“Mədəniyyətin belə bir üstünlüyü var ki, paylaşdıqca artır və inkişaf edir”

Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi mövqe mədəni inkişaf, elm və mədəniyyətin qarşılıqlı inteqyasiyası baxımından tarixən çox əlverişli olub. Bu isə ölkəmizə sözügedən sahədə üstünlüyünü nümayiş etdirməyə, eləcə də qarşılıqlı sivilizasiya mübadiləsinə böyük imkanlar qazandırıb, nəticədə bizdə çox qədim və zəngin sivilizasiya, intellektual yaradıcılıq nümunələri formalaşıb.

Xüsusən də yüksək sivilizasiyanın göstəricisi və məhsulu olan fəlsəfə sahəsində tarixən və bu gün mədəniyyət mübadiləsi olduqca önəm daşıyır. Bu gün digər dövlətlərlə humanitar sahədə əməkdaşlıq çox mühüm bir məqamdır. Xüsusən də dünyanın aparıcı dövlətləri ilə bu sahədə münasibətlərin qurulması xeyli vacibdir. Bu baxımdan layihə çərçivəsində qəzetimizə fikirlərini bildirən Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının(AFSEA) İdarə Heyətinin sədri, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilov qeyd edir ki, ölkələri ən çox coğrafi və tarixi tellər birləşdirir. Amma bundan daha mühüm olan hər bir xalqın ruhu, ruhlar arasında bağlantılardır: “Azərbaycan həm Şərq ilə Qərbin, həm də Şimal ilə Cənubun qovşağundadır, coğrafi baxımdan mərkəzi bir yerdədir. Lakin bu mərkəzçilik ancaq coğrafi üstünlük olmayıb, müasir Azərbaycanın siyasətində, iqtisadiyyatında və mədəniyyətində də özünü göstərir. Həmçinin milli ruhun oriyentasiyası və fəlsəfi dünyagörüşü baxımından da Azərbaycan əlaqələndirici, barışdırıcı-mərkəzçi mövqe tutur”. Hələ qədim dövrdə Böyük İpək Yolu Azərbaycandan keçir, Şərqdən Qərbə və Qərbdən Şərqə gedən yollar burada kəsişirdi. Professor bildirir ki, indi Azərbaycan bu mövqeyini hər baxımdan bərpa edir, Şərq ilə Qərb arasında dialoqda aparıcı yer tutur: “Amma ölkəmizin strateji mövqeyi daha bir istiqamətdə diqqəti cəlb edir. Bu, Azərbaycanın Şimal ilə Cənub arasındakı münasibətlərin qaydaya düşməsi istiqamətində də oynaya biləcəyi rolun aktuallaşması ilə bağlıdır. İndi bu istiqamətdə potensial imkanların realizasiyası üçün əlverişli şərait yaranıb”. Məlum olduğu kimi, bizim şimal qonşumuz dünyanın böyük dövlətlərindən biri olan Rusiyadır. Ona görə də Azərbaycanın geosiyasi durumu və Şimal-Cənub oxu üzərində tutduğu strateji mövqeyin realizasiyası xeyli dərəcədə Rusiyanın seçdiyi siyasi kursdan və bu ölkədəki ictimai əhvaldan, düşüncə mədəniyyətindən asılıdır. Professorun fikrincə, bu əhval və mədəniyyət isə öz növbəsində ictimai ruh və fəlsəfi dünyagörüşü ilə sıx surətdə bağlıdır: “İş elə gətirib ki, son əsrlərin tarixi hafizəsindən dolayı Rusiyanın ənənəvi böyük dövlət, elm və mədəniyyət mərkəzi obrazı ilə yanaşı, həm də bir istilaçı, militarist obrazı da formalaşıb. Böyük güclər ən çox yaxın ətrafa transfer olunur. Bu gücün maddi tərəfi; siyasi və hərbi aspektləri kənarlarda qorxu və mənfi emosiya yaratdığı halda, onun mənəvi-intellektual aspektləri xoş xatirələrlə yadda qalır. Ona görə də, Rusiya ilə münasibətlərin ən əsas aspektlərindən biri məhz humanitar sahədir. Biz bu sahədə bütün ölkələrlə əlaqə saxlamağa, dialoqa girməyə hazırıq. Ələlxüsus o ölkələrlə ki, bizim ortaq tarix səhifələrimiz ümumi maraq dairələrimiz olan ölkələrlə. O ölkələrlə