Şəki muzeylər və sənətkarlar diyarıdır

Layihə çərçivəsində müsahibimiz R.Əfəndiyev adına Şəki Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin direktoru, Beynəlxalq Muzeylər Şurasının üzvü Yaqut Cəlalovadır:

- Muzeylər maddi və mənəvi sərvətlərimiz arasında çox mühüm yer tuturlar. Xalqın keçmişinin və bu gününün qorunub saxlanmasında, təbliğində və gələcək nəsillərə çatdırılmasında muzeylərin rolu böyükdür. Ötən əsrin əvvəllərində Bakıda Dövlət Muzeyi təşkil edilib. Əyalətlərdə də muzeylərin yaradılması işlərinə başlanılıb. Təbii ki, qədim tarixə malik olan və özünəməxsus mədəniyyət nümunələri və inciləri ilə seçilən Nuxa qəzası da bu işdən kənarda qala bilməzdi. Şəkidə muzeyin təşkili məsələsi ilk dəfə Maarif Komissarlığının 20 avqust 1925-ci il tarixli iclasında qaldırılıb. Həmin iclasda qərara alınıb ki, muzey keçmiş Xan Sarayında təşkil edilsin. Azərbaycan Dövlət Muzeyi Xalq Maarif Komissarlığının tabeliyində olduğuna görə Şəkidə açılacaq muzey də Nuxa (Şəki) Xalq Maarif Şöbəsinin tərkibinə verilib. Müxtəlif illərdə müxtəlif binalarda yerləşən R.Əfəndiyev adına Şəki Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi hazırda Şəkinin səfalı bir guşəsində - Qala Divarları arasında olan binada yerləşib. 1895-ci ildə kazarma məqsədilə tikilmiş bu tarixi binaya muzey 1980-ci ildən köçürülüb. Əvvəllər 2 otağa yerləşən muzeyin indi 10 ekspozisiya, 1 lektoriya zallarında təbiət, Qədim dövr, Etnoqrafiya, Cümhuriyyət, Elm, Mədəniyyət, Maarif və Səhiyyə, Döyüş şöhrəti, İpəkçilik, Kənd təsərrüfatı, Şəkinin süfrə və mətbəx mədəniyyəti, Heydər Əliyevin həyat fəaliyyətini, o cümlədən Şəkiyə səfərini əks etdirən şöbələri var. Muzeyimizdə 2780 eksponat nümayiş etdirilir. Ümumiyyətlə, fəaliyyətə 100-200 əşya ilə başlayan muzeyimizdə indi 4842 ədəd muzey sərvəti nümayiş etdirilir. Bu ilin avqust ayınadək muzeyə 24 ədəd eksponat alınıb. Muzeydə 22 nəfər işçi çalışır. Efiopiyada, Madaqaskarda, İordaniyada, Pakistanda keçirilən sərgilərdə muzeyimizin eksponatları nümayiş etdirilib. Bundan başqa Xanti-Mansiyskdəki "Çelovek Priroda" muzeyi ilə əlaqələr qurmuşuq və orada mədəniyyətimizi, tariximizi, etnoqrafiyamızı əks etdirən böyük bir sərgi təşkil edilib. Xarici ölkələrlə yanaşı respublikamızın paytaxtı Bakı şəhərində, Şəki Türk Litseyində, 1 nömrəli internat məktəbində və digər məktəblərdə keçirilən tədbirlərdə muzey eksponatlarından ibarət sərgilər təşkil edilir. Hər il may ayının birinci istirahət günündə “Açıq qapı” günü keçirilir və muzeyə gələn tamaşaçılar eksponatlara pulsuz tamaşa edirlər. İl ərzində muzeyə dünyanın hər yerindən tamaşaçılar gəlir və dünyanın bir çox tanınmış şəxsiyyətləri muzeyin “Rəy kitabı”nda öz təəssüratlarını yazıblar. Muzeyimizdə hər il iyunun 1-də şəhərin uşaq bağçalarında tərbiyə alan balacalar üçün "Uşaqlar bizim gələcəyimizdir'' adlı tədbir keçirilir. Şəhərin hərbi hissələrində qulluq edən əsgər və zabitlərin muzeyə gəlişi təşkil edilir.Şəhərin 18, 2 və 1 saylı orta məktəbləri tarix, ədəbiyyat dərslərinin bir çoxunu muzeyin lektoriyasında keçirlər. Şəki muzeylər şəhəridir. Bu muzeylərlə işimizi birgə qururuq və metodiki köməkliklər göstəririk.

