Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında qeyri-hökumət təşkilatlarının rolu

“Vətəndaş cəmiyyəti” müasir politologiyanın əsas anlayışlarından biri, eyni zamanda müasir tariximizin reallıqlarındandır. Vətəndaş cəmiyyəti ilk olaraq əmək vasitəsilə öz fərdlərinin tələbatlarını təmin edən və müəyyən inkişaf mərhələsində olan insan birliyinin formasıdır. Görkəmli alman filosofu F.Hegelin sözləri ilə desək, “Vətəndaş cəmiyyəti öz tələbatlarını əmək vasitəsilə başqalarının tələbatlarına uyğunlaşdıran individiumlar sistemi kimi çıxış edir”. Vətəndaş cəmiyyətinin təməlini şəxsi mülkiyyət, maraqların birliyi və vətəndaşların qanunla təsbit olunmuş formal ümumi bərabərliyi, insanın təsadüflərdən qorunması təşkil edir. Ümumilikdə, vətəndaş cəmiyyəti özündə müxtəlif sosial və siyasi subyektlərin maraqlarını cəmləşdirir. Vətəndaş cəmiyyəti - azad insanların özlərinin, onların könüllü birliklərinin və cəmiyyətlərinin dövlət hakimiyyətinin müdaxiləsi olmadan istibdadından uyğun qanunlar tərəfindən qorunan özünü ifadə etmək sahəsidir. «Vətəndaş cəmiyyəti» ifadəsini ilk dəfə, müasir elmdə qəbul edilmiş şəkildə, Hobbs işlədib, Hegel isə inkişaf etdirib.

