Hüquq düşüncəsi və cəmiyyətin hüquqi savadı

Hüquq sosial hadisədir. Onsuz sivilizasiyalı cəmiyyətin mövcudluğu qeyri-mümkündür. Hüquq normativ formada ümumbəşəri ədalətin tələblərini əks etdirməlidir. Yəni ayrı-ayrı sinif və təbəqələrin deyil, bütün cəmiyyətin mənafeyi nəzərə alınmalıdır. Xüsusi mülkiyyət hüququ bütün insan hüquqlarının əsasıdır. Hüquq dövlət tərəfindən müəyyən edilən və qorunan davranış üsuludur. Hüquq - dövlətin müəyyənləşdirdiyi və ya sanksiyalaşdırdığı və onun gücü ilə qorunan, hamı üçün ümumməcburi davranış qaydalarının (normaların) məcmusudur. Hüquq düşüncəsi qaçılmaz hüquq yoludur. İnsanların düşüncəsində hüququn mövcudluğu bölünməzdir. Hüquq və subyektlərin məsuliyyəti insan düşüncəsindən keçməyənə qədər içtimai həyatın bütün normaları və tələbləri hüquqi ifadəsini tapır.Hüquq düşüncəsi sturukturuna görə 2 ünsürdən ibarətdir: elmi hüquq düşüncəsi(hüquqi ideologiya) və adi hüquq düşüncəsi (hüquqi psixologiya). Hüquq düşüncəsi çətin məzmunlu morfologiya hesab olunur. Hüquq düşüncəsi çoxtərəflidir. O, həm fərdi, qrup halında, prosessual, həm də hakim olan və olmayan və s. formada ola bilər. Bura ictimai münasibətlərin hansı sahəsinin hüquqi tənzim etməyə ehtiyacının olması, onun hansı yolla tənzim edilməsi, fəaliyyətdə olan hüquq normalarının qiymətləndirilməsi, onların tətbiqinin effektliliyi, hüququn inkişaf perspektivləri daxildir. Ümumbəşəri tələb və maraqların artması, cəmiyyət və dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələri ümumbəşəri hüquq düşüncəsi elemetlərinin və hüquqi orientasiyanın yaradılmasına gətirib çıxarır. Ancaq bunlar özünə hüquqyaradıcı orientasiyanı daxil edən ümumbəşəri hüquq düşüncəsinin elementləridir. Onlar ancaq göstərilən mənada beynəlxalqdırlar. Onları dövlətlərarası hüquq düşüncəsinin elementləri adlandırmaq olmaz. Hüquq düşüncəsi dövlətə deyil, cəmiyyətə məxsus olan elementdir.Hüquq düşüncəsi ictimai həyatın hüquqi hadisələrində insanların mühasibətini ifadə edən ideyaların, görüşlərin adətlərin, ənənələrin məcmusunu təcəssüm etdirir. Bu qanunvericilik, qanunçuluq, ədalət mühakiməsi haqqında, hüquqauyğun və ya hüquqazidd davranış haqqında təsəvvürlərdir. Hüquq düşüncəsi qanunvericiliyin inkişafının,hüquq qaydasının sabitliyinin vətəndaşların hüquq və azadlıqların reallığının mühüm amilidir. Mükəmməl hüquq düşüncəsi, habelə, şəxsiyyətin yüksək ümumi və hüquq mədəniyyətini göstərir,onu müxtəlif hüquq münasibətlərinin yararlı iştirakçısı edir. Vətəndaş cəmiyyəti və qeyri-hökumət təşkilatları öz cəmiyyətləri çərçivəsində siyasi töhfə verməkdə, yeni təşəbbüsləri dəstəkləməkdə və hökumətin hesabatlılığının qorunmasında həlledici rol oynayır. Onlar ümumi dəyərlərə, yəni demokratiya və insan haqlarına hörmət, qanunun aliliyi, yaxşı idarəetmə, bazar iqtisadiyyatı prinsipləri və dayanıqlı inkişafa əsaslanmış demokratik və bazara istiqamətlənmiş islahatların dəstəklənməsində fəal