Yazıçı-kulturoloq Aydın Xan: “Əgər bir şəxs ədəbi-bədii nümunəsini dünyaya çatdırmaq fikrinə düşübsə, o, yalnız Azərbaycan insanını düşündürən məsələlərə toxunmamalıdır”

Layihə çərçivəsində Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumunun sədri, Milli Virtual Kitabxananın rəhbəri, yazıçı-kulturoloq Aydın Xanla (Əbilov) söhbətləşdik. Aydın Xan bizə çağdaş dövrdə dünyada və ölkəmizdə gedən ədəbi-kulturoloji proseslər barədə məlumat verdi.

- Bu gün ədəbiyyat müstəvisində mədəniyyətlərin inteqrasiyası prosesləri barədə nələri demək olar?

- Multimədəniyyət - multiədəbiyyat hadisəsi müxtəlif dəyərlərdən yeni, daha qiymətli dəyər yaratmaqtexnologiyasıdır: bu, gündəlik tələbat mallarından tutmuş, ədəbiyyat və mədəniyyət nümunələrinə kimi hər şeyi özündə birləşdirən bir mürəkkəb prosesdir. Məsələn, hər hansı bir azərbaycanlı ana dilində əsər yaradır, onu Çində istehsal edilmiş kompyuterdəki amerikan proqram təminatı məhsulunda, latın şriftləri ilə yığır, ingiliscəyə çevirir, Rusiya internet resurslarındakı fərdi saytında yerləşdirir. Əgər həmin şəxs yaratdığı dəyərli ədəbi-bədii nümunəni dünya oxucusuna çatdırmaq fikrinə düşübsə, o, yalnız Azərbaycan insanını düşündürən məsələlərə toxunmamalıdır. Əksinə, planetimizin bütün sakinlərini narahat edən, özü də çoxları tərəfindən rahatlıqla qavranılan problemləri qabartmalıdır. Son illərin düşüncə - obrazlı əksetdirmə dəbinə çevrilmiş və get-gedə də mövqeyini möhkəmləndirməkdə olan multimədəniyyət - multiədəbiyyat texnologiyasının poetikası bunu tələb edir. Əlbəttə, multimədəniyyəti qloballaşmanın ideologiyası, yaxud kütləvi mədəniyyətin yeni forması kimi də qəbul etmək olar, amma geniş mənada o, planetar düşüncənin ən maraqlı istiqaməti, çağımızın dəbdə olan kulturoloji qatı sayıla bilər. Onsuz da bütün dövrlərdə ictimai-estetik düşüncənin elitar, ortabab və diletant nümunələri yaranıb: qlobal hadisə sayılan multimədəniyyət - multiədəbiyyat da kütləyə, ciddi sənətə və əbədiyyətə ünvanlanmış məhsullar ortaya çıxarır...

- Azərbaycan ədəbiyyatında bu baxımdan hansı proseslər gedir?

Azərbaycan ədəbiyyatındakı cağdaş mürəkkəb prosesləri dəyərləndirərkən, uğurlu və problemli tərəflərini qiymətləndirərkən, dünya ədəbi-bədii söz sənətinin cağımızdakı tələblərindən ortaya çıxan estetik-filoloji, bir qədər də fəlsəfi-sosioloji standartlarından - kulturoloji qəliblərdən yararlanmaq mütləq lazım gəlir: yoxsa qloballaşan, inteqrasiyaya məruz qalan planetar düşüncənin səviyyəsindən, kulturolojimədəni hadisələrin nkisafından geri qalacaq, milli ədəbiyyatımızın gedişatını, istiqamətini yanlış səmtə yönəldəcəyik. Bu mənada çağdaş ədəbiyyat hadisələrinin arasında elə nümunələri seçib qiymətləndirmək lazımdır ki, o, yalnız milli estetik-bədii düşüncə məhsulu olaraq dəyər kəsb etməsin, əksinə, həm də dünya mədəniyyətinə, günümüzün bədii söz sənətinə yeniliklər qatsın, keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliklərinə aparıb çıxartsın, qlobal kulturoloji tələbata çevrilsin. Son illər yaranan ədəbiyyat nümunələrinə, bir-birindən maraqlı əsərlərə diqqət ayıran araşdırıcılar, sözsüz, sıravi qələm adamlarının deyil, peşəkar yazarların yaradıcılıgına daha sox diqqət ayırırlar ki, bu hal da anlaşılandır. Biz qapalı - rusdilli mədəni mühitdən qurtulub, dünya miqyaslı kulturoloji meydana qədəm qoyanda, elə ədəbi-bədii nümunələrlə, sənət hadisələri ilə çıxış etməliyik ki, elə ilk addımımızdan mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı, humanitar-yaradıcı düşüncəmizi tanıtmaq əvəzinə, “qara siyahı”ya düşüb, özümüzü “yandırmayaq”...

