Sənətşünas Aydın Talıbzadə: “Artıq “Azərbaycan teatrını zəif pyeslərdən qoruyaq” devizinin irəli sürülməsinin vaxtı çatıb”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz sənətşünas Aydın Talıbzadədir:

- “Ölkədə mədəniyyətin inkişafı istiqamətində bir sıra addımlar atılır” ifadəsi mənim fikrimcə, məmləkətdə mədəniyyətin inkişafı ilə bağlı gerçəkləşən proyektlərin miqyasına adekvat deyil. Niyə? Çünki dövlətimizin mədəniyyət siyasətinin əsas tendensiyası budur ki, Azərbaycan mədəniyyəti total bir şəkildə inkişaf etdirilsin və mədəniyyətin heç bir sahəsi unudulub kölgədə qalmasın. Çox mühüm bir fakt da ondan ibarətdir ki, bu iş birbaşa Azərbaycan Prezidentinin və onun xanımının nəzarəti altındadır. Başqa sözlə, Azərbaycan mədəniyyətinin bugünkü total inkişafının müəllifi və ilkin təkanverici qüvvəsi məhz onlardır. Odur ki, Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətini əməldə gerçəkləşdirən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi hətta bəlkə də ara vermədən, 365 gündən də yararlanmaq şərtilə tədbiri tədbirə calayır, lokal miqyaslı tədbirlərlə beynəlxalq miqyaslı tədbirləri balanslaşdırmağa çalışır. Bu isə bir sıra atılan addımlar demək deyil, əməlli-başlı yürüşdür, mədəniyyətimizin dirçəlişi yolunda startı verilmiş yürüşdür. Lakin bütün hallarda dövlətin mədəniyyət siyasətinin Alfa və Omeqası Azərbaycanın ənənəvi mədəniyyətini yaşatmaqdır, onu dünya xalqlarına tanıtmaqdır, dünyaya sevdirməkdir, məmləkətimizin qədim bir mədəniyyətin varisi olduğunu hamıya anlatmaqdır. Bu səbəbdən muğam, xalçaçılıq, aşıq sənəti, mətbəx mədəniyyəti prioritetlər fövqündə dayanır. Bununla yanaşı Azərbaycan dövləti istəyir ki, müasir Azərbaycan mədəniyyəti çağdaş dünya mədəniyyəti içində də özünə yer tapa bilsin, mədəniyyətin müasir tendensiyaları çərçivəsində müasir düşüncə sərgiləsin, ünsiyyət şəbəkəsində özünü rahat hiss edib aktiv dialoqlarda iştirak etsin. Bu prosesdə Azərbaycanın uğurları yetərincədir. Mən indi heç bilmirəm ki, söylədiklərimə nəyi nümunə göstərim. Nəyə barmağını tuşlayırsan, o da nümunədir. Ona görə də mən söhbətimizdə “total inkişaf” kəlməsindən faydalanıram. Bugün Azərbaycanın özü hər bir imkandan yararlanır ki, bir daha, yenidən, növbəti dəfə dünyaya xatırlatsın ki, Azərbaycan yüksək mədəniyyətə malik sivil bir ölkədir. Və bu, çox mühüm bir dövlət proqramıdır.O ki qaldı teatr binalarının yenidən qurulması, Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması məsələsinə, dövlət başçısının qərar və fərmanları nəticəsində teatrların təmiri prosesi demək olar ki, qısa bir müddətdə tamamlandı. Əgər mən səhv eləmirəmsə, yalnız Opera və Balet Teatrı yaxın zamanlarda əsaslı təmirə dayanacaq. Digər teatrlarsa təmirdən sonra aktiv yaradıcı fəaliyyətə qoşulublar. Teatr binalarının bərpası da respublikada mədəniyyətin inkişafı ilə əlaqədar aparılan çoxsaylı işlər zəncirinin bir həlqəsidir. Bir sözlə, Azərbaycan dövlətinin başlıca məramı kompleks tədbirlər sistemilə Azərbaycan mədəniyyətinə bir dirçəliş yaşatmaqdır. Mən bu yaxınlarda yazdığım bir məqalədə Bakını “Nağıllar aləminin Zümrüd şəhəri” adlandırmışdım. Deməli, bu şəhərin mədəniyyəti də zümrüd qismində olmalıdır.

