Səfər Alışarlı: “Bu gün nəşr olunan 30-40 kitabdan yalnız birini seçib ona ədəbi tələblər çərçivəsindən yanaşmaq mümkündür”

Layihə çərçivəsində bugünkü həmsöhbətimiz Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası Mətbuat xidmətinin rəhbəri, “Vətəndaş cəmiyyəti” jurnalının baş redaktoru, yazıçı Səfər Alışarlıdır. Mövzumuz müasir ədəbi mühitlə bağlı olduğundan həmsöhbətimiz bir çox məqamlara toxunaraq ədəbiyyatımızın problemlərindən söz açdı. Söhbətin əvvəlində o, müasir əsərlər barədə aşağıdakı fikirləri səsləndirdi:

“İstər “Azadlıq” radiosu, istər saytlarda müasir ədəbi nümunələri nəzərdən keçirirəm. Müasir ədəbiyyat əsasən gənclərimizin yaratdığı ədəbiyyatdır. Burda qüsur axtarmağa elə bir ehtiyac yoxdur. Mən çalışıram onların dəyərli və üstün cəhətlərini tapım. Amma çox təəssüf ki, mən bu cəhətləri nadir halda tapa bilirəm. Məsələn, Şərif Ağayarın hekayələrində bəzən axtardıqlarımı görürəm. Müsabiqələrdə laureat olmuş müəlliflər var ki, mən onların yazdıqlarını oxumaqda bir az çətinlik çəkirəm. Belə ki, istər üslub, istərsə də dil baxımından onlar metafizik həyata münasibətilə məni qane etmir. Burda kiminsə xətrinə dəymək istəmirəm. Ancaq bütövlükdə naturalizm janrının gənc Azərbaycan ədəbiyyatında yaşaması məni narahat edir. Düşünürəm ki, burda təkcə böyük Avropa müəlliflərinin əsərləri bizim gənclərin dadına çatmır. Bu məsələlərlə bağlı Azərbaycan ədəbiyyatında ciddi maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Bu maarifləndirmə işlərini ayrı-ayrı yaradıcılıq təşkilatları həyata keçirməlidir. Amma təəssüf ki, belə təşkilatlar bizdə azdır və olanlar da səmərəli fəaliyyət göstərmir. Yəni gənc müəllifə ədəbiyyatda tipikliyin nə olduğunu və fərdi üslubun dünyaya fərdi baxışdan doğduğunu geniş anlamda izah etməyə çox böyük ehtiyac var. Gənclik belədir ki, ağıllı görünməyə çalışır. Bu yaxınlarda mənə bir müəllif kitabını bağışlamışdı. Mən onunla söhbət əsnasında dedim ki, sən çox ağıllı görünməyə çalışırsan, mücərrəd yazırsan. Ancaq ədəbiyyat mücərrəd olsun deyə yazılmamalıdır. Mücərrədlik yalnız düşüncə tərzindən irəli gələ bilər. Bu düşüncə tərzi ədəbi platformada anlaşıqlı olmalıdır. Fəlsəfi qarmaqarışıqlıqları filosoflar üçün şərh edib buna ədəbiyyat adı qoymaq olmaz. Bu, fəlsəfə debatı ola bilər və bunu filosoflara təqdim etmək olar. Amma ədəbiyyat adından təqdim olunan əsərlər mən demirəm bütün oxucu kütləsinə, onun müəyyən bir qisminə anlaşıqlı olmalıdır. Çox təəssüf ki, bu gün qəliz yazmaq istəyənlər çoxdur”.

- Bizim müəlliflər nədənsə Avropada qadağan olunan ədəbiyyatlardan götürdükləri mövzuları təkrarlayırlar.