- Düyanın yeni kulturoloji dərki ilə bağlı hansı düşüncələriniz var?

- İndi tənbəlliyin daşını atmağı bacaranların əksəriyyəti çağdaş milli fikri formalaşdıran biz düşüncə adamlarını tənqid etməyi xoşlayır: Azərbaycan ictimai-elmi, mədəni-ədəbi fikrinin səviyyəsi dünya standartlarından çox geri qalır; bizdə niyə dünyaşöhrətli filosoflar yoxdur; beynəlxalq aləmdə qəbul edilən yaradıcı fərdlərimiz, tanınmış intellektuallarımız görünmür; belə getsə, müxtəlif sahələr üzrə Nobel mükafatı alanımız olacaqmı!?Kifayət qədər kəskin səslənsə də, subyektiv iradlardır və bu yerdə düşüncə adamlarımız, müxtəlif bəhanələr gətirsələr də, sonda bircə məsələdə razılaşmalıdırlar: bilgini, elmi, intellekti, bir sözlə, ictimai-mədəni fikri xalq, kütlə deyil, ayrı-ayrı seçilmiş peşəkar fərdlər inkişaf etdirir, zənginləşdirir, sivilizasiya məhsuluna - bəşəri uğura çevirir... Son illər həyatımız kimi, elm və texnika, insan düşüncəsinin müxtəlif sahələri çox sürətlə inkişaf edir, canlı orqanizm kimi durmadan irəliyə doğru hərəkətdədir. Azərbaycan toplumu olaraq zamanın diktəsini yerinə yetirməsək, yəni qlobal proseslərdən bircə addım kənara qalsaq, ortaya çıxacaq uçurumu əsrlər boyu doldura bilmərik. Bu mənada vurğulamaq yerinə düşər ki, dünyada yaranan yeni düşüncə texnologiyalarını elmi-mədəni düşüncəmizdə çağında tətbiqi məsələsi yenə də öz aktuallığını və kəskinliyini saxlamaqdadır. İnsan şüurunun digər istiqamətləri barədə mülahizələr söyləmək imkanımız olmasa da, humanitar sahəmizə aid maraqlı bir problem barədə fikirlərimi bölüşmək istəyirəm. Bəşər sivilizasiyasının tarixinə ekskurs edəndə görürük ki, yaşadığımız dünyanın dərki və inikası ilə bağlı müxtəlif forma, eləcə də fərqli texnologiyalar mövcud olub: reallığın mifoloji, dini, ədəbi, bədii, elmi, fəlsəfi, riyazi, hətta poetik inikası məsələsi əsrlər boyu düşüncə adamları arasında böyük polemikalara, elmi mübahisələrə, hətta fikir münaqişələrinə səbəb olub. Zaman-zaman bu formatlar - düşüncə texnologiyaları yerlərini, mövqelərini dəyişib, bəziləri uzun müddət, digərləri isə müəyyən vaxt ərzində ictimai-humanitar düşüncədə birinciliyi əlində saxlayıb. Qeyd etmək də yerinə düşər ki, onların bir çoxu (dini, elmi, ədəbi-bədii)bəşər tarixində - sivilizasiya gedişatında nəzərəçarpacaq çevrilişlərə, nəhəng yeniləşmələrə təkan verib. Son əlli ilin düşüncə texnologiyalarının içində maraqlı hadisə - dünyanın kulturoloji dərki məsələsi ətrafında beynəlxalq intellektual-yaradıcı çevrələr qızğın polemikalara girişiblər. Dünyanın, gerçəkliyin, həyatın, əbədiyyətin və zamanın kulturoloji dərki, təhlili və inikası problemləri əksər sivil ölkələrin intellektuallarının, yaradıcı-elmi dairələrinin, filosof və alimlərinin müzakirə obyektinə çevrilib. Təəssüflər olsun ki, bizim mədəni-intellektual çevrələrimiz hələ də bu qlobal beyin-bilgi proseslərinə qoşulmayıb və kulturologiyanı yalnız mədəniyyətşünaslıq kimi qəbul etmək meyilləri kimi komplekslərdən uzaqlaşa bilməyiblər. İntellektual ədəbiyyatlarda