Universitetlər öz vəsaitləri ilə yataqxanalar tikməlidir

AMEA Fəlsəfə, Hüquq və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə doktoru, sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu ilə təhsil məsələləri barədə növbəti müsahibəmizi təqdim edirik.

- Özəl təhsil sahəsində hansı problemlər daha aktual sayıla bilər?

- Ötən dəfə qəzetinizə bu barədə fikirlərimi bildirmişəm. Əlavə edim ki, Azərbaycanda təhsil haqqında qanun 1992-ci ildə ilk dəfə qəbul olunanda bu qanunun müddəaları çox xoş məramla hazırlanmışdı. Orada özəl təhsilin və təhsil müəssisələrinin inkişafı ilə bağlı ayrıca maddələr vardı və həmin maddələr əsasında da özəl təhsil sistemimiz formalaşdı. Bu qanun layihəsi ilə bağlı bəzi müzakirələrdə o vaxt iştirak etmişdim. O müzakirələrdə qeyd edilmişdi ki, çox ciddi özəl təhsil sistemi yaradılmalıdır. Amma bu məsələ baş vermədi. Azərbaycanda tez bir anda xeyli sayda özəl təhsil müəssisələri yarandı. Bunların hamısı özəl təhsil məktəblərini yaratmırdılar ki, orada Azərbaycan üçün qiymətli, lazımlı vətəndaş yetişdirsinlər. Bunu kifayət qədər faktlarla sübut etmək olar. Özəl ali məktəbləri yaradanlar ancaq öz biznes maraqlarını güdürdülər ki, yüksək gəlir əldə etsinlər. Burada gəlir əldə etmək ön planda idi. Burada vətəndaş yetişdirmək arxa planda gəlirdi. Özəl təhsil müəssisəsi açmaq üçün müxtəlif neqativ yollardan belə istifadə edilirdi. Həmin müəssisələrə sonradan formal olaraq müəllim kontingenti yığırdılar. Tələbələrin ödəniş haqqı isə çox yüksək idi, əvəzində isə heç bir real təhsil yox idi. Adicə hesablama aparanda həmin özəl təhsil müəssisələrinin ali təhsil vermək üçün yox, vətəndaşları “soymaq” üçün yaradıldığı aydın olurdu. Bu gün isə özəl təhsil müəssisələrinə tələbə ildə 2-3 min arası pul ödəyir. Bunların hamısını toplayanda və bundan müəllimlərə verilən kiçik əməkhaqqının miqdarını çıxanda ortada yenə çoxlu pul qalır. Özəl məktəblərin tələbə yataqxanalarının olmaması da özəl ali təhsildə tələbələrin işini çətinləşdirən amillərdəndir. Halbuki onların çoxdan kampuslar formalaşdırmaq standartlarını mənimsəməsi lazım idi. Qazanılan külli miqdarda pulların bir hissəsi bu sahəyə də yönəldilməlidir ki, bu da elə universitetlərin reytinqinə müsbət təsir edəcək.

- Universitetlərdə keçirilən hazırkı imtahanların səviyyəsi sizi qane edirmi?

- Universitetlərdə semestrlərdə tələbələrdən rüşvət almaq məsələləri də bu gün çox ciddi düşündürür. Elə universitetlər var ki, bu pullar çox böyük rəqəmlərlə ölçülür. Doğrudur, belə hallara qarşı ciddi mübarizə başlayıb, amma təəssüf ki, bunları az bir zamanda tamamilə aradan qaldırmaq mümkün deyil. Belə bir şəraitdə tələbənin hansı mənəvi zənginliyindən söhbət gedə bilər? Belə hallarda tələbə müəllimə də hörmətlə yanaşmır, ümumi mənəvi sfera çox aşağı səviyyədə olur. Ona görə də hazırda ortada olan vəziyyətin aradan qalxmasında sistemli şəkildə çalışmaq lazımdır. Bir vaxtlar Milli Məclisdə elmi mərkəzin rəhbəri idim, o vaxt mən də təşəbbüskarı olmuşdum ki, təhsil sistemində, eyni zamanda ödənişli təhsil sistemində dəyişikliklər olsun. Ödənişli təhsil sisteminin formalaşdırılmasının tərəfdarlarından olmuşam. O vaxt yaranan müzakirələrində iştirak etdiyim və qəbul edilən hüquqi normalarda göstərilirdi ki, ödənişlərdən gələn gəlir müəllimlərin əməkhaqqına yönəlsin. Amma nəticədə nə oldu? Təhsil müəssisələrinin başçıları bir qayda olaraq həmin pulu müəllimlərin maaşına yönəltmirlər. Pullar digər sahələrə - tikintilərə, yol çəkməyə və sair universitet “abadlığına” sərf olunur. Müəllimlərin əməkhaqqı yüksək olmasa, təhsildə korrupsiyaya qarşı mübarizə aparmaq da çətindir. Hazırda ölkədə korrupsiyaya qarşı mübarizə güclənib və bu məsələ çox alqışlanmalıdır, çünki ictimaiyyət tərəfindən çox təqdir edilir, artıq bu mübarizənin ilkin nəticələri var. Artıq bu barədə böyük işlər başlayıb, ölkə Prezidenti şəxsən bu sahəyə ciddi nəzarət edir.Amma konkret olaraq təhsil sahəsində tələbə-müəllim münasibətlərinə gəldikdə isə müəllimlərin maaşlarının artırılması məsələsinə ciddi önəm verilməlidir. Yəqin ki, gələcəkdə bu sahədə ciddi dönüş başlayacaq. Müəllimin maaşı normal səviyyədə olmasa, ondan normal tədris və sair məsələləri gözləməyə dəyməz. Müəllimlər arasında yenə də tələbədən rüşvət götürənlərin sayı çox olacaq. Doğrudur, çoxlu sayda namuslu müəllimlərimiz var, amma onlar ifrat fədakarlıq göstərirlər, ya da əlavə olaraq digər sahələrdə çalışırlar. Artıq ölkəmiz iqtisadi bazasını çox təkmilləşdirib, pul gəlirlərimiz xeyli artıb və ildən-ilə də artmaqdadır. Bu isə imkan verir ki, mənəvi sahədə də ciddi təkmilləşmə və saflaşma prosesinə təkan verilsin. Bu da birinci növbədə təhsil sahəsindən başlayır. Belə olarsa, müəllimin şəxsiyyəti də yüksək olar, tələbələrin mənəviyyatı isə daha təkmil şəkildə formalaşar, onlar həyata açıq gözlə, səmimiyyətlə baxarlar. Uşaqları lap kiçik yaşlarından baxçaya və ibtidai sinfə qoyanda neqativ hallar və rüşvətlə qarşılaşılmamalıdır, yoxsa bu uşaqların zehniyyətinə çox pis təsir göstərəcək. Çünki bu, uşaqların mənəviyyatına hələ körpə yaşlarından dəyən zərbə ola bilər.