- Siz sənətşünas kimi bu gün teatrlarımızın inkişaf perspektivini necə dəyərləndirirsiniz?

- Bilirsiniz, mən teatr binalarının əsaslı təmirinə bir tənqidçi kimi də çox sevinirəm. Çünki əvvəllər rejissora onun tamaşası ilə bağlı bir irad bildirəndə başlayırdı özünə bəraət qazandırmağa ki, bəs filan şərait, filan imkanlar bizdə olsaydı... Şükürlər olsun ki, daha bu bəhanələrin hamısı kəsilib. Ancaq səhnənin təklif etdiyi imkanlardan (dizayn, işıq, səs, perspektiv və s.) tam bəhrələnə biləcək adamlarsa hələlik yoxdur. Bugün istedad, peşəkarlıq və savad... məsələsi hər sahədə olduğu kimi, teatr sənətində də yaman aktuallaşıb. Gündəm ilk növbədə teatr sənətçilərindən bunu tələb edir. Əgər bu sadaladığım keyfiyyətlər varsa, digər nə lazımdırsa, hamısını tapmaq, əldə etmək indi artıq asanca mümkündür. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi hər bir ideyanı, dəyərli başlanğıcı, perspektivli proyekti dəstəkləyir. Elə bunun təsdiqidir ki, bugün Azərbaycan teatrları aktiv şəkildə “açıq qapı” siyasəti yeridir. Bu “qapılar” heç kimin, heç bir sənət tendensiyasının, heç bir sənət üslubunun, heç bir yeniliyin üzünə bağlı deyil. Bütün teatrlarda yeniləşmək, dövrlə, zamanla ayaqlaşmaq, müasir olmaq, dünya arenasına çıxmaq, festivallara qatılmaq, çağdaş teatr dəblərini tanımaq, öyrənmək, onların hansı ehtiyaclardan doğduğunu aydınlaşdırmaq cəhdləri güclüdür. Ona görə teatrlar çəkinmədən ayrı-ayrı ölkələrdən müxtəlif rejissorları, rəssamları, plastika üzrə mütəxəssisləri tamaşaların hazırlanması prosesində bizlərə yardımçı olmağa dəvət edirlər. Bunların hamısı çox yaxşı bir əlamətdir və teatr sənətinin inkişaf perspektivlərini eyhamlaşdırır.

- Bəzən teatrlara əvvəlki tamaşaçı sevgisinin olmamasından şikayətlənirlər. Sizcə, bu problemin səbəbkarı teatrlardır, yoxsa əksinə?

