AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilov: “Qarşılıqlı anlaşma şəraitində irəli sürülən ideyalar mədəniyyətlərin də yaxınlaşması üçün ilkin şərt kimi çıxış edir”

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilov ötən sayımızda elmi-intellektual müstəvidə ölkələrarası mədəniyyət mübadiləsi ilə bağlı fikirlərini bildirmişdi. Bu kontekstdə bu dəfə şimal qonşumuz olan Rusiya ilə daha yeni dövrdə elm və fəlsəfə sahəsində mübadilənin tarixinə xüsusi yer veriləcək.

20-ci əsrdə sözügedən sahədə qarşılıqlı mübadilə məsələlərinə toxunan filosof qeyd edir: “Çox az adam bilir ki, məşhur rus ilahiyyatçı-filosofu Pavel Aleksandroviç Florenski (1882-1937) Azərbaycanın Yevlax şəhərində doğulub və uşaqlığı da orada keçib. Düzdür, təhsil aldığı müddətdə əvvəlcə Gürcüstana, sonra isə Rusiyaya köçüb, 1904-cü ildə Moskva Universitetini bitirib. Daha sonra ruhani təhsili alıb, Moskva Ruhani Akademiyasında Fəlsəfə tarixi kafedrasının müdiri olub. Bütün ömrünü Rusiyada ilahiyyat fəlsəfəsinin öyrənilməsi və təbliğinə həsr edib. Lakin Rusiya da borclu qalmayıb, Azərbaycanda universitet açılandan sonra 1920-ci ildə özünün ən istedadlı filosoflarından biri olan Aleksandr Osipoviç Makovelskini (1884-1969) Bakıya göndərib. A.O.Makovelski də ömrünün axırına qədər Bakıda yaşayaraq Azərbaycanda fəlsəfənin inkişafı və fəlsəfi kadrların yetişdirilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. O, qədim yunan fəlsəfəsi, habelə Yaxın Şərq xalqları fəlsəfəsi üzrə görkəmli mütəxəssis kimi tanınıb. O, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Sovet İttifaqında bu sahələrdə elmi tədqiqatların ən böyük nümayəndəsi sayılır”. Bu müstəvidə hansı birinin daha böyük töhfəsi olduğunu demək isə filosofun fikrincə, düzgün olmazdı: “Onlar hər ikisi dünya miqyaslı mütəfəkkirlərdir. Önəmli olan budur ki, XX əsrdə belə böyük mütəxəssislərin sayəsində RSFSR-də və Azərbaycan SSR-də fəlsəfi fikir marksizm-leninizm hüdudlarından kənara çıxaraq dünya fəlsəfəsinə qatıla bildi. Florenski və Makovelski əslində bir simvoldur. XX əsrdə rus və Azərbaycan fəlsəfi fikri müxtəlif tellərlə bir-birinə sıx surətdə bağlı idi. Əlbəttə, əsas əlaqələr marksizm-leninizm fəlsəfəsi çərçivəsində mövcud idi. Yəni bütün sovet xalqları bu fəlsəfəni birgə səylərlə inkişaf etdirirdi. SSRİ-də ən nüfuzlu fəlsəfə jurnalı - “Voprosı filosofii”nin ilk nömrəsi çapdan çıxanda (1947) Azərbaycan fəlsəfi fikrinin böyük nümayəndəsi, akademik Heydər Hüseynovun çıxışının dərc olunması da təsadüfi deyildi. Makovelski və Heydər Hüseynovdan sonra da azərbaycanlı tədqiqatçıların Moskva ilə sıx əlaqələri davam edirdi. Lomonosov Universitetinin kafedra müdirləri professor Şeydabəy Məmmədov və Zahid Orucovun həmin universitetdə uzunmüddətli fəaliyyəti bu əlaqələrin daha səmərəli olmasına kömək edirdi. Sonralar fəlsəfə elmləri doktorları Rafiq Qurbanovun, Murad Axundovun və Nizami Məmmədovun da Azərbaycanda fəlsəfi tədqiqatların mərkəzdəki tədqiqatlara inteqrasiya olunması sahəsində böyük xidmətləri olub. Bu arada mənim N.Məmmədovla birgə yazdığım kitabın Ümumittifaq Bilik Cəmiyyətinin mükafatına layiq görüldüyünü, bizim Rusiya Ekologiya Akademiyasına seçilməyimizi də qeyd etmək istərdim. Minnətdarlıqla xatırlayıram