- Siz dediyiniz kimi, bizim müəlliflərin Avropada qadağan olunmuş ədəbiyyatı və yazarları təqlid etmə meylində pis bir şey yoxdur. İnsan əslində yıxıla-yıxıla yeriməyi öyrənir. Hesab edirəm ki, gənc ədiblərin bütün növ ədəbi janrlara müraciət etməyə, oxumağa, öyrənməyə ehtiyacı var. Təkcə gənc ədiblər deyil, elə bütün yazarlar bunu etməlidir. Çünki yazıçılığın çox böyük bir hissəsini ədəbi mütaliə təşkil edir. Əgər yazıçının mütaliəsi yoxdusa, mən inanmıram ki, o, bugünkü oxucunu nə iləsə heyrətləndirə bilsin. Belə yazıçılar qurama süjetlər qurmağa, çox qəliz yazmağa başlayacaq. Yazıçının mütaliəsi dərin olanda, özündən əvvəl yaranmış, istər milli, istər dünya ədəbiyyatına müəyyən qədər bələd olanda və onu daim öz içində təzələyəndə onun nəsə yaratmaq imkanı artır. Bizim əvvəlki yazarlarımız haqqında hətta lətifə səviyyəsində deyiblər ki, bunlar bütün ömürləri boyu yazıblar, ancaq heç nə oxumayıblar. Mən hesab edirəm ki, bizim Qərb ədəbiyyatından müasir dünyaya baxışla bağlı öyrənəcəyimiz çox şey var. Əgər kimlərsə bunu vulqar ifadələrlə, söyüşlərlə dolu, yaxud millətçiliklə dolu ədəbiyyatda axtarıb tapa bilirlərsə, hesab edirəm ki, bundan ədəbiyyata ziyan gəlməz. Çünki bunlar yalnız eksperiment xarakteri daşıya bilər və gələcəkdə belə deyək, həddi-buluğa çatmış hər bir yazıçı yazdığı əsərlərin nəyə xidmət etdiyini bir gün öz qarşısına qoyub onu təhlil edəcək.

- Mənim fikrimcə isə fəsadlar var. Çünki bu gün eksperimentləri təkrarlayan daha gənc nəsil var.

- Bu, yalnız o vaxt fəsad verər ki, həqiqi ədəbiyyat təbliğ olunmasın. Tutaq ki, yüksək ədəbi dəyəri olmayan məhsul təkcə bizdə deyil, bütün dünyada önə çıxır, çünki onu yazan, yaradan insanlar bilirlər ki, həmin məhsulun reklama ehtiyacı var. Onlar bu reklamın arxasınca düşürlər və bir çox hallarda da buna nail olurlar. Ancaq belə əsərlərdə insani dəyərlər baxımından çox az şey tapa bilərsiniz. Belə kitablar reklam məhsulu kimi satılır. Mən hesab edirəm ki, hər bir müəllif öz yazdığını qiymətləndirməyə müəyyən dərəcədə qadirdir. O müəlliflər ki, doğrudan da dəyərli ədəbiyyat yaratdıqlarına arxayındırlar, onlar belə reklamın arxasınca qaçmırlar. Belə insanlar bütün ömürləri boyu kölgədə qalır və hətta bəzən öləndən sonra da layiq olduqları qiyməti ala bilmirlər. Ancaq həyat göstərir ki, dəyərli ədəbiyyatın reklama ehtiyacı yoxdur. O, gec və ya tez öz qiymətini də alır, oxucularını da tapır. Buna misal olaraq sovet dövründə qadağan olunmuş müəlliflərin sandığından çıxan ədəbiyyatı göstərmək olar. Yəni dəyərli ədəbiyyat belədir. Zaman keçdikcə dəyərsiz ədəbiyyat bizim təcrübəsiz qələm sahiblərinin qarşısına qoyulur və onlar da bunu oxuyur. Bizim yazarlar da təbii ki, həmin əsərlərə bənzəyən nələrisə yazmağa çalışırlar. Mən “Facebook”da tez-tez belə əsərləri oxuyuram. Bəzən müəlliflər özləri mənə yazdıqlarını təqdim edir. Oxuduqda görürəm ki, bu material ədəbi dəyərlərdən tamamilə uzaqdır. Ancaq onlar nədənsə düşünür ki, bu nəsə yenilikdir.

- Onlar arasında klassiklərimizi bəyənməyənlər də var...