- Muzeyinizdə hansı maraqlı eksponatlar qorunur?

- Şəki muzeylərində çox maraqlı və tarixi keçmişimizi əks etdirən çoxlu eksponat mövcuddur. Məsələn, muzeyimizdə qorunan faytonda 1920-ci ildə N.Nərimanov Yevlaxdan Şəkiyə gəlib. O, öz xatirələrində yazırdı: «Mən Yevlaxdan Şəkiyə Abdulkərim dayının faytonunda gəldim. O, elə şirindil kişi idi ki, bilmədim 6 saata, yoxsa 6 dəqiqəyə gəldim». Dünyada öz ipəyi ilə məşhur olan Şəki baraması 1863-cü ildə Londonda qızıl medala layiq görülüb. Təbii ki, Böyük İpək Yolu Şəkidən keçdiyi üçün xarici ölkələrlə ticarət əlaqələri olub. Şəkidə XVIII-XIX əsrdə tikilmiş 5 karvansara və xaricdən gətirilmiş gözəl əşyalar buna misaldır. Muzeyimizdəki samovar qəhvə dəmləmək üçündür. Şəki sənətkarlar diyarı olduğu üçün müxtəlif sənət nümunələri muzeyimizdə qorunur. Muzeyimizdəki hamam sandığı (seyfi) o vaxtlar qız-gəlinlərimizin hamama gedərkən üzərilərində daşıdıqları bəzək əşyalarını saxlamaq üçün istifadə olunub. Sandığın üzərində Sədi Şirazinin hamam şeiri həkk olunub. Muzeyimizdə açılmış Süfrə və mətbəx mədəniyyəti şöbəsində işin qurulmasına məşhur kulinarlardan olan Hacı Cabir Xəlifzadənin köməyini qeyd edə bilərəm. Onun muzeyimizə bağışladığı kitablarının köməyilə ləziz Şəki yeməkləri, şərbətləri, şirniyyatları, mürəbbələrinin hazırlanma qaydaları ilə tanış olmaq olar. Muzeyin həyətində 20 Yanvar şəhidlərinin xatirəsinə bağ salınıb və xatirə bulağı çəkilib.

- Şəkidə başqa hansı muzeylər var?

