Azərbaycan Texniki Universitetinin prorektoru Xalıq Yahudov: “Ali təhsil sistemində ənənələr saxlanmalıdır”

Bu gün cəmiyyətimiz və dövlətimiz üçün çox mühüm aktuallıq kəsb edən məsələlərdən biri də təhsil sahəsində, xüsusilə də ali təhsil sahəsində həyata keçirilən islahatlardır. Burada transformasiya ilə bağlı prosesləri, islahatları və xüsusilə də Bolonya prosesi və kredit sisteminin tətbiqini göstərmək olar. Bu məsələlərlə əlaqədar müsahibimiz Azərbaycan Texniki Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru, dosent Xalıq Məcid oğlu Yahudovdur.

- Bolonya prosesi nədir və bu prosesin tərkib hissələri nədən ibarətdir?

- Müasir dövrdə Avropa ölkələrinin təhsil sistemlərinin inteqrasiyasi və ümumavropa ali təhsil məkanının formalaşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu baxımdan həyata keçirilən tədbirlər arasında Bolonya prosesi önəmli yer tutur. Bildiyiniz kimi, Bolonya prosesinin əsas mahiyyəti vahid Avropa ali təhsil məkanının qurulması üzrə ali təhsil islahatları proqramının təşkilindən ibarətdir ki, bu da ayrı-ayrı müstəqil dövlətlərin Avropa təhsil sisteminə daxil olmaq imkanlarını genişləndirəcək. Bolonya prosesinin əsasında Avropada vahid təhsil məkanının yaradılması nəticəsində gələcəkdə ölkələr arasında tələbə mübadiləsi və diplomların qarşılıqlı tanınması asanlaşacaq. Bolonya prosesindən danışan zaman onun hansı prinsiplər əsasında həyata keçirildiyini bildirmək lazımdır. Bu prinsiplər əsasən bunlardır: ikisəviyyəli (bakalavr və magistr) təhsil sisteminin tətbiqi; kredit sisteminin tətbiqi; təhsilin keyfiyyətinə nəzarət; tələbələrin və müəllimlərin mobilliyinin genişləndirilməsi; məzunların işə düzəlməsinin təmin olunması; Avropa təhsil sisteminə cəlb olunmanın təminatı; təhsilin sosial yönümlülüyünün təmin edilməsi (ömürboyu təhsil). Kredit sistemi isə ali təhsildə tətbiq olunan fənn bitirmə və kurs bitirmə kimi iki əsas sistemdən biridir. Keçmiş sovet məkanında və bir sıra ölkələrdəki kurs bitirmə sistemindən fərqli olaraq kredit sistemi bilavasitə fənn keçməyə əsaslanan bir sistemdir. Hazırda dünyada əsas etibarilə iki akademik kredit sistemi daha geniş yayılıb. Bunlardan birincisi USCS - United States Credit System (ABŞ Kredit Sistemi) və ikincisi ECTS - European Credit Transfer System (Avropa Kredit Transfer Sistemi)dir.ABŞ Kredit Sistemi XX əsrin əvvəllərindən tətbiq olunur və semestrdə 15-18 kredit qazanmaq imkanı verir. Avropa Kredit Transfer Sistemi isə XX əsrin 80-ci illərindən tətbiq olunmağa başlanıb və semestrdə 30-33 kredit qazanmaq imkanı verir. Tələbə krediti mühazirə-seminar məşğələlərində iştirakı ilə, müstəqil, yəni auditoriyadan kənar tapşırıqları yerinə yetirməklə qazana bilər.

