“İşlərimizi Azərbaycan folkloru və musiqisini tanıtmaq və yaşatmaqla davam etdirəcəyik”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz Azərbaycan Türkləri Mədəniyyət-Sənət və Həmrəylik Dərnəyinin sədri Mütəalib Ulutanrıverdidir:

- Amasya elinə Azərbaycandan edilən ilk köçlər, XIX əsrdən əvvəlki fərdi gəlişləri saymasaq, 1828-ci ildən sonra başlayıb. Mövlana İsmayıl Şirvani ilə başlayan bu köçlər, onun ölümündən sonra daha da sıxlaşıb. 1865-ci il köçü Amasyaya edilən son Qarapapaq köçüdür. Əsl məskunlaşma isə 1886-cı ildən sonra başlayıb. Amasya bölgəsinə Azərbaycandan 1828-ci ildə başlayan Qarapapaq köçləri, 1886-cı ildən sonra artaraq davam edib. Əsl sıxlığına və pik nöqtəsinə də 1890-cı ildən sonra çatıb. 1900-cü ilə qədər davam edən bu sıxlıq, bu tarixdən sonra azalıb. 1886-1900-cü illər arasında Amasya tam mənasıyla bir Qarapapaq köçünə səhnə olub. Bu tarixlər arasında edilən ən fundamental köç Qarapapaq köçüdür. Bugünkü Amasya qarapapaqlarının böyük əksəriyyətinin ataları bu köçlə Amasyaya gəlib. Bu gün Amasyada olan otuz beş qarapapaq kəndi, bu böyük köçdə gələnlərlə qurulub. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən Anadoluya 1828-ci ildən 1920-ci illərə qədər edilən köçlərə baxıldığı zaman, bunların bəzi xüsusiyyətlər daşıdığı bəllidir. Azərbaycandan gələnlərin əsas bir hissəsinin Qarapapaq (Tərəkəmə) olması, ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biridir. Qafqazda Borçalı, Göyçə, və Qazax kimi bölgələrdə yaşayan qarapapaqlar, rus və erməni təzyiqlərinə görə, XIX əsrin başlanğıcından etibarən Anadoluya köçüblər. Bir başqa əhəmiyyətli xüsusiyyət isə köçlərin edildiyi bölgə və bölgələrlə əlaqədardır. Köçlər, əsasən Şərqi Anadoluya, ardından da Orta Anadoluya edilib. Az da olsa Kayseri, Bursa kimi Anadolunun fərqli ellərinə də immiqrant qrupları gələrək yerləşib. Amasyaya yerləşən qarapapaqların keçmişdən günümüzə qədər gələn həyat formalarında din və mədəniyyət əhəmiyyətli bir yer tutub.

- Bu gün onlar öz milli adət-ənənələrini qoruyub saxlaya biliblərmi?

- Qarapapaqlar köçdən sonra da toy, yas və s. mərasimlərdəki ənənələrini və adətlərini böyük ölçüdə mühafizə ediblər. Bu vəziyyətin meydana gəlməsində qarapapaqların bölgədə özlərini azlıq vəziyyətində görmələri, bu səbəblə ətraf kəndlərlə qurduqları əlaqələrdə daha diqqətli davranmaları və digər icmalarla yaxınlıq qurmamağa diqqət göstərmələri təsirli olub. Qarapapaqlar bölgədə yaşadıqları müddətin uzun bir hissəsində digər kəndlərə qız verməməyə diqqət yetirib, digər kəndlərdən də qız almayıb, bu vəziyyət icma daxilində qohum evliliklərinin məşhur bir şəkildə çoxalmasına səbəb olub. Bununla birlikdə toy şənliklərini köçdən əvvəl olduğu kimi köçdən sonra da bir həftə ediblər. Bu toylarda kənd meydanında böyük çadırlar qurulub, bu çadırlarda “Xəngəl”, “Xəşil”, “Quzu qovurması” və s. yerli mədəniyyətlərinin bir parçası olan yeməklər bişirilərək qonaqlara verilir. Papaqlı toylarındakı bir başqa ənənəvi tətbiq isə “Şah bəzəmə”dir. Bu adətə görə, müxtəlif meyvələr iplər vasitəsilə dəmir çubuqlara bağlanaraq kəndlilər tərəfindən toy evinə aparılar. Bəzi qarapapaq toylarında baraban, zurna, akkordeon və s. musiqi alətlərinin müşayiətində yerli rəqslər oynanarkən, bəzi toylarda isə mövludlar oxudulub və çalğı çaldırılmayıb. Qarapapaqların toy ənənələrində olduğu kimi yas mərasimləri də ətraf icmalardan fərqlidir. Papaqlı yas mərasimlərində görülən bu ayinlərdən ən məşhur olanı ağı ənənəsidir. Eyni zamanda yas evinin bir aylıq ərzağı kəndlilər tərəfindən təmin edilirmiş. Qonşuları, qohumları təxminən bir həftə, on gün yemək bişirb ora apararmışlar.Azərbaycan türklərinin geydikləri və immiqrantlar vasitəsilə Anadoluya daşınan papaq, Amasya bölgəsində respublika dövrünə, şapka inqilabı illərinə qədər istifadə edilib. İlk vaxtlar stereotip yaradan və yerli xalq tərəfindən qəribə qarşılanan bu quru papaq, qarapapaqların yerli xalq tərəfindən tanınması, immiqrantlara alışılması nəticəsində mühakimə ünsürü olmaqdan çıxıb. Azərbaycandan gələn immiqrantların geydiyi papağın bir başqa nəticəsi də, onların yerli xalq tərəfindən “Papaqlı” olaraq adlandırılmasıdır. “Papaqlı” adı ilə bərabər qarapapaqlara “şirvanlı”, “azəri” və “qarabağlı” da deyilib.