ki, mənim Moskvada çıxan kitabıma və doktorluq dissertasiyama rəy verən, MDPİ-dəki müzakirələrdə çıxış edən professorlar V.Qott, B.S.Stepin, V.A.Lektorski, L.A.Mikeşina, İ.A.Mayzel, A.D.Ursul, Y.B.Tatarinov, Joq və b. işə nə qədər diqqət və xeyirxahlıqla yanaşırdılar. Biz bu alimlərlə birlikdə beynəlxalq konfranslarda da vahid bir ölkəni təmsil edirdik”. Əlamətdar haldır ki, Azərbaycan fəlsəfi fikrinə rəhbərlik edən, Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının prezidenti, akademik Ramiz Mehdiyev Lomonosov adına MDU-nun Fəlsəfə fakültəsinin aspiranturasını bitirib və dissertasiya işini də Moskvada müdafiə edib. Bu barədə bizə fikirlərini bildirən S.Xəlilov qeyd edir: “İndi AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutuna rəhbərlik edən İlham Məmmədzadə də Moskva Universitetinin məzunudur. Yəqin ona görədir ki, son illərdə bu institutun əməkdaşları rusiyalı alimlərlə birlikdə Bakıda və Moskvada keçirilən birgə konfranslarda yüksək həmrəylik nümayiş etdirirlər”. Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə region ölkələrinin inteqrasiyası məsələləri özünü “Avrasiya” ideyasında da nümayiş etdririr. Bu ideya həm də bir elmi-mədəni və fəlsəfi bir diskussiyaya çevrilməkdədir. Professor S.Xəlilov bu barədə belə qeyd edir: ““Avrasiya” ideyası da əslində ilk dəfə filosoflar tərəfindən irəli sürülüb. Məhz filosoflar Rusiyanın gələcəyini daha geniş coğrafi-siyasi məkanda oynaya biləcəyi rolda və Qərb sivilizasiyasına, Avropa siyasi məkanına alternativ ola bilmək imkanında görürdülər. XX əsrin əvvəlləri elə bir dövr idi ki, əgər Rusiya bolşevizm ideologiyasının girdabına düşməsə idi, ola bilsin ki, planetin sivilizasiya xəritəsində başqa bir mənzərə alınacaqdı. Ölkələr bir-birinə siyasi müdaxilə və hərbi güc məngənəsinə salmaqla deyil, mədəniyyətin və elmi-intellektual potensialın gücü ilə təsir göstərmək imkanı qazanacaqdı. Amma dünya siyasiləşdirildi və sivilizasiya arxa plana keçdi. İndi isə ölkələr və xalqlar arasındakı münasibətlər mədəniyyət və sivilizasiyanın preroqativliyi əsasında yenidən qurulur. Düzdür, iqtisadi münasibətlər də ön plana çıxıb, siyasi sərhədlər öz funksiyalarının böyük bir qismindən gömrük tənzimlənməsinin və maliyyə münasibətlərinin xeyrinə əl çəkib.Əsas məsələ yeni dövrdə baş verən bu böyük dəyişikliklərin obyekti yox, subyekti olmaq, ən azından bu hadisələrdən baş çıxarmaq və proseslərdə şüurlu surətdə, öz maraqlarını qorumaq əzmində olmaqla iştirak etməkdən ibarətdir. Hər cür özünüdərk kimi, ictimai-iqtisadi və mədəni-mənəvi özünüdərk də fəlsəfədən keçir. Yəni fəlsəfi düşüncə ənənələri olmayan xalqlar müasir ictimai-siyasi proseslərin təbəddülatlarından mənfəətlə çıxa bilməzlər. Əlbəttə, bu dünyanın işləri təkcə fəlsəfə ilə yönləndirilmir. Amma fəlsəfəsiz də çox uzağa getmək mümkün deyil. Konfutsi təsadüfən demirdi ki, uzağı görə bilməyənləri yaxında fəlakətlər gözləyir. Ona görə də Rusiya və Azərbaycanın da gələcək əlaqələri və münasibətləri xeyli dərəcədə bugünkü fəlsəfi araşdırmalardan, düşüncələrin və mədəniyyətlərin oriyentasiyasından, uzlaşıb-uzlaşmamasından asılıdır. Bunu da nəzərə alsaq ki, hər iki ölkənin filosofları qarşısında təxminən eyni vəzifələr durur, bu sahədəki əməkdaşlıq olduqca faydalıdır. Rusiya