- Kim nə deyirsə-desin, avropa tipli teatrın özülündə ədəbi mətn - pyes dayanır. Səhnədə canlı, dinamik və maraqlı ünsiyyət şəbəkəsinin yaradılması üçün birinci növbədə yaxşı pyes lazımdır. Pyes yoxdursa, teatr öz ilkinliyinə qayıdıb yamsılama ilə məşğul olur. Pyes monoloq, dialoq, söz toplusu deyil, əməl toplusudur. Əgər pyes zəvzək və ya intellektual çərənləmədən ibarətdirsə və burada personajların əməl xətti yoxdursa, hadisə yoxdursa, onda aktyor obrazı yox, aktyorluğu oynamağa başlayır, sözləri oynamağa başlayır. Gəlin, Azərbaycan teatrının tarixinə ötəri bir ekskurs eləyək və baxaq görək, keçən əsrin 30-cu illərindən bəri hansı tamaşalar Azərbaycan teatrının simvoluna, nişanəsinə, brendinə çevrilib: “Vaqif” (Səməd Vurğun), “Otello” (U.Şekspir), “Sən həmişə mənimləsən” (İlyas Əfəndiyev), “Ölülər” (Cəlil Məmmədquluzadə), “Canlı meyit” (L.N.Tolstoy), “Dəli yığıncağı” (Cəlil Məmmədquluzadə)... Fikir verirsinizmi, bu sırada bir dənə də olsun, təsadüfi pyes yazarı yoxdur. Düzdür, bu tarix boyunca yüzlərlə müəllifin əsərləri oynanılıb səhnəmizdə... Ancaq ən çox xatırlanan tamaşalar elə bunlardır. Yəni mükəmməl pyes olmayanda tamaşa da mükəmməl alınmır. “Mən telefon kitabçasını da tamaşaya qoyaram” deyən rejissorlar isə adətən telefon kitabçası əsasında hazırlanmış tamaşalarına yalnız özləri baxıb duyğulanırlar. Tamaşaçı marağını yönləndirən başlıca amillərdən biri pyesdir, pyesdə danışılan tarixçədir. Mən Amerika kəşf eləmirəm, “iki üstəgəl iki”dən söz açıram. Pyesdə öncə olaydır, mübarizə xəttidir, personajın istəyidir, bu istəyə çatmaq üçün onun gördüyü işdir və dediyi sözdür, sözdə gerçəkləşən mübarizədir. Tamaşa üçün bu, kökdür, zəmindir, yerdə qalan nə varsa, hətta janrın özü belə üstqurumdur. İkinci amil isə aktyor ifasıdır. İzləyici bu iki faktora görə teatra gəlir: bugün hansı pyes oynanılır və bu pyesdə kimlər oynayır. Görürsünüzmü, hər şey necə sadədir. Bax, bunlar həll olunarsa, hər şey öz qaydasına düşəcək. Məncə, artıq “Azərbaycan teatrını zəif pyeslərdən qoruyaq” devizinin irəli sürülməsinin vaxtı çatıb. Yadımızdan çıxarmayaq ki, keçən əsrin səksəninci illərindən bəri teatrın pillə-pillə aşağı yuvarlanmasının bir nömrəli səbəbi məhz zəif pyeslərin bu və ya digər yollarla teatra ayaq açması olub.Əgər izləyici bilet alıb teatra gəlirsə, deməli, o, müştəridir. Müştərisə heç vaxt günahkar olmur. Bu, aksiomdur. Odur ki, bütün problemlərin səbəbini teatrda aramaq lazımdır. Teatr dövrlə ayaqlaşa bilmirsə, müasirləşə bilmirsə, öz tamaşaçısını tanıya bilmirsə, çağdaş dünyanı və bu dünyada yaşayan insanı refleksiya eləyə bilmirsə, kənarda günahkar axtarmaq iddiası absurd görünür.

- Tamaşaçılar da bəzən əvvəlki teatr tamaşalarının, filmlərin olmamasından, eləcə də möhtəşəm sənətkarların yoxluğundan şikayətlənirlər. Siz bu fikirlə nə dərəcədə razılaşırsınız?

- İnsan öz keçmişini ideallaşdırmağa meyilli varlıqdır. Çünki keçmişdə onun gəncliyi, cavanlığı, sevgisi qalır. Bir də bilirsiniz, hər nəsil öz teatrını yaradır və bəyənir. Biz bu faktla barışmalıyıq. Heç köhnə fotoşəkillərdə valideynlərinizin geyimlərinə fikir vermisiniz? Təbəssüm doğurur. Eləcə də müasir geyim dəbləri valideynlərimiz üçün gülməli və qəribədir. Bizə isə bu, normal görünür. Teatr da eləcə. Bir dəfə mən Abbas Mirzənin ifasında Biləgənli Elxanın monoloqunun lent yazısına qulaq asdım və gülümsədim. Lakin Abbas Mirzənin necə bir qüdrətli monoloq ustası olduğunu şahidlərin dilindən eşitmişdim və görmüşdüm ki, onlar Abbas Mirzədən necə vəcdlə danışırlar. Mən ümumiyyətlə, elə adamlardanam ki, heç vaxt keçmişə qayıtmaq istəmirəm. Biz onsuz da keçmişdə nə olduğunu bilirik. Odur ki, mən gələcəyi görməyə tələsirəm. Amma təəssüf ki, ən uzaq bir gələcək də sürətlə gəlib keçir və keçmiş olur.

