AZƏRBAYCANDA GƏNCLƏR HƏRƏKATI TARİXİNDƏN

(Əvvəli ötən sayımızda)

Gənclər İttifaqının bir aydan sonra (iyunun 20-də) keçirilmiş konfransında da gənclər təşkilatının müstəqilliyi ətrafında qızğın diskussiyalar getdi. Xüsusən partiya və komsomolun qarşılıqlı münasibətləri, Bakı təşkilatının quruluşu haqqında məsələlərin müzakirəsi zamanı çıxış edənlərdən bir qrupu Gənclər İttifaqının həm təşkilati, həm də ideya cəhətdən partiya rəhbərliyindən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərməsini məqsədəuyğun hesab edirdi. Digər qrup gənclər təşkilatına partiyanın bir şöbəsi kimi baxmağı təklif edir, onun əsas vəzifəsinin gənclər arasında maarif işi aparmaq olduğunu göstərirdilər. Lakin konfrans partiya rəhbərliyinin təsiri altında belə bir qərar çıxardı ki, gənclər ittifaqı rəsmən bitərəf təşkilat olsa da, o kommunist təşkilatıdır və partiyanın rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərməlidir.

Partiya orqanları Azərbaycanda yeni rejimin qurulması və möhkəmləndirilməsində gənclərə əsas qüvvə kimi baxır, bu rejimə qarşı mübarizəyə qalxmış əhalinin müqavimətini qırmaq üçün gənclərdən ibarət hərbi dəstələr-batalyonlar, cəza dəstələri təşkil edirdilər. Əmlakın və mülkiyyətin sahiblərindən müsadirə edilərək milliləşdirilməsində onlar yaxından iştirak edirdilər. 1920-ci ilin may ayında Gəncədə və Azərbaycanın digər bölgələrində Sovet rejiminə qarşı üsyan qaldırmış əhaliyə divan tutulmasında XI Qızıl Ordunun hissələri ilə yanaşı Bakıda yaşayan əsasən erməni və ruslardan ibarət könüllü gənclər dəstəsi də iştirak etmişdi.

Rusiya daxilində gedən vətəndaş müharibəsində Sovet hakimiyyətinin düşmənlərinə, o cümlədən Vrangelə qarşı mübarizə aparmaq üçün 1920-ci ilin yayında Azərbaycan komsomolunun üzvlərindən 10% səfərbərliyə alınmışdı. Kommunist gənclər hərəkatının bir sıra fəalları (onların içərisində Cəfər Babayev və Hüseyn Rəhmanov da var idilər) Qızıl Orduya siyasi işə irəli çəkilmişdilər.Kəndli gənclər arasında kütləvi-siyasi iş aparmaq üçün Bakıdan ittifaq üzvləri yerlərə ezam edilir, «kəndli həftəsinin» keçirilməsində iştirak edirdilər. Bakıdan gələn gənclərin köməyi ilə qəzalarda və kəndlərdə Gənclər İttifaqının özəkləri yaradılırdı. Kənd təsərrüfatı məhsullarını toplamaq üçün zərbəçi qruplar təşkil edilir, «Qırmızı arabalar» düzəldib kənd gəncləri arasında Sovet hakimiyyətini təbliğ edirdilər.

1920-ci ilin oktyabrından şəhərlə kənd arasında sıx əlaqə yaradılmasına və kəndə yardım göstərilməsinə xidmət etməli olan, əslində isə kəndlərdə Sovet hakimiyyətinin siyasətini həyata keçirmək, bəylərin, mülkədarların torpaqlarını müsadirə etmək, sovet rejiminə qarşı çıxış edən qüvvələrin müqavimətini qırmaq üçün «Kəndli həftəsi» adlanan kampaniyalar təşkil edilməyə başlandı. Bu kampaniyaların əsas iştirakçıları isə Bakıda yaşayan fəhlə gənclər idilər. Əksəriyyəti qeyri-azərbaycanlı olan bu gənclər yerli əhalinin yaşayışına, məişətinə, tələblərinə hörmətsiz yanaşır, müqavimət göstərənləri «qolçomaq» adı ilə həbs edir, varlı kəndliləri muzdurlarla müqavilələr bağlamağa məcbur edirdilər. Kəndlərdə yoxsul komitələri təşkil etmək üçün Gənclər İttifaqının Azərbaycan kəndli gənclərinə xüsusi müraciəti olmuşdu.