- Kredit sisteminin əsas xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

- Kredit sistemi əsasən bir neçə səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Kredit sisteminə görə, bakalavr təhsil səviyyəsində təhsil müddəti bir qayda olaraq hər biri 2 semestrdən ibarət olmaqla 4 ildən ibarətdir. Zəruri hallarda universitet rəhbərliyi bir təhsil ili ərzindəki mövcud 2 semestrə “yay semestri” adlanan üçüncü bir semestr də əlavə edə bilər, bu sistem təhsildə daha yüksək göstəricilərə nail olmaq üçün stimul yaradır, bu və ya digər səbəbdən hansısa fəndən qeyri-müvəffəq qiymət almış tələbəyə aşağı kursdan qalan fənni təkrar oxumaqla həmin fənni mənimsəmək imkanı qazandırır və tələbə imtahandan müvəffəq qiymət ala bilir, beləliklə, sistem zəif tələbənin də potensialını sonuna qədər istifadə etmək üçün şərait yaradır, tələbənin bu və ya digər subyektiv münasibətin, təsadüfi halların, şəxsi qərəzçilik kimi amillərin qurbanı olması hallarını istisna edir, bu sistemin tətbiqində əsas şərtlərdən biri də tələbənin dərsə davamiyyətinin məcburi olmasıdır.Artıq qeyd etdiyimiz kimi, kredit sistemi tədris prosesində fənn bitirməyə əsaslanır, yəni tələbə hər bir fənnin tədrisini başa vurmalı və imtahandan müvəffəq qiymət almalıdır. Kurs bitirmə sistemində olduğu kimi, kredit sistemində də tələbə tədris ilinin müvafiq semestrinə aid dərs, təcrübə, laboratoriya, seminar, buraxılış işi və digər fəaliyyətlərdə iştirak etmək məcburiyyətindədir. Adətən tələbənin bir həftəlik dərs yükü 30 saat nəzərdə tutulur. Lakin bu hədd tələbənin fərdi imkanları nəzərə alınmaqla qrup rəhbərinin və dekanın təklifi ilə müəyyən qədər artırıla bilər. Tələbə hər tədris ilinin əvvəlində qeydiyyatdan keçərkən götürəcəyi dərsləri bəyan etməlidir. Bu işlərlə universitetdə müvafiq dekanlıq və ya bu məqsəd üçün yaradılmış xüsusi qurum məşğul olur.Aşağı kursdan, növbəti semestrlərdən və ya digər ixtisaslardan fənlərin göstərilməsi zamanı təhsil müddəti ərzində müvafiq fakültə tərəfindən hər bir qrupa təhkim olunmuş tyutor (məsləhətçi) tələbənin fərdi imkanlarını nəzərə alaraq ona lazımi tövsiyələr verir. Tyutor təhsil müddəti ərzində tələbələrə nəzarət edir, müvafiq məsləhətlər verir və lazımi köməklik göstərir. Hər semestrin əvvəlində tələbə götürmək istədiyi fənləri məhz tyutor ilə razılaşdıraraq qeydiyyatdan keçir. Təkrar keçilən fənlərdə tələbənin iştirakı məcburidir. Təbii ki, bu və ya digər təhsil sisteminin tətbiqində uğur əldə edilməsində tələbənin biliyinin qiymətləndirilməsi mühüm rol oynayır. Ona görə də kredit sistemində hər hansı bir fəndən tələbənin müvəffəqiyyət dərəcəsini müəyyən etmək üçün semestriçi və semestrsonu imtahanlar keçirilir. İmtahanın növü (yazılı, test, şifahi, şifahi-yazılı və ya praktik), hər hansı növ çalışmanın necə qiymətləndiriləcəyi bilavasitə müvafiq əsasnamə ilə müəyyən olunur. İmtahanlarda tələbənin biliyi 100 ballıq sistem üzrə qiymətləndirilir.

- Ümumiyyətlə, haqqında danışdığımız kredit sistemi neçə ölkədə tətbiq olunur?

