Təhsildə keyfiyyəti artırmaq üçün nə etməli?

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz ATİ-nin Turizm biznesinin təşkili və texnologiyası kafedrasının müdiri, dosent Bahadur Bilalovdur:

- Peşə təhsilinin əsas vəzifəsi yalnız müəyyən fəaliyyət sahələrində əmək vasitələri və metodları hazırlaya və istifadə edə bilən mütəxəssis hazırlamaq deyil, eyni zamanda əldə etdiyi bilgiləri yeni şəraitdə - bazar iqtisadiyyatı şəraitində tətbiq edə bilən və fəaliyyət göstərən insanlar formalaşdırmaqdan ibarətdir. Əmək bazarında insanın rəqabətədavamlılığı onun keyfiyyətləri və qiymətinin (istifadə etdiyi resursların) nisbəti ilə müəyyən edilir. Mütəxəssisin keyfiyyəti onun xüsusiyyətləri ilə, sosial-iqtisadi sistemin mövcud və ola biləcək tələbatını ödəyə bilmək qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Rəqabətin qaydaları bazarın tələblərinə yüksək dərəcədə uyğunlaşmağı və insanın fəaliyyəti dövründə fasiləsiz mükəmməlləşməsini tələb edir. Ali məktəblər məhz bu tipli insanlar (mütəxəssislər) yetişdirməlidir. Təhsilin yüksək keyfiyyəti dedikdə tədris proqramlarının məzmununun sifarişçilərin, dövlət, biznes, şəxsiyyət və təhsil standartlarının tələblərinə uyğunluğu, eləcə də maraqlı tərəflərin, təhsil alanların, işəgötürənlərin və b. təhsil xidmətinin keyfiyyətindən, təhsil müəssisələrinin əməkdaşları və müəllimlərinin öz işlərindən yüksək məmnunluğu nəzərdə tutulur. Bu gün Azərbaycanın təhsil məkanında müvəffəqiyyət dərəcəsinə və tədrisə münasibət təhsilə və menecmentə köhnə yanaşmalardan qaynaqlanır. Məhz onların təkmilləşdirilməsi vəziyyəti yaxşılaşdıra və müvəffəqiyyət dərəcəsinin və keyfiyyətin digər göstəricilərinin müsbət dinamikasını yaratmağa imkan verə bilər. Müasir təhsil sistemində müəllim öz işinin mütəxəssisi və tədris prosesinin səmərəli meneceri olmalıdır. Çox təəssüf ki, Azərbaycanın ali məktəb müəllimlərində məhz sonuncu keyfiyyət çatışmır. Tədrisin əsas məqsədi tələbəyə fənnin mahiyyəti və metodlarını öyrətmək, onda müəyyən kompleks təsəvvürlər və bacarıqlar, lazımi davranış yaratmaq, təkmilləşmə üçün motivasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir. Məqsədlər real və tələbə üçün əlçatan olmalı, digər fənlərdəki nailiyyətlərinə mane olmamalıdır. Əks halda məqsədlər tələbələr tərəfindən qəbul edilməyəcək. Öyrədən (müəllim) və öyrənən (tələbə) ümumi məqsədlərə çatmaq üçün çalışan vahid bir komandadır. Məqsədlər tələbəyə aydın və dəqiq formada çatdırılmalıdır.

- Tədrisin təşkili ilə bağlı hansı təkliflər irəli sürərdiniz?