Yarandığı ilk gündən Azərbaycan Kommunist Gənclər İttifaqı müstəqil, azad gənclər təşkilatı deyil, Rusiya Kommunist Gənclər İttifaqının tərkib hissəsi idi, o RKGİ Qafqaz Diyar Komitəsinin rəhbərliyi altında, partiya orqanlarının diktəsi ilə işləyirdi. Kommunist Partiyasının bütün göstərişləri Gənclər İttifaqı üçün direktiv vəzifə hesab edilirdi və hökmən yerinə yetirilməli idi. Bununla belə Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycan Gənclər İttifaqında plüralizm, azadfikirlilik, tənqid elementləri hələ mövcud idi. Komsomol iclaslarında rəsmi direktivlərlə ziddiyyət təşkil edən fikirlər söyləmək mümkün idi. Komsomolun, xüsusən Bakı komitəsinin tərkibində azərbaycanlılar çox az idi. Əsas rolu ruslar, ermənilər və yəhudilər oynayırdı. Komsomolun rəhbər orqanlarında Azərbaycanın maraqlarını tanımayan, əslində antiazərbaycan siyasəti aparan qüvvələr güclü təsirə malik idilər. Bakı istisna olmaqla qəzalarda komsomolun fəaliyyəti hiss olunmurdu, yerlərdə azərbaycanlılar çox az təmsil olunmuşdular. Rəsmi məlumatlarda üç ay ərzində (may-iyun) komsomolçuların sayının təqribən 5 dəfə artması (2 mindən 10 minə, digər mənbələrə görə 1700-dən 10 minə) göstərilsə də, bu rəqəmin həqiqiliyi şübhə doğurur.

Gəncləri öz tərəfinə çəkmək məqsədilə Sovet hakimiyyətinin qurulmasınadan dərhal sonra Azərbaycanda bir sıra siyasi huquqi aktlar qəbul edildi. Gənclərin hüququnun qorunmasına dair RSFSP-də qəbul edilmiş əsas qanunlar Azərbaycanda da tətbiq edilməyə başlandı. Gənc nəslin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, fəhlə gənclərin əməyini müdafiə etmək məqsədi ilə bütöv tədbirlər sistemi həyata keçirilmiş, bir sıra qanunlar qəbul edilmişdi. Yaşlı fəhlələrin bütün əmək hüquqlarını müdafiə edən qanunlar eyni ilə fəhlə gənclərə də tətbiq edildi. 14 yaşınadək uşaqların muzdla işləməsi qadağan edildi, 18 yaşınadək gənclər üçün 6 saatlıq, 16 yaşınadək yeniyetmələr üçün isə 4 saatlıq iş günü tətbiq edildi, günəmuzd və gecə işləmək, yeniyetmələrin sağlamlığı üçün zərərli müəssisələrdə işləmək qadağan edildi. Bundan başqa bərabər əməyə görə bərabər ödəniş, fəhlə gənclərin sağlamlığının mühafizəsi tədbirləri, geniş sosial sığorta həyata keçirilirdi.

1920-ci il avqustun 4-də Azərbaycan Sovet hökuməti gənclərin əmək müfəttişlişyinin təşkili və yeniyetmələr üçün 6 saatlıq iş günü haqqında dekretlər verdi. Eyni zamanda gənclərin siyasi və hüquqi tələblərini təmin etmək məqsədi ilə, onlara 18 yaşından etibarən bütün vətəndaş hüquqları verilmiş, bütün dövlət və iqtisadi müəssisələr, fabrik- zavod komitələri onlar üçün açıq elan edilmişdi.

1920-ci ilin mayında Bakı Zəhmətkeş Deputatları Sovetinə 50 nəfər komsomolçu seçilmiş, onun icraiyyə komitəsinə isə komsomol hərəkatının liderlərindən olan Cəfər Babayev seçilmişdi. Lakin bu tədbirlərin əksəriyyəti formal xarakter daşıyır, gənclərin siyasi-iqtisadi hüquqlarının qorunmasını təmin etmirdi. Beləliklə, Azərbaycanda gənclər hərəkatı özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş oldu.

HƏMZƏ CƏFƏROV, Tarix elmləri doktoru, professor, Naxçıvan Dövlət Universiteti

Palitra.-2011.- 15 iyun.- S. 11.