tərəflər ola bilərlər.Azərbaycan Respublikası məhz demokratiya yolu ilə getdiyinə görə cəmiyyətin maarifləndirilməsi bu gün gündəmdə olan məsələlərdəndir. Bu gün cəmiyyətimizdə vətəndaşların hüquqi savadsızlığı ucbatından uğursuz nikahların sayı artır, insanların əmək, istirahət, sağlamlıq və digər hüquqları pozulur. Əslində sözügedən məsələdə hansısa dövlət strukturunu günahlandırmaq da yersizdir. Çünki ilk növbədə vətəndaş özü hüquqlarının müdafiə və qorunmasında maraqlı olmalıdır. Bəzi ekspertlərin fikrincə ölkə əhalisinin hüquqi savadsızlığı bu sahənin orta məktəblərdə zəif tədrisi ilə bağlıdır. Yəni ümumtəhsil müəssisələrində hüquqi biliklərin verilməsi məsələsi diqqətdən kənarda qaldığından həyata addım atan gənc addımbaşı səhvlərə yol verir. Nəticədə vətəndaşların hüquqi savadsızlığı kütləvi xarakter daşıyır və həyata keçirilən maarifləndirmə işlərinin də effekti olmur. Ümumtəhsil məktəblərində hüquqi biliklərlə bağlı ümumi anlayışların tədrisi olduqca zəruridir. Cəmiyyətin hüquqi savadsızlığı onda ifadə olunur ki, insanlar adi problemlərin həllində aciz qalırlar. Ya da elə situasiyalar baş verir ki, məhz zərərçəkən tərəfin hüquqi savadsızlığı ona yardım etmək imkanlarını çətinləşdirir. Yəni məsələ məhkəmə müstəvisinə çatanda aydın olur ki, zərərçəkənin məlumatsızlığı onu qurbana çevirib. Zənnimcə, cəmiyyətdə bu cür mənfi halların aradan qaldırılması üçün ilk növbədə maarifləndirmə orta məktəblərdən başlanmalıdır. Belə olan təqdirdə ictimaiyyət arasında həyata keçirilən hüquqi maarifləndirmənin də effekti olacaq. Etiraf etmək lazımdır ki, hazırda vətəndaşların hüquqi savadının artırılması istiqamətində müəyyən tədbirlər həyata keçirilir. Lakin bu biliklərin bazası olmadığından aparılan maarifləndirmənin effekti çox aşağıdır. Bu tədbirlərin effektinin olması üçün bu sahəyə aid konkret dərslik tərtib olunmalıdır. İnsan hüquqları və hüquq elminin əsasları tədris olunmalıdır. Eyni zamanda ümumiləşdirilmiş dərsliyə konstitusiyadan 10 - 15 maddə, mülkü hüquqdan isə ailə və əmək hüququ kimi məsələlər daxil edilməlidir. Yüksək effektə nail olmaq üçün təkcə dərslik kifayət etmir, həmçinin bu dərsi tədris edən mütəxəssis məsələsi önəmli olmalıdır. Orta məktəblərdə Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası fənnini tarix müəlliminin tədris etməsi bu sahədə biliyin , nəticənin artıq nə dərəcədə effektli olmasından, olacağından xəbər verir. Bu sahənin ixtisaslaşmış kadrlara həvalə olunması da həmçinin gözlədiyimiz nəticəni verməyə yardımçı ola bilər. Düzdür, bu sahə nə qədər yüksək tədris olunsa belə hər adam huquqşünas qədər də məlumatlı ola bilməz, amma adi məqamlar barədə bilgili olmaq bütün vətəndaşların borcudur. Çünki cəmiyyətin hüquqi cəhətdən maariflənməsi həm də dövlətin inkişafı deməkdir.

Vəfa Məmmədzadə,

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq

Akademiyasının baş hüquqşünası

Palitra.- 2011.- 4 fevral.- S. 11.