ki, yollarımız istəsək də, istəməsək də kəsişir və ortaq dilə böyük ehtiyac var”. Müstəqillik illərində Azərbaycanın yeritdiyi daxili və xarici siyasət məhz tolerant bir ölkə olduğunu, dialoqa açıq olduğunu göstərir. Professor bildirir ki, tolerantlıq kənar amillər içərisində ərimək, öz simasını itirmək kimi başa düşülməməlidir, əksinə, ancaq özünü tanıyan və özündən əmin olan ölkələr tolerant ola bilər. Bəzi ölkələrin mədəni və humanitar təcrid, dialoqdan və poliloqdan qaçmaq mövqeyi başqa mədəniyyətlərin təsiri ilə əriyib itmək qorxusundan qaynaqlanır: “Biz isə qorxmuruq, lakin bu heç də o demək deyil ki, biz əriyib itmək istəyirik. Əksinə, biz dialoqa ona görə rahatlıqla giririk ki, paylaşmağa nəyimizsə var. Mədəniyyətin isə belə bir üstünlüyü var ki, paylaşdıqca artır və inkişaf edir”. Azərbaycan ənənəvi olaraq bir Şərq ölkəsi olub və eramızın ilk əsrlərində bəzi bölgələrində xristianlığı qəbul etsə də, artıq neçə əsrlərdir ki, ənənəvi İslam ölkəsidir: “Sovet dövründə dünyəvilik və hətta ateist dünyagörüşü üstünlük təşkil etsə də, İslamdan gələn adət-ənənələr və mənəvi-əxlaqi prinsiplər əsasən qorunub saxlanıb. Lakin bu vəziyyət, yəni aşağılarda - geniş xalq kütlələrində dini-əxlaqi şüurun davamlılığı, yuxarılarda - dövlət siyasətində isə ateist dünyagörüşünün rəhbər tutulması SSRİ-yə daxil olan xalqların ümumi bir aqibəti idi. Yaxın keçmişin bu əlaməti həmin xalqların mənəvi həyatında indi də özünü təzahür etdirir. İstər dini dəyərlərin dünyəviliklə belə spesifik sintezi, istər uzunmüddətli iqtisadi həyat birliyi, istərsə də düşüncə tərzində və fəlsəfi dünyagörüşündə ortaq cəhətlərin olması bu xalqların xeyli dərəcədə yaxınlaşmasına və müəyyən ortaq sahələrin sisteminin formalaşmasına səbəb olub. Müstəqillik əldə etdikdən sonra bu xalqların milli köklərə qayıdış meylinin güclənməsinə baxmayaraq, neçə onilliklər ərzində formalaşmış ortaq düşüncə tərzi həm müsbət, həm də mənfi planda özünü göstərməkdə davam edir. Mərkəzdənqaçma qüvvələrinin üstünlük təşkil etdiyi ilk müstəqillik illərindən fərqli olaraq ortaq dəyərlərin rolu özünü getdikcə daha çox göstərir. Xüsusən rus dilinin rolu və fəlsəfi ədəbiyyatın hələ də əsasən rus dilində istifadə olunması vahid elmi-fəlsəfi tədqiqat məkanının saxlanmasının üstünlüklərini nümayiş etdirir”. Filosof bildirir ki, mərkəzdənqaçma qüvvələri ilə yanaşı, ortaq dəyərlərə obyektiv münasibət bəslənməsinin, gerçəkliyin hər iki aspektinin nəzərə alınmasının zəruriliyi getdikcə daha çox hiss olunur: “Bu ikiləşməni coğrafi-siyasi müstəvidə nəzərdən keçirsək, Azərbaycanın Şimal və Cənub arasında ya bir alternativ qarşısında qalması, ya da bir sintez üçün körpü rolunu oynaya bilməsi imkanı üzə çıxır. İmkanların düzgün dəyərləndirilməsi üçün isə ilk növbədə dialektik düşüncə tərzi, fəlsəfi dünyagörüşün zənginliyi tələb olunur. Adi şüur ağı - ağ, qaranı - qara görür. Dialektik təfəkkür isə ağ ilə qaranı vəhdətdə götürür və ağ ilə qaradan fərqli olan bütün rəng qamması, bütöv spektr yalnız bu zaman nəzərə çarpır”. Alimin fikrincə, dövlətlərin siyasi kurslarının müəyyənləşməsində, habelə ölkələr və xalqlar arasında münasibətlərin xarakterində, mədəniyyətlərin yaxınlaşmasında filosofların rolu ilk baxışda nəzərə çarpmır: “Amma diqqətlə təhlil etdikdə hər şey dünyaya hansı bucaq altından baxılmasından, şüurların necə yönəldilməsindən başlanır. Əlbəttə, marksizm dövrü olsaydı, deyərdik ki, fəlsəfi fikrin müstəqil rolu ola bilməz, çünki o real ictimai bazisdən, ictimai münasibətlərin obyektiv durumundan asılıdır. Amma bu gün biz fəlsəfənin nisbi müstəqilliyini və aktiv rolunu da nəzərə almaq imkanına malikik. Bu baxımdan rus fəlsəfi fikrinin də, Azərbaycan fəlsəfi fikrinin də dünya fəlsəfi fikrində tutduqları yeri müəyyənləşdirməyə çalışarkən eyni bir problemlə üzləşirik - onlar Qərb, yoxsa Şərq fəlsəfi fikrinə daha çox aiddir? Daha doğrusu, orta əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfəsi, heç şübhəsiz, Şərq fəlsəfəsinə aiddir, lakin son iki əsrdə Azərbaycanda ictimai-siyasi fikir və fəlsəfi baxışlar daha çox dərəcədə Rusiyanın fikir məkanı ilə əks əlaqə şəraitində inkişaf edib. Sovet dövründə biz eyni siyasi məkanda, eyni ideoloji sistemdə fəaliyyət göstərmişik və marksizm-leninizm fəlsəfəsi bütün ölkə miqyasında hakim fəlsəfi sistem olub. Ona görə artıq XX əsrin iyirminci illərindən sonra Rusiya və Azərbaycan fəlsəfi fikrini ayırmaq tam şərti xarakter daşıyır. O vaxt nəinki Rusiyada və Azərbaycanda, bütövlükdə SSRİ-də fəlsəfi fikrin aparıcı məkanı Rusiya idi. Marksizm-leninizm fəlsəfəsinə gəlincə, bu ideoloji-fəlsəfi sistemin bütün dünyada mərkəzi Moskva sayılırdı. SSRİ dağıldıqdan sonra təbii ki, yeni ölkələr bütün sahələrdə olduğu kimi, fəlsəfi fikir sahəsində də kommunist ideologiyasının təsirlərindən azad olaraq öz qədim milli köklərinə qayıtmaq əzmini ortaya qoydular. Rusiyada da, Azərbaycanda da milli özünüdərk istiqamətində fəlsəfi axtarışlara başlandı. Sovet dövründə qadağan olunmuş bir çox idealist, dindar, millətçi filosoflar “bəraət qazandılar”, onların fəlsəfi əsərləri çap olundu, hər bir xalq öz milli fəlsəfi fikrinin böyük nümayəndələrini üzə çıxartmağa çalışdı. Rusiyada rus milli fəlsəfi fikrinin görkəmli nümayəndələrinin V.Solovyovun, N.Berdyayevin, habelə sovet dövründə çapına qadağa qoyulmuş və ya məhdudlaşdırılmış N.S.Trubetskoyun, S.N.Bulqakovun, A.A.Boqdanovun, P.A.Sorokinin, M.M.Baxtinin, A.F.Losevin və başqalarının əsərləri işıq üzü gördü və bu hadisə milli fəlsəfi fikrin inkişafına böyük təkan verdi. Azərbaycanda orta əsrlərdə yaşamış görkəmli Azərbaycan filosoflarının əsərləri ilə yanaşı, XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərində yaşamış və milli fəlsəfi fikri təmsil edən Əli bəy Hüseynzadə, Məmmədəmin Rəsulzadə, Əhməd Ağaoğlunun və başqalarının fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri işıq üzü gördü, əsərləri çap olundu, habelə görkəmli yazıçı mütəfəkkirlərin dünyagörüşlərinə yenidən baxıldı. Lakin bütün bu proseslər eyni bir ictimai-siyasi zəmin üzərində baş verməklə oxşar metodoloji konsepsiyalar əsasında həyata keçməkdədir. Dağa doğrusu, bu sahədə əməkdaşlığa və birgə axtarışlara böyük ehtiyac var”. Professorun fikrincə, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi tarixi və siyasi müstəvilərdə məhz işğal hadisəsi kimi qeyd olunsa da, necə deyərlər, hər pis hadisənin yaxşı tərəfi də var; elm, mədəniyyət, o cümlədən fəlsəfi fikir sahəsində bir çox mütərəqqi addımlar da