- Məqsədlərə çatmağın texnologiyaları sadə və tələbə üçün anlaşıqlı olmalıdır. Xüsusilə də zaman amilinə və onun real olmasına diqqət yetirilməlidir. Azərbaycanda tədris planları tələbənin 60 saatlıq iş günü (30 saat auditoriya+30 saat müstəqil iş) nəzərə alınmaqla tərtib edilib. Bütün müəllimlər mənimlə razılaşarlar ki, tələbələrin böyük əksəriyyəti müstəqil işə bu qədər zaman ayırmır. Bu səbəbdən də hesab edirəm ki, auditoriya saatının azaldılması və həmin saatların müstəqil işə sərf edilməsi ideyası kökündən yanlışdır. Əsas diqqət müstəqil işə deyil, əksinə, auditoriya daxilindəki işlərə yönəldilməlidir. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, hər semestrdə kəsirlər də nəzərə alınmaqla tələbə 8-10 fənn öyrənir ki, bu zaman müstəqil işə ayrılan saatlar kəskin surətdə azalır. Məhz bu səbəbdən də auditoriya dərslərinin məzmununa və tədris texnologiyalarından istifadəyə görə dəqiq planlaşdırılması tələb olunur. Tədrisdə kəskin zaman məhdudiyyəti və müstəqil işlərə ayrılan məhdud vaxt bir reallıqdır. Zaman nöqteyi-nəzərindən tədrisin təşkili optimallaşma tələb edir. Fikrimizcə, ən səmərəlisi müəllimin 4 saatlıq dərsi hesab edilə bilər ki, bu zaman tələbənin diqqətini cəmləşdirmək, nəzəriyyə və təcrübəni uzlaşdırmaq mümkündür. Bu eyni zamanda tələbənin və müəllimin enerjisinin səpələnməsinə imkan vermir. Hər bir tələbənin fənni mənimsəmək və layihəni həyata keçirmək üçün planı olmalı, “nə etməli?”, “necə və hansı müddətdə etməli?” suallarına uyğun cədvəl tərtib etməlidir. Qarşıya qoyulan vəzifələrin “dəqiq vaxtında” və “ilk dəfədən düzgün” məsələsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bütün tələbələri buna öyrətmək, onları bu ruhda tərbiyə etmək lazımdır. Təşkilati işin məqsədi planlaşdırılan tapşırıqların bütün tələbələr tərəfindən müəyyən olunmuş vaxtda və lazımi keyfiyyətdə yerinə yetirilməsi olmalıdır.

Motivasiya tədris prosesinin uğurlu olması üçün mühüm elementlərdəndir. Təəssüf olsun ki, Azərbaycan təhsil məkanında bu amil təhlil edilmir. Müasir tələbələrin böyük əksəriyyəti tədris planındakı bir çox fənlərin öyrənilməsində, xüsusən də müxtəlif tapşırıq və layihələrin yerinə yetirilməsində maraqlı deyillər. Buna görə də tədris prosesinin meneceri olan müəllim üçün motivasiyanın əsas nəzəriyyələrini, insanlara təsir üsullarını, onların güclü və zəif tərəflərini bilmək vacibdir. Müəllimin əsas vəzifəsi tələbəni tədris prosesində iştiraka məcbur etmək deyil, onu cəlb etməkdir. Məcburiyyət və hədələr laqeydlik və qeyri-məmnunluq doğurur, bu isə tələbənin oxumağa həvəsini öldürür. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, tədris tələbə həyatının yalnız bir hissəsidir, onun bütün həyatı deyil. Tələbənin tədris prosesindən məmnunluğu onu keçilən mövzunu və öyrəndiyi materialı səmərəli qavramağa vadar edir. Buna görə də müəllim tələbələrin ondan gözlədiyi və onları tədris prosesini müsbət qavramağa sövq edən amilləri və davranışı bilməli, başa düşməlidir. Tədqiqatların nəticələri sübut edir ki, tələbə üçün müəllim tədris prosesinin əsas fiqurudur.

Ali məktəb müəllimləri tədris etdiyi fənlər üzrə test tapşırıqları bankının yaradılması üçün ciddi iş görməlidirlər. Onlar ixtisasların tədris planında nəzərdə tutulmuş fənləri müxtəlif mövzulara bölməli, sonra isə həmin mövzulara uyğun müxtəlif tipli (açıq və ya qapalı, məntiqi) testlər tərtib etməlidirlər.

- Tələbə və müəllimlərin anketləşdirilməsi prinsipinə nə dərəcədə ehtiyac var?

- Ali məktəblərdə keyfiyyət menecmenti sistemi yaradılmalıdır. Bu sistem nəinki tədris prosesinin təşkilini, eyni zamanda texniki, maddi, metodiki və digər bazaları əhatə etməlidir. Fənnin tədrisinin keyfiyyətini ilk növbədə ali məktəbdə təhsil alan tələbələr müəyyən edir. Məhz onlar materialın əlçatan olması, müxtəlif kateqoriyalı müəllimləri, professor və dosentləri, müəllimləri, gəncləri və təcrübəli müəllimləri, öz işində yeniliklər edənləri və saralmış mətnlərdən dərs deyənləri çox ciddi və tənqidi müqayisə edirlər. Tələbə auditoriyası öz tərkibinə və təhsilə motivasiyasına görə çoxüzlüdür, buna görə də müəllimin şəxsiyyəti və ali məktəbdə tədris prosesi onların tələblərinə ciddi təsir edir. Tələbələr hər bir müəllimin üstün və çatışmayan tərəflərini dərhal qeyd edirlər. Tələbələrdən başqa ali məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinə qiymət müəllimin həmkarları, kafedra müdirləri, fakültə dekanları və tədris üşləri üzrə prorektorlar tərəfindən də verilir.Qeyd etmək lazımdır ki, tələbələr və müəllimlər müəllimin peşə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə müxtəlif meyarlardan yanaşırlar. Buna görə də hesab edirik ki, eyni zamanda tələbələrin və müəllimlərin anketləşdirilməsi tətbiq edilməlidir. Müəllimlər və onların tədris etdiyi fənlər haqqında nəinki tələbələrin, eləcə də müəllimlərin və onların həmkarlarının da fikirlərini öyrənmək vacibdir. Anket sorğularından sonra müəllimlə söhbət və təhlil aparılır, işin müsbət və mənfi tərəfləri qeyd edilir, çatışmayan cəhətlərin aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verilir. Müəyyən müddətdən sonra təkrar anket-sorğu tətbiq edilir.