bir elm sahəsi olaraq kulturologiyanın vahid tərifi ətrafında hələ də mübahisələr getsə də, ensiklopedik lüğətlərdəki müəyyən məlumatlardan bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq mümkündür. Sosial və humanitar biliklərin vəhdəti nəticəsində insan, eləcə də cəmiyyət həyatını öyrənən elm sahəsi kimi kulturologiya böyük mənada mədəniyyəti varlığın əlahiddə tamlığı kimi öyrənir.Kulturoloji elmlər deyildikdə isə üç bilgi sistemi - humanitar kulturologiya, sosial kulturologiya və tətbiqi kulturologiya nəzərdə tutulur: nəzərə almaq lazımdır ki, bu bölgü kulturologiyanı bir elm kimi dərk edəndə işlək sayılır. Öz növbəmizdə onu da əlavə etmək istəyirəm ki, geniş mənada götürəndə, yəni fəlsəfi və poetik tərəflərinə, bilgi-düşüncə texnologiyası kimi götürəndə, kulturologiya dar çərçivədən çıxıb, qlobal sivilizasiya formasına - dünyagörüşünə çevrilir. Bu zaman ondan yararlanaraq indiyə qədər dərk edilməyən bir çox qlobal problemlərə yeni və fərqli baxışlarla nəzər salmaq, əbədi sualların sadə cavabını tapmaq mümkündür.Təkrarən qayıdırıq kulturoloji elmlərə, yaxud elmin kulturoloji dərkinə, təhlilinə. Dünya kulturologiya elmi son 50-60 ildə çox böyük bir inkişaf mərhələsi keçib ki, vaxtilə və indinin özündə də Rusiya, rus dili vasitəsilə onun bəzi qatları barədə informativ bilgilər əldə edirik. Humanitar kulturologiyanın istiqamətləri çox genişdir: ümumi profilli tarixi-mədəni araşdırmalar; mental mədəniyyətin tədqiqi; dini aspektlərdən mədəniyyətin öyrənilməsi; mədəniyyət tarixinin ədəbiyyatşünaslıq baxımından tədqiqi; mifoloji mədəniyyətin tarixi; etnolinqvistik və semiotik nöqteyi-nəzərdən təhlil; sənətşünaslıq və estetika kimi sahələrinin qarşılaşdırılması nəticəsində əldə edilən bilgilər və başqaları.Sosial və mədəni antropologiya; mədəni-tipoloji istiqamət; mədəni-psixoloji istiqamət; kulturoloji-ekoloji və başqa qollar isə kulturologiyanın sosial-elmi profili sayılır. Ən geniş yayılan tətbiqi kulturologiya da müxtəlif istiqamətlər üzrə inkişaf edib: mədəniyyət institutlarının fəaliyyəti və mədəniyyət siyasətinin nəzəriyyəsi; sosial-mədəni proqnozlar, layihələşdirmə və tənzimləmə metodları; təhsilin kulturolojiləşdirilməsi; şəxsiyyətin sosiallaşdırılması və sosial-mədəni pedaqogika; mədəni irsin qorunması formaları; muzey işi; diyarşünaslıq və b. Bütün bu sadalanan istiqamətlər üzra dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində kulturoloji məktəblər, intellektual çevrələr, elmi-fəlsəfi institutlar, tədqiqat mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Ötən illər ərzində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Ölkə Kulturoloqlarının I Forumu, 2008-ci ilin iyununda isə Kulturoloqların I Beynəlxalq Bakı Forumu keçirildi. Bu faktların özü də sübut edir ki, artıq dövlət tərəfindən kulturologiyaya xüsusi diqqət göstərilir və yaxın gələcəkdə ictimai-intellektual düşüncəmizdəki boşluqlar tezliklə aradan götürüləcək.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2011.-1 noyabr.-S.7.