- İndiki qəbul qaydalarında hansı neqativliklərin olduğunu düşünürsünüz?

- İndiki qəbul qaydalarında da xoşagəlməz bir vəziyyət var. İnsanlar öz topladıqları ballarla istəmədikləri ixtisaslara gedib düşürlər. İstəmədikləri ixtisaslara düşəndə isə hazırkı ixtisas seçimi ilə bağlı xoşagəlməz vəziyyət yaranır. Bu qaydaları bir qədər təkmilləşdirmək və hər kəsə öz bacarıqlarını üzə çıxarmaq, reallaşdırmaq imkanı verə biləcək qəbul qaydaları formalaşdırmaq məqsədəuyğun olardı. Bəzən yeni ixtisaslar açırlar, məsələn, sosial iş, iqtisadiyyatın yeni ixtisasları və sair. Orada dərs deyən, mütəxəssis formalaşdırmalı olan müəllimlər isə formal olurlar. Onların böyük əksəriyyətinin yeni ixtisaslar barəsində təsəvvürləri belə olmur. Bir çoxları öz üzərilərində çalışırlar və həmin yeni ixtisaslara aid ədəbiyyatları mütaliə edirlər. Amma onların da bir çoxu xarici dilləri bilmədikləri üçün bu sahədə formalaşmaları çətinləşir. İndiki vaxtda hər hansı yolla olursa-olsun, yeni bir fakültə açanda bu məsələlərə ciddi diqqət yetirilməlidir. Bu ixtisaslarla bağlı tələbə hazırlığını peşəkarların öhdəsinə buraxmaq lazımdır. Əgər o sahədə müəllim yoxdursa, mütəxəssisləri xaricdən dəvət etməyə məcbursan.

- Neft kapitalının insan kapitalına çevrilməsi üçün təhsil sisteminin rolunu necə gücləndirmək olar?

- Neft kapitalının insan kapitalına çevrilməsi üçün birinci qeyd etdiyim problemlər həllini tapmalıdır. Nə qədər ki, sadaladığım və buna bənzər problemlər var, insan kapialının formalaşması prosesi ləng gedəcək. Doğrudur, hazırda kütləvi sayda tələbə xaricə oxumağa gedir, dövlət proqramı əsasında 5 min gəncin xarici ölkələrdə təhsil alması nəzərdə tutulub. Bu, insan kapitalının formalaşmasında çox ciddi amildir. Bununla belə daxildə də insan kapitalının formalaşması üçün ciddi zəmin yaradılmalıdır. Bu məsələ Prezidentin qarşıya qoyduğu tapşırıq əsasında bitkin bir şəkildə həllini tapmalıdır. Bizdə belə bir vərdiş formalaşıb ki, hər şeyi yuxarıdan gözləyirlər. Yəni bu barədə hər bir məsələni ya Prezidentdən, ya da nazirdən gözləyirlər. Bütün müəssisələr, bütün təhsil subyektləri bu işdə məsuliyyətli olmalıdır. Bu sahədə əsas məqam strateji istiqaməti müəyyənləşdirməkdir. Heydər Əliyevin bildirdiyi kimi, hər bir xalqın gələcəyi birinci növbədə onun təhsilindən asılıdır.

İlkin AĞAYEV

Palitra.- 2011.- 29 mart.- S. 6.