- Azərbaycan Türkləri Mədəniyyət-Sənət və Həmrəylik Dərnəyinin fəaliyyəti ilə bağlı nə deyərdiniz?

- Mən 1989-cu ildə Amasyaya gəldikdən sonra dərnək qurma istəyim baş qaldırdı. Bir neçə dəfə böyüklərimlə bu mövzunu paylaşsam da, dəstək ala bilmədim. 1999-cu ildə Ankarada olan Azərbaycan Mədəniyyət Dərnəyi ilə bu istəyimi bölüşdüm, oradan da dəstək ala bilmədiyimdən uzun müddət bu işə ara verdim. 2009-cu ildə təqaüdə çıxarkən təkrar dərnək yaratmaq fikri meydana gəldi. 2011-ci il yanvarın 2-də Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü münasəbəti ilə Amasyadakı böyüklərimin dəstəyi ilə Amasya azəbaycanlıları arasında bir bayram süfrəsi açdım. Bu məclisdə iştirak edənlər olduqca çox oldu. Qatılan hər kəs dərnək qurulması istiqamətində məni dəstəklədi. Beləcə, Azərbaycan Türkləri Mədəniyyət-Sənət və Həmrəylik Dərnəyini qurdum. İlk fəaliyyətim Amasya və ətrafındakı Azərbaycan mənşəli türkləri bir araya gətirib üzv etmək və nələr ediləcəyi mövzusunda fikir mübadiləsi aparmaq oldu. İşlərimizə Azərbaycan folkloru və musiqisini tanıtmaq və yaşatmaqla davam etdirəcəyik. Ayrıca növbəti aylarda Azərbaycana bir səfər təşkil edərək atalarımızın torpaqlarını gəzib oradakı qohumlarımızı yad edəcəyik. Dərnəyimizə daha çox 40 yaş və bundan yuxarı yaşlı olanlar maraq göstərir, bunu gənc nəsillərə ötürmək istəyirik. İndiyə qədər bir dərnək qurulmasının səbəbi bölgə xalqının bizi özündən biri bilib heç bir ayrı-seçkilik göstərməməsindən qaynaqlanır. Onsuz da bizlər də özümüzü Atatürkün qurmuş olduğu Türkiyə Cümhuriyyətinin özəyi bilməkdəyik. Bu səbəblərdən 50 yaş qrupunda yuxarı böyüklərimiz Azərbaycan ləhcəsini istifadə ediblər. Mən də daxil artıq Azərbaycan türkcəsini anlamaqda və danışmaqda çətinlik çəkməkdəyik. Ancaq ətrafımızda Azərbaycan mənşəli olub olmamasına baxmayaraq Azərbaycan dilinə, musiqisinə və folkloruna böyük simpatiya var. Ayrıca, Qarabağın işğalı və Xocalı soyqırımı kimi hadisələrə bizlər qədər ətrafımızdakılar da eyni həssaslığı göstərirlər. Onsuz da dərnəyimizin quruluş məqsədi “bir millət-iki dövlət” prinsipinə söykənərək sevinclərimizi və ağrılarımızı bölüşmək, eyni zamanda inanclara hörmətli olmaqdır . Bir məqamı da vurğulayım ki, "Azərbaycan Köçləri" mövzusu ilə bağlı indiyə qədər yığcam bir iş görülməyib. Amasya bölgəsinə edilən Qarapapaq köçləri mövzusunda isə yazılmış ümumi bir neçə məqalənin xaricində, edilmiş hər hansı bir iş yoxdur. Buna görə, Azərbaycandan Amasya bölgəsinə ağırlıqlı olaraq, XIX əsrin sonlarında edilən Qarapapaq köçlərinin şahidlərinə söykənən, çata bildiyimiz ölçüdə yazılı qaynaqlardan da faydalanaraq ortaya qoymağa çalışdıq. İşimiz nəticəsində, əhəmiyyətlicə məlumat və məlumatlar ortaya çıxsa da hələ araşdırılacaq və ortaya qoyulacaq bir çox əhəmiyyətli nöqtə var. Bu iş, eyni mövzuda, yaxın bir zamanda nəzərdə turduğumuz işin infrastrukturunu meydana gətirəcək. Məqsədimiz, bu mövzunu araşdıraraq haqqiqətləri ortaya qoya bilmək və elmə bir töhfə təqdim edə bilməkdir.

- Hazırda Türkiyədəki milli dərnəklərimiz arasında vahid koordinasiya əlaqələri necə qurulub?

Bizim dərnəyimizdə məqsəd bölgə xalqının mədəni fəaliyyətlərini inkişaf etdirmək və gələcək nəsillərə ötürmək olub. Hər dərnək öz bölgəsində fəaliyyətlərini davam etdirməli, qarşılıqlı olaraq digər dərnəklərlə görüşlər təşkil olunmalıdır. Ortaq hədəfimiz mədəni fəaliyyətləri gündəmə gətirməklə yanaşı Qarabağ probleminin həlli və “erməni soyqırımı” iddialarının yox edilməsi olmalıdır. Mənsub olduğum dərnək Samsun, Tokat, Çorum, Sivas və Amasya ellərində olan azərbaycanlıları əhatə edir. Bu bölgələrdə olan azərbaycanlılar arasında koordinasiyanı təmin etmək birinci vəzifəmizdir.

Nigar

Palitra.- 2011.- 9 sentyabr.- S.6.