Totalitar rejimlərdə Vətəndaş cəmiyyəti mümkün deyil. Yalnız bazar münasibətləri məkanında və hüquqi dövlətdə iqtisadi cəhətdən müstəqil insan kütləsinin mövcudluğunda vətəndaş təşəbbüsü və özfəaliyyəti üçün imkan yaradılır. Beləliklə, «vətəndaş cəmiyyəti» bir növ sosial məkandır, burada insanlar, dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan, fərdlər olaraq, qarşılıqlı münasibətlər yaradır. Vətəndaş cəmiyyəti quruluşunun əsası öz xüsusi maraqlarını, digər fərdlərlə qarşılıqlı əlaqələrlə yanaşı, müstəqil şəkildə həyata keçirən aktiv şəxsiyyətdir. Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunun vacib forması, bu və ya digər məqsədlərini həyata keçirmək üçün, könüllü əsasda insanları birləşdirən, qeyri-hökumət təşkilatlarının sistemidir. QHT şəbəkəsi daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə vətəndaş cəmiyyəti daha güclüdür. Onu qeyd etmək lazımdır ki, bu təşkilatlar bütün ölkəni, ya regionu əhatə edir və ya lokal xarakter daşıya bilir; rəsmi və ya qeyri-formal ola bilir, uzunmüddətli və ya yaranmış yerli problemin həllinə yönəlmiş konkret hadisə üçün qurulur.Alman klassik fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi Hegelin vətəndaş cəmiyyəti haqqındakı görüşləri də xüsusi maraq kəsb edir. Onun təliminə görə, vətəndaş cəmiyyəti dayanıqsız və münaqişəlidir. Cəmiyyətin ziddiyyətli olması insanların mülkiyyətlərindəki fərqliliklə və cəmiyyətdəki təbəqələşmə ilə əlaqədardır. Burada hər bir kəs şəxsi maraqlarına görə hərəkət edir. Dövlət, vətəndaş cəmiyyətini məhdudlaşdıraraq onun azadlığını təmin edə bilər. Hegel konsepsiyasına görə, cəmiyyət və dövlət, düşüncə və idrak olaraq əlaqələndirilir. Cəmiyyətin birliyinə müxtəlif maraqların uyğunlaşdırılması yolu ilə, yəni ali hakimiyyət qurumlarında qrupların təmsilçiliyinin nəticəsində nail olunur. Vətəndaş cəmiyyəti kifayət qədər mürəkkəb daxili struktura malikdir. Bu strukturda qeyri-hökumət təşkilatları mühüm yer tutur və onun vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasında, formalaşmasında və inkişafında rolu danılmazdır. Əslində, vətəndaş cəmiyyətini qeyri-hökumət təşkilatları olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Vətəndaşların əsas tələbatları və istəkləri əvvəlcə məhz QHT-lər vasitəsi ilə formalaşmış görkəm alır. QHT-lər vətəndaş cəmiyyəti fəlsəfəsinin, onun ideyalarının həyata keçirilməsində, reallaşmasında mühüm rol oynayır. Fikrimizcə, QHT-lərsiz bu fəaliyyəti həyata keçirmək çətin məsələ olardı.Vətəndaş cəmiyyəti özü təşkil olunan və özü-özünə inkişaf edən sistemdir. Vətəndaş cəmiyyətinin əsas atributlarından olan QHT-lərin onun formalaşmasında və inkişafında rolu yuxarıda qeyd olunduğu kimi böyükdür. QHT-lər vətəndaş cəmiyyətinin üst təbəqəsini təşkil edən əsas amillərdən biridir. Vətəndaş cəmiyyətini bir tərkib hssəsi olaraq QHT-lərin cəmiyyətdə əsas rolu vətəndaşların tələbatının ödənilməsi istiqamətində onların öz potensial qüvvələrinin səfərbər edilməsindən, bu yöndə vətəndaş şüurunun artırılması və işlək mexanizmlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən QHT-lərin də ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasında rolu müstəsnadır. QHT-lərin mənası, funksiyaları, əhəmiyyəti və fəaliyyətləri barədə əhali geniş məlumatlı olmasa da, intellektual insanlar və cəmiyyətin ictimai fəalları arasında bu barədə informasiya kifayət qədərdir. Respublikamızda fəaliyyət göstərən QHT-lər əsas etibarilə insan hüquqları və demokratiya, ailə, qadın və uşaq məsələləri, iqtisadi və sosial məsələlər, elm, təhsil, mədəniyyət, ekologiya, gənclər və digər sahələrdə fəaliyyət göstərir, öz istiqamətlərinə uyğun müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Onlar insan hüquqlarının təbliğində, əhalinin müxtəlif sahələrdə maariflənməsində, vətəndaşların sosial problemlərinin həllində layihələr həyata keçirirlər.Təəssüflə demək lazımdır ki, hələ də cəmiyyətimizdə QHT fəlsəfəsini, anlayışını, fəaliyyətini bilməyən, anlamayan insanlar mövcuddur. Bunun qarşısını almaq üçün QHT-lər cəmiyyətlə, insanlarla daha yaxından işləməli, öz fəaliyyətlərini daha çox işıqlandırmalıdırlar. Lakin buna baxmayaraq qeyd etmək istərdim ki, ölkəmizdə mövcud olan QHT-lər və insanlar arasında vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna maraq son illərdə daha da güclənib. Buna səbəb QHT-lərin uğurlu fəaliyyəti və dövlətin vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına verdiyi dəstək, bu sahədə qəbul etdiyi qanunlar, qərarlardır. Bu qanunların qəbulundan istifadə edən QHT-lər öz fəaliyyətini daha da genişləndirib. Həmçinin Azərbaycanın Avropaya inteqrasiya olunmasında QHT-lərin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Vətəndaş cəmiyyətinin əsasını təşkil edən QHT-lər onun fəlsəfəsinin, ideyalarının reallaşması istiqamətində fəaliyyət göstərməlidirlər. Bu istiqamət vətəndaşların sosial, intellektual və psixoloji inkişafının, daxili azadlığının və bu və ya digər vətəndaş cəmiyyəti institutuna qoşularkən tam özfəaliyyət qabiliyyətinin yüksək səviyyədə olmasıdır. QHT-lər də öz növbəsində dövlətin müxtəlif sahələrdəki fəaliyyətinə kömək etməli, ona tərəfdaş olmalıdır.Müasir dövrümüzdə Azərbaycanda QHT sektorundakı mövcud vəziyyəti ümumiyyətlə qənaətbəxş hesab etmək olar. Çünki bu sektorun fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli şərait və imkanlar dövlət tərəfindən yaradılıb. QHT-lərlə bağlı qanunvericilik bazası dövrün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilib. QHT-lərin qeydiyyatı prosesi də sadələşdirilib. Bununla belə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən QHT-lərin əksəriyyəti əsasən xarici donorlardan aldığı qrant əsasında fəaliyyət göstərir. Lakin dövlətin son zamanlarda vətəndaş cəmiyətinin inkişafı sahəsində atdığı bir sıra uğurlu addımlar xarici donorlardan bu asılığın azalmasına səbəb olub.

Elməddin Hacılı,

Vətəndaş Cəmiyyəti Problemlərinin

Tədqiqi Mərkəzinin sədri

Palitra.- 2011.- 22 fevral.- S. 11.