- Bugünlərdə Bakıda Beynəlxalq Kukla Teatrları Festivalı keçirildi. Belə beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsi teatrımızın inkişafına hansı töhfələr verə bilər?

- Hər bir festival öz ictimai-sosial mahiyyətinə görə xoşməramlı aksiyadır, cəmiyyətə göndərilən humanist bir mesajdır, sənətçilərin ünsiyyət bayramıdır, sənət törənidir, tanınıb-tanımaqdır, öyrədib-öyrənməkdir, geniş ilişkilər sistemidir, dünya üçün önəmli bədii-estetik tendensiyaları əyani şəkildə anındaca nəzərdən keçirib onları müzakirə etmək, zövqü, düşüncəni korrektə etmək imkanıdır və həm də... bir ruh, intellekt, ovqatlar yarmarkasıdır. Bundan əlavə festival şəhərin, əhalinin həyatına rəng qatır, onun yaşam ritmini dəyişir, tempi başqalaşdırır. Çünki festival ömrü çox qısa bir ömürdür: ya bir həftə, ya da on gün sürür. Odur ki, hamı festivala qatılmaq istəyir, festival həyatı ilə yaşamaq istəyir. Bax, bu duyğunun özü də çox gözəldir.

- Bir pedaqoq olaraq bu gün gənclərin sənətə, teatra münasibəti sizi qane edirmi?

- Bunu konkret demək çətindir. Situasiya ilbəil dəyişib başqalaşır. Respublikada mədəniyyətə olan diqqət və qayğı tələbələrin sənətə, teatra münasibətinə də effektiv təsir göstərir. Çox vacib məsələdir ki, tələbə öz seçdiyi peşəsində özünü reallaşdıra biləcəyinə inansın. Əgər bu ümid, bu inam yoxdursa, tələbə peşəyə münasibətdə laqeyd qalacaq. Və bir də tələbə əmin olmalıdır ki, seçdiyi peşə sabah onun maddi təminatının qarantı olacaq.

- Bu gün tədris vəsaitlərinin səviyyəsinə münasibətiniz necədir?

- Bu yaxınlarda mən I Bakı Beynəlxalq Kukla Teatrları Festivalı çərçivəsində Gürcüstan İliya Dövlət Universitetinin Sənət Araşdırmaları İnstitutunun rektoru professor Levan Xetaquri ilə tanış oldum. O, həm də ispan kukla teatrının prodüsseri idi. Mən onunla ətraflı söhbət eləyəndə özüm üçün aydınlaşdırdım ki, bu adam Avropada teatr aləmində yaşanan bütün hadisələrdən xəbərdardır, onlarla aktiv əlaqədədir, bu əlaqələri gerçəkləşdirməklə, hətta bu əlaqələrdən qazanmaqla məşğuldur və öz təcrübəsilə bizimlə də bölüşməyə hazırdır. Tədris vəsaitlərinə gəldikdə isə o, çiyinlərini çəkib mənə dedi ki, bu sahədə nə problem ola bilər ki... Razıyam, düzdür. Kim nə istəyirsə, bugün internetdən tapıb oxuya bilər, videomateriallar da yetərincədir. Təki tələbənin istəyi və savadı olsun. Lakin bu fakt tədris vəsaitlərinin təkmilləşdirilməsi məsələsini heç də gündəmdən çıxarmır.

Nigar

Palitra.-2011.-29 noyabr.- S.6.