- Kredit sistemi ABŞ-da, dünyanın bir çox ölkəsində və Avropanın 50-dək ölkəsində tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikası da bu prosesdən kənarda qalmayıb və 19 may 2005-ci ildə Norveçin Bergen şəhərində keçirilən konfransda Bolonya prosesinə qoşulub. Bununla da Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemi, o cümlədən Azərbaycan Texniki Universiteti (AzTU) də keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. Azərbaycanın ali təhsil sisteminin mövcud nailiyyətlərini və ənənələrini saxlamaqla Avropa və eləcə də dünya ali təhsil sisteminə inteqrasiyası ali təhsil üzrə ölkəmizin dövlət siyasətinin əsas prinsiplərindəndir. Artıq qeyd etdiyim kimi, bu məqsədlə Azərbaycan ali təhsil sistemi Bolonya prosesinə qoşulub. Bununla da faktiki olaraq ali təhsildə aparılacaq islahatların konturları müəyyənləşdirilib, 2006-2010-cu illəri əhatə edən müvafiq tədbirlər planı hazırlanıb təsdiq edilib. Tədbirlər planına uyğun olaraq bakalavr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələblərinin strukturu təsdiq edilib və buna müvafiq istiqamətlər üzrə yeni nəsil dövlət təhsil standartları hazırlanıb. Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanmış yeni standartlarda fənlərin sayı, auditoriya saatlarının miqdarı azalıb, seçmə fənlərə ayrılan saatların miqdarı çoxalıb və tələbələrin müstəqil işinə xeyli vaxt ayrılıb. Bolonya bəyannaməsinin başlıca müddəalarından biri ölkədə təhsilin keyfiyyətinin təmin olunması sisteminin yaradılması ilə bağlıdır. Bu istiqamətdə ali təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini təmin etmək məqsədilə hökumətin qərarı ilə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiyası və akkreditasiyası haqqında əsasnamə təsdiq olunub. Hazırda bu sahədə intensiv işlər sürətlə aparılmaqdadır.Kredit sisteminin tətbiqi ilə bağlı olan hüquqi-normativ bazanın yaradılması istiqamətində bir çox xarici ölkələrin təcrübəsi öyrənilib, ali təhsil müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə nümunəvi əsasnamə hazırlanıb, təsdiq edilib. Görüləcək işlərin həcminin genişliyi nəzərə alınaraq ilkin mərhələdə bir neçə ali məktəbdə, o cümlədən AzTU-da eksperiment şəklində kredit sisteminin qismən tətbiqinə başlanılıb. Hazırda ölkəmizin bütün ali məktəblərində tədris bu sistem əsasında həyata keçirilir. Məlumdur ki, tədris proqramının başa vurulması üçün əsas meyar əvvəlcədən ekspertlər tərəfindən müəyyən olunmuş sayda kredit vahidlərinin yığılmasıdır. Azərbaycanda qəbul olunmuş nümunəvi əsasnaməyə uyğun olaraq tələbə təhsil aldığı müddət ərzində 200-250 kredit toplaya bilər. Semestrdə tələbənin toplaya biləcəyi kreditlərin maksimal sayı 30-a bərabərdir.Təhsil elə bir sahədir ki, orada inqilabi dəyişikliklər əks nəticə verə bilər. Ona görə də kredit sistemi ilə tədrisin təşkili və tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi məsələsində bu prosesə tədricən keçilib. Avropa dövlətlərində bu prosesə yanaşmada inqilabi deyil, təkamül yolu ilə yanaşma mövcuddur. Xüsusilə, mühəndis hazırlığı ilə məşğul olan ali təhsil müəssisələrində.

- Bolonya prosesinə keçidlə əlaqədar ölkəmizdə hansı islahatlar aparılır?

- Təhsil sahəsində, xüsusilə də ali təhsil sahəsində respublikamızda məqsədyönlü şəkildə uğurlu islahatlar aparılmaqdadır. Respublikanın Təhsil Nazirliyi elmi-metodik mərkəz kimi çox böyük işlər görür. Bu sahədə ölkə Prezidentinin müvafiq fərmanları və sərəncamları olub. Məsələn, “Azərbaycan Respublikasında Bilik Gününün təsis edilməsi və təhsil müəssisələrində iş rejiminin tənzimlənməsi haqqında”, “Azərbaycan Respublikası ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı tədbirlər haqqında”, “2009-2013-cü illər Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı” haqqında”, “2008-2012-ci illərdə təhsil sahəsinin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramın”nın təsdiq edilməsi haqqında və s. 12 yanvar 2008-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə bakalavriat səviyyəsi ixtisaslarının yeni nomenklaturası təsdiq edilib. Bütün bunlar ölkəmizin Bolonya prosesinə qoşulmasında yeni strukturun və buna müvafiq təhsil standartların hazırlanması zərurətini yaradıb. Bununla əlaqədar olaraq ali təhsil müəssisələrində və eləcə də AzTU-da tədris prosesinin təşkili və kadr hazırlığının keyfiyyətinin yüksəldilməsi, xüsusilə kredit sistemi ilə tədrisin təşkili ilə əlaqədar bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Belə ki, Təhsil Nazirliyinin “Bakalavr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələblərinin strukturu”nun tələblərinə uyğun olaraq bütün istiqamətlər üzrə təhsil standartları işlənib və Təhsil Nazirliyində təsdiq edilib. Təhsil standartları əsasında bütün ixtisaslar üzrə tədris planları tərtib və təsdiq edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, bu standartlar bakalavr hazırlığını təmin edən keyfiyyətcə yeni ali baza təhsili proqramının strukturuna uyğun hazırlanıb.

Əlimərdan Sultanov

Palitra.- 2011.- 15 fevral.- S. 5.