Bir daha qeyd edilməlidir ki, müasir işəgötürən müstəqil düşünə bilən, müxtəlif problemlərin həllinə savadlı və yaradıcı yanaşmağı bacaran işçiyə maraq göstərir. Müasir cəmiyyətə daima öz biliklərini artırmağı bacaran, öz bacarığını və səriştəsini təkmilləşdirən mütəxəssis lazımdır. Avropa Şurası təhsilin keyfiyyətini müəyyən edən meyar kimi beş əsas səriştə qrupu müəyyən edib: siyasi və sosial səriştə; fərqli mədəniyyətə malik cəmiyyətdə yaşamaqla əlaqədar səriştə; şifahi və yazılı ünsiyyət bacarığını müəyyən edən səriştə; informasiya cəmiyyətinin meydana gəlməsi, yeni texnologiyalardan istifadə bacarığı, onlardan istifadənin dərk edilməsi ilə əlaqəli səriştə; fasiləsiz peşə hazırlığının əsası kimi bütün ömrü boyu oxumaq bacarığı və arzusunu reallaşdıran səriştə.

- Sizcə, təhsildə keyfiyyətin təmin olunması kimdən asılıdır?

- Ali məktəb fəaliyyətinin istehlakçıları olan tələbələrin aldıqları məhsulun - təhsil xidmətlərinin keyfiyyəti ilk növbədə məlum baza göstəriciləri kompleksi ilə xarakterizə edilir. Bu göstəricilər kursunun proqramı onun elmi-metodiki və informasiya-texnoloji təminatı, müəllimin konkret fənni bilməsi əsasında formalaşır.

Eyni zamanda təhsil xidmətinin gözlənilən və heyranedici keyfiyyət göstəriciləri müəllimin şəxsiyyəti, onun səriştəsi, tələbələri maraqlandırmaq və onları təhsil prosesinə cəlb etmək bacarığından asılıdır. Peşəkar müəllim adlanmaq üçün ali məktəb müəllimləri bir sıra keyfiyyətlərə malik olmalıdır ki, buraya öz fənnini yaxşı bilmək, fənnin məzmununu aydın və anlaşıqlı şərh etmək və tədris prosesində müasir texniki vasitələrdən istifadə etmək, şərh edilən materialı təcrübənin konkret numunələri ilə əlaqələndirmək və s. daxildir.

Yuxarıda yazılanları ümumiləşdirərək bir daha qeyd edirik ki, təhsildə keyfiyyətin təmin olunması əsasən müəllimlərdən asılı olan bir prosesdir. Bu səbəbdən də Azərbaycan Turizm İnstitutunda bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi keyfiyyətin daha da yüksəldilməsinə təkan verə bilər. Belə ki, buraya professor-müəllim heyəti ilə müqavilənin ən azı 4 illiyinə bağlanılması, professor-müəllim heyətinin vəzifə pillələrində irəliləməsinin mümkünlüyü, professor-müəllim heyətinin ixtisasartırmasının təşkili, professor-müəllim heyətinin əməyinin həvəsləndirilməsinin təşkili (“ATİ-nin fəxri doktoru”, “ATİ-nin fəxri professoru”, “ATİ-nin fəxri dosenti” adları, digər mükafatlandırmalar), “Ən yaxşı kafedra”, “İlin ən yaxşı müəllimi” adlarının təsis edilməsi, müəllimlərin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xarici ölkələrdə keçirdiyi tədbirlərə göndərilməsi, professor-müəllim heyətinin sosial müdafiəsinin təşkili, auditoriyaların texniki təchizatı, fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təminatı, sabit tədris planlarının tətbiqi, tədris planlarının sənaye adamları ilə razılaşdırılması daxildir.

Nigar

Palitra.- 2011. – 8 iyun. – S. 11.