- Rəşid bəy Əfəndiyevin ev muzeyini qeyd edə bilərəm. Şəki Şəhər Rəşid bəy Əfəndiyevin Ev Muzeyi 1991-ci ildən fəaliyyət göstərir. Muzey yerləşən bina çay daşı və yerli istehsalla hazırlanmış bişmiş kərpiclə milli kaloritdə tikilib. Bina iki mərtəbədən ibarətdir. Aşağı mərtəbə iki otaq və zirzəmidən, yuxarı mərtəbə üç otaq, bir kiçik dəhliz və şöbələrdən ibarətdir. Muzeydə 2281 eksponat var. Muzey dörd şöbədən ibarətdir. Birinci şöbədə Rəşid bəy Əfəndiyevin büstü və yaradıcılığını əks etdirən eksponatlar var. Ədibin Qori Müəllimlər Seminariyasında oxuduğu müddətdə müəllimi A.O.Çernyayevskinin məsləhəti ilə yazdığı ilk pyesi olan “Qan ocağı” (1979-cu il), “Uşaq bağçası”, “Bəsirətül-ətfal” kimi dərslikləri, “Saqqalın kəraməti”, “Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər”, “Qızıl gül”, “Diş ağrısı”, “Tiflis səfəri”, “Pul dəlisi” və s. əsərləri bu şöbənin eksponatlarındandır. Həmin şöbədə R.Əfəndiyev tərəfindən tərcümə olunmuş Firdovsinin “Şahnamə” əsərindən “Rüstəm və Söhrab” hekayəsi, Prudonun “Psixologiya” kitabı da saxlanılır. İkinci şöbədə R.Əfəndiyevin ailəsinə məxsus məişət əşyaları saxlanılır. Üçüncü şöbə R.Əfəndiyevin iş otağı kimi təqdim olunur. Dördüncü şöbədə R.Əfəndiyevin oğlu Məmməd bəy Əfəndiyevə aid dövlət tərəfindən verilmiş fəxri fərmanlar, fotoşəkillər saxlanılır. M.F.Axundovun ev muzeyi onun dünyaya 1812-ci ildə göz açdığı M.F.Axundov küçəsi, 1 saylı ünvanda yerləşən binada 1940-cı ildə yaradılıb. Bu binanın 1800-cü ildə tikildiyi təxmin edilir. Sonralar M.F.Axundovun ev muzeyi genişləndirilib, onun eksponatlarının bir hissəsi əlavə tikilmiş binada yerləşdirilib. Beləliklə, M.F.Axundovun ev muzeyi 2 binadan - həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş ekspozisiya zalından və ədibin anadan olduğu evdən ibarətdir. Muzeydə 248 sayda eksponat nümayiş etdirilir.Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyi isə 1985-ci ildə açılıb. Bu muzey qədim Alban məbədində yerləşir ki, buna da el arasında “Dairəvi məbəd” deyilir. Muzeyin yerləşdiyi binanın tarixi haqqında mülahizələr müxtəlifdir. Məbədin ilkin formasının VIII əsrə qədər tikildiyi güman edilir. Bu dövr Albaniyada xiristianlığın daha geniş yayılmasının II mərhələsinə təsadüf edilir. Məbəddə dəfələrlə təmir-bərpa işləri aparılıb. Bəzi tarixi mənbələrə görə, hətta Dərviş Məhəmməd, Çələbi xan dövründə də təmir işləri aparılıb. Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra (XIX əsr) isə vilayətin mərkəzi şəhəri olan Nuxada Dairəvi Məbədə konstruktiv dəyişikliklər edilərək rus əsgərlərinin kilsəsi kimi istifadə olunub. Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyində Şəki şəhərində məşhur olan, qədimdən bu zamana kimi gəlib çatan sənətlər haqqında və şəhərdə tanınmış sənətkarlar haqqında məlumat verilir, tətbiqi sənət nümunələri nümayiş etdirilir. Muzey 4 ekspozisiya zalından ibarətdir. I zalda Şəki ərazisindən tapılmış arxeoloji qazıntılar nümayiş etdirilir. Burada müxtəlif tipli gül qablar və qadın, kişi qəbirlərindən tapılmış zinət əşyaları, nizə ucluqları var. II əsas zalda isə ümumi sənətkarlıq bölməsi yerləşir. Burada dulusçuluq, xarratlıq, təkəldüz, misgərlik, şəbəkə, memarlıq, papaqçılıq sənət nümunələri nümayiş etdirilir. Bu sənətlərlə məşğul olan ustalar haqqında geniş məlumatlar verilir. III zalda əsasən milli qadın və kişi geyimləri, milli musiqi alətləri, ipəkçiliyə aid olan nümunələr nümayiş etdirilir. IV zal “Şəki otağı” adlanır. Burada qədim Şəki evlərinin interyeri nümayiş etdirilir. Milli adətlərə uyğun olaraq evlərimizdə olan rəflər, taxçalar, döşəklər, sandıq, cəhrə, yun darağı və s. nümunələr ekspozisiyanı təşkil edir. Muzeyin ekspozisiyasında 500-dən çox eksponat nümayiş etdirilir.

Anar Miriyev

Palitra.-2011.-1 noyabr.-S.6.