və Azərbaycan filosoflarının yeni şəraitdə əməkdaşlığını təmin etmək məqsədilə hələ 2001-ci ildə biz AFSEA-nın Rusiya Fəlsəfə Cəmiyyəti ilə birgə müşavirəsini keçirdik. Lakin o zaman da biz belə düşünürdük ki, Azərbaycanın həm Rusiya, həm də Türkiyə ilə eyni dildə danışması, hətta fəlsəfələrin də ortaq sahələrə malik olması daha böyük coğrafi-siyasi və mədəni-sivilizasion proseslərə təkan verə bilər.Azərbaycan açıq siyasət aparır. Onun Rusiya ilə Türkiyədən və Türkiyə ilə Rusiyadan xəbərsiz əlaqələri yoxdur. Biz müstəqil dövlət olaraq bütün istiqamətlərdəki münasibətlərdə öz milli maraqlarımızdan çıxış edirik. Bu maraqlar isə ən yaxşısı həm Rusiya, həm də Türkiyə ilə strateji əməkdaşlıq şəraitində təmin oluna bilər. Başqa sözlə, bu iki böyük dövlət arasındakı dostluq münasibətləri bizim maraqlarımızı ən optimal formada ifadə edərdi. Uzaqgörən siyasət aparılarsa, hər üç dövlət bunda maraqlı olmalıdır. Və bu yaxınlaşma prosesində Azərbaycan sadəcə körpü rolunun yox, həm də hər iki maraqlar və dəyərlər sistemini özündə ehtiva edən sintetik bir mahiyyətin tərənnümçüsü ola bilər. Ən başlıcası, ənənəvi baxışlara zamanın tələbi ilə zəruri korrektivlərin verilməsi, vəhdət əldə edə bilmək üçün daha dərin köklərə getmək və iki fərqli “Avrasiya” ideyasını bir araya gətirmək, ortaq məxrəc tapmaqdır. Bu isə riyazi yox, fəlsəfi bir məsələdir. Məhz buna görədir ki, Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (AFSEA) olaraq 2001-ci ildə keçirdiyimiz konfransa həm Rusiyanın, həm də Türkiyənin fəlsəfə cəmiyyətlərinin başçılarını (prof. A.Çumakovu və prof. Kənan Gürsoyu) dəvət etmişdik. Sonrakı illərdə biz Bakıda çıxan “Fəlsəfə” jurnalında qabaqcıl türk filosoflarının əsərlərini rus dilinə və rus filosoflarının əsərlərini türk dilinə çevirərək çap elədik. Yeri gəlmişkən, bu jurnalın redaksiya şurasında da Rusiya və Türkiyənin görkəmli filosofları təmsil olunurlar. Məhz bu əlaqələrin nəticəsi idi ki, 2003-cü ildə İstanbulda keçirilən Ümumdünya Fəlsəfə Konqresində bu iki ölkənin filosoflarının artıq bir-birilərini qiyabi şəkildə tanıdıqları bəlli oldu. Bu konqresdə ən böyük nümayəndə heyəti “Fəlsəfə gəmisi” ilə təşrif buyurmuş Rusiya filosoflarına məxsus idi. Keçən müddət ərzində bu iki ölkənin fəlsəfə ictimaiyyəti ilə tanışlıq və burada gedən proseslərdə iştirak etmək imkanı Azərbaycanda da fəlsəfənin inkişafına xeyli təkan verib. İndi azərbaycanlı filosofların kitabları Moskvada və İstanbulda çap olunur və bu iki böyük düşüncə mərkəzində elə bir beynəlxalq fəlsəfə konfransı keçirilmir ki, bizim soydaşlarımız orada iştirak etməsin. Bir daha təkrar etmək istərdik ki, bu sıx əlaqələr təkcə hər üç ölkədə fəlsəfənin inkişafına müsbət təsir göstərməklə qalmayıb, həm də dövlətlərarası münasibətlərdə də pozitiv amil kimi çıxış edir. Ən başlıcası isə budur ki, qarşılıqlı anlaşma şəraitində irəli sürülən ideyalar mədəniyyətlərin də yaxınlaşması üçün ilkin şərt kimi çıxış edir”.Professor bildirir ki, Rusiya və Azərbaycan dost ölkələrdir və bu dostluğun olduqca müxtəlif aspektləri içərisində fikir və düşüncə yaxınlığının, fəlsəfi tədqiqatların əhəmiyyəti təkcə bu gün üçün deyil, həm də gələcəyə tuşlanıb.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2011.-16 noyabr.- S.6.