- Bizim klassik poeziyamızı qəbul etməmək olmaz. Nizami, Füzuli və Nəsimini bütün dünya qəbul edir və oxuyur. Bu insanlar Şərq ədəbiyyatının simaları və heç zaman əyilməyən sütunlarıdır. Ancaq klassik ədəbiyyat deyəndə oxucu bəzən ona korifey sənətkar kimi təqdim olunan dünənki müəllifi az qala görmək istəyir və ya görməyə çalışır. Bu, daha çox sovet ədəbiyyatında yer tutan yazarlara aidddir. Əlbəttə, bu yazarlara klassiklər demək düzgün deyil. İlk növbədə onların klassik olması üçün yüz il az bir vaxtdır. Onların yazdıqlarının klassika olması üçün bir neçə yüz il vaxt lazımdır. Təbii ki, onlar həmin yüz illərdə öz əsərləri ilə yaşasalar, onlara klassik demək olar. Bizə təqdim olunan sovet ədəbiyyatını kimlərsə klassik ədəbiyyat olaraq qəbul etmirsə, onlar tam haqlıdırlar. Çünki o ədəbiyyat pafoslu ədəbiyyatdır, o ədəbiyyat ideoloji ədəbiyyatdır. Orada həqiqi bədii dəyərlər bir çox hallarda məhv edilib və yaxud olmayıb. Ancaq sovet dövründə Çingiz Aytmatov kimi yazıçı olub. Eyni zamanda bizim ədəbiyyatda İsa Hüseynov, Əkrəm Əylisli kimi müəlliflər də öz əsərlərində sovet dövrünə baxmayaraq bədii dəyərləri qoruyub saxlaya biliblər.

- Müasir ədəbi tənqidimiz necə, sizi qane edir?

- Müasir ədəbi tənqid yox dərəcəsindədir. Olanlar da sifarişli ədəbiyyatın vəsfidir. Bəzən hansısa əsərin ətrafında tənqid adı altında vəsf və tərifnamələr əndazəsindən çıxır. Bunları əlbəttə, oxumaq olmur. Yazıçılar Birliyinin qurultayı qabağı dinlənilmış məruzələrə baxdim. Məruzələrdə istər nəsr, istər poeziya, istərsə də tənqiddə həqiqi ədəbi söhbətdən uzaq ad və soyadların yarışması gedirdi. Mən bilmirəm, bəlkə də bütün müəlliflərin adının məruzələrdə hallanması qurultay qabağı bir ənənədir. Amma mən hesab edirəm ki, bu, yaxşı və sağlam ənənə deyil. Məruzə dəyərli ədəbiyyata həsr olunmalıdır, adlara yox! Müasir ədəbi mühit haqqında ciddi söz deməyk mümkün deyil. Çünki olduqca acınacaqlı bir mühit yaranıb. Hamı çalışır ki, öz adını divara yazıb getsin ki, mən burdayam. Mən də bunları görürəm, ancaq heç nə demirəm, hamınız kimi mən də susuram. Bizim ədəbi mühitdə bu “ədəbi yarışma” artıq 20 ildən artıqdır ki davam edir. Yəni ciddi ədəbi analiz, Azərbaycan ədəbiyyatının yeri və mövqeyi, müstəqil Azərbaycan dövlətində rolu barədə biz hələ heç bir ciddi sohbət eşitməmişik. Kimlərsə özünü klassik ədəbiyyatın fonunda televiziyada reklam edir, kimlərsə burada biznes qurur, pul qazanır. Kimlərsə Cəlil Məmmədquluzadənin “Quzu” hekayəsində olduğu kimi, bir tərcüməsini dövlətə 3-4 dəfə satır və s.

- Bu durğunluğu necə aradan qaldırmaq olar?