atıldı. Rusiyanın qabaqcıl universitetlərində təhsil almış alimlər, bu ölkə vasitəsi ilə Qərb elmi və fəlsəfi düşüncəsinə bələd olmaqla yanaşı, o dövrün mütərəqqi rus mütəfəkkirlərinin və yazıçılarının siyasi və fəlsəfi baxışlarını da öz ölkələrinə daşıyırdılar. Digər tərəfdən rus elmi Azərbaycandan çıxmış görkəmli ziyalarının sayəsində Şərq dillərinə, Şərq mədəniyyətinə, İslam dəyərlərinə və fəlsəfi düşüncəsinə bələd olurdular. Yəni söhbət əslində qarşılıqlı zənginləşmədən gedə bilər: “Amma Rusiyanın təsiri, heç şübhəsiz, daha böyük idi. A.Bakıxanovun, M.F.Axundovun mədəniyyətlər arasında körpü atmaq missiyası xüsusi qeyd edilməlidir. Ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl bilən Mirzə Kazımbəyin Rusiyada şərqşünaslıq elminin yaranmasında və formalaşmasında misilsiz xidmətləri olub. A.Bakıxanov və M.F.Axundov rus mədəniyyətinin və o dövrdə Rusiyada geniş yayılmış maarifçilik ideyalarının ölkəmizdə yayılması ilə yanaşı, Şərq düşüncəsinin və Şərq adət-ənənələri haqqında məlumatın Rusiyada yayılması sahəsində də xüsusi rol oynayıb. Təsadüfi deyil ki, sovet dövründə də fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixi öyrənilərkən A.Bakıxanov və M.F.Axundovun adı A.A.Bestujev-Marlinski, V.Q.Belinski, A.İ.Gertsen, N.Q.Çernışevski, N.A.Dobrolubov və başqaları ilə yanaşı çəkilirdi. Onlar eyni bir dövrü və ictimai-siyasi hərəkatı, maarifçilik missiyası və inqilabi-demokratik fikri təmsil edirdilər. L.N.Tolstoyun yaradıcılığının son dövrləri xüsusilə əlamətdardır. Onun dünyagörüşündə yeni meyillərin yaranmasında təsəvvüf fəlsəfəsinin də güclü təsiri var idi. Bu təsirlərdə Orta Asiya və Qafqaz bölgəsi, o cümlədən Azərbaycanda yayılmış sufi təriqətlərinin rolu az deyildi.

Rusiyada təhsil almış Həsən bəy Zərdabi vətənə qayıtdıqdan sonra oradakı maarifçilik ənənələrini yaymaq istiqamətində geniş fəaliyyət göstərib, Azərbaycanda mətbuatın əsasını qoyub və ənənəvi fəlsəfi dünyagörüşündən fərqli olaraq daha çox elmə əsaslanan baxışları, təbiətşünaslıq və təsərrüfat sahəsində maarifləndirici bilikləri yaymağa başlayıb: “Biz Zərdabinin timsalında həmin dövrdə Rusiyada təhsil almış onlarca ziyalının fəaliyyətini və ölkəmizdə maarifçilik hərəkatının güclənməsi və buna uyğun olaraq maarifçilik fəlsəfəsinin və inqilabi-demokratik fikrin geniş vüsət almasını qeyd edirik”. Filosofa görə, XX əsrin əvvəllərində Bakı keçmiş rus imperiyasının ən çox inkişaf etmiş, tərəqqipərvər ziyalıların yeni dünyagörüşü və yeni fəlsəfi baxışların yayılması istiqamətində hərtərəfli fəaliyyət göstərdiyi bir sənaye şəhəri idi: “Həmin dövrdə ən çox yayılan ideyaları iki istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: birincisi, inqilabi-demokratik fikir və onun bolşevik ideologiyası istiqamətində inkişafının fəlsəfi əsasları olan marksizm, marksist-leninçi fəlsəfə; ikincisi, maarifçiliyin davamı kimi ortaya çıxan və milli fikirlə birləşən dünyagörüşünün ideya-fəlsəfi əsasları”. Alimin fikrincə, sonuncu daha çox milli özünüdərk və milli fəlsəfi fikirlə səsləşirdi. Bu fəlsəfənin elementlərini o dövrün təkcə publisistikasında deyil, həm də bədii ədəbiyyatında, teatrında tapmaq olar.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2011.-15 noyabr.- S.6.