- Allaha şükür, indi müəllif əsərlərinin çapına qadağalar yoxdur. Müstəqil Azərbaycanın ədəbi mühitə verdiyi ən böyük töhfələrdən biri də budur. İstənilən müəllif mətbəələrə müraciət edərək əsərlərini çap edə bilər. Ancaq bu da var ki, hətta sovet illərində kiminsə əsərini oxuyaraq “mən də beləsini yaza bilərəm” deyə qələmə sarılan insanların yaratdığı maklaturadan həqiqi ədəbiyyatın seçilməsi lazımdır. Bu həqiqi ədəbiyyatın seçilməsi prosesi isə dövlətin maraqları çərçivəsində olmalıdır. Yəni dövlət heç də bu axını özbaşına qoymamalıdır. Dövlətin də ədəbi siyasətini həyata keçirən idarələr var. Bura Mədəniyyət Nazirliyi, Yazıçılar Birliyi və digər müstəqil yazar ocaqları daxildir. Nədənsə bu məsələnin öhdəsindən gələ bilmir və ya gəlmək istəmirlər. Azərbaycan ədəbiyyatında bu gün nəşr olunan 30-40 kitabdan yalnız birini seçib ona ədəbi tələblər çərçivəsindən yanaşmaq mümkündür. Yerdə qalan kitablar yalnız öz müəllifinin könlünü oxşayan maklaturadan başqa bir şey deyil. Bir sıra tədbirlər həyata keçirərək həqiqi ədəbiyyata yaşıl işıq yandırmaq olar. Bizdə isə tam əksi olur. Kimlərinsə xətrinə dəyməmək üçün maklatura ədəbiyyatına mükafat da verilir. Ədəbi məhsulun zaylığı oxucunu əzir və oxucu bu gün əvvəlki kimi mütaliə etmir. İndi müəlliflər var ki, insanlara onun kitabını oxuyub fikir bildirməsi üçün israr edir. Bu normal hal deyil. Bizdə kitab mağazaları azdır. Avropada isə paltar və ərzaq dükanlarının yanında kitab dükanları da mövcuddur. Efir, televiziya və ya internet bədii ədəbiyyatı əvəz eləmir.

- Bəs oxucu dəyərli ədəbiyyatı necə seçə bilər?

- Sıravi bir oxucunun kitab seçməsi çox çətindir. Yaxşı halda o, orda satıcıdan maraqlana bilər ki, bu gün kim daha çox oxunur? Ancaq oxucu müəllifi tanımalıdır. Bu gün sorğu keçirilsə, oxucuların 99 faizi indiki müəllifləri tanımır. Ancaq şou-biznesdə ən kiçik fiqurlar belə hamı tərəfindən tanınır. Televiziyada müəlliflərin təbliği, bütövlükdə müasir televiziyamızda bədii verilişlər yoxdur. “Kitab rəfi” adlı verilişdə ən yaxşı halda müəllif və kitabın adı çəkilir. O da elə sırada çəkilir ki, onun yaxşı və ya pis müəllif olmasını adi tamaşaçı bilmir. Çünki televiziya orbitr vəzifəsini öz üzərinə götürmür. Çünki bunu ancaq ədəbi tənqidçi edə bilər.Bu gün ədəbi dəyərlərdən uzaq əsərlər yazan həmin gənc yazarlar müxtəlif saytlarda jurnalist olaraq köşə yazarlığına da başlayıb. Yazdıqları isə bir çox hallarda xalqın tarixini və tarixi şəxsiyyətlərini aşağılamaq və təhqirlərdən ibarətdir. Onların birdən-birə jurnalistə çevrilməsini isə S.Alışarlı belə dəyərləndirdi: “Tarixi topa tutmaq lazım deyil. Tarixi araşdırmaq üçün səbir və sevgi lazımdır. Bu gün mən Naxçıvan xanlarının rus ordusuna münasibətini araşdırmaq istəyirəm və araşdırıram. Neqativ hallar görürəm. Amma mən bu olanlara anlaşıqlı yanaşıram. Kimisə satqın adlandırmaq asandır. Ancaq həmin Naxçıvan xanının yerində olmaqla situasiyanı anlamaq olar. Tarixlə ehtiyatla davranmaq lazımdır. Tarixə münasibət mədəniyyət səviyyəsidir. Xalqa, tarixə sevgi olmalıdır. Bir də hesab edirəm ki, yazıçı olmaq istəyən şəxs jurnalist olmamalıdır. Çünki jurnalistika yazıçının içərisində olan bütün şirəni sorub aparır. Təbii ki, ilk növbədə çalışıram bundan uzaq olum. Ancaq vəzifəm buna imkan vermir. Jurnalistika yazıçılığa mane olur”.

Nüşabə

Palitra.-2011.-2 noyabr.-S.7.