“Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda Heydər Əliyev Fondundan başqa heç bir fond təhsilə kapital qoyuluşu ilə məşğul olmur”

Bu gün təhsil sahəsi dövlətin daim diqqətində saxladığı ən mühüm sahələrdən biridir. Bu istiqamətdə aparılan işlər də bunu sübut edir. Təhsildə yeniliklər baş verməkdədir. Təhsil sahəsində baş verən proseslər və mövcud problemlərlə bağlı müsahibimiz Azərbaycan Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru, tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Universitetinin İctimai elmlər kafedrasının müdiri, professor Xaləddin İbrahimlidir.

- Xaləddin müəllim, bugünkü təhsil prosesini necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu gün təhsil sahəsi Azərbaycan dövləti üçün prioritet bir sahədir. Bunu elə büdcədən təhsilə ayrılan xərclərə baxan zaman hiss etmək olur. Bundan başqa dövlət tərəfindən həyata keçirilən islahatlar və xüsusilə də təhsil sahəsində həyata keçirilən dövlət proqramları və bununla yanaşı elm sahəsində islahatlar proqramından dövlətin təhsildə islahatlara, Qərb standartlarının tətbiqinə diqqət yetirdiyini görmək olar. Amma islahatların gedişində müəyyən problemlər var. Mövcud olan bəzi problemlər özünün optimal həllini tapmayıb. Məsələn, Azərbaycan ali təhsilinin Bolonya Bəyannaməsinin müddəaları əsasında fəaliyyətində müəyyən çatışmazlıqlar var. Hesab edirəm ki, bütün bunlar bir-bir deyilməlidir. Mən çatışmazlıq deyəndə müəyyən ləngimələri nəzərdə tuturam. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan hələ müəllim və tələbə mübadiləsi prosesinə qoşula bilməyib. Düzdür, bu çətindir və ciddi hazırlıq prosesi tələb edir. Amma, onu da bildirmək lazımdır ki, müəllim, tələbə mübadiləsi Bolonya prosesinin əzalarından biridir. Əgər bu həyata keçirilməsə, Bolonya prosesinin Azərbaycan üçün pozitiv təsiri, bir önəmi olmur. Digər bir məsələ, kredit, çoxballı qiymətləndirmə sisteminin tətbiqidir. Burada bir sıra məsələlər var ki, bunlar da standart şəkildə ali məktəblərə təqdim olunur. Bir sıra məsələlər var ki, bu məsələlərdə ali məktəblərə avtonomiya verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, elə proseslər var ki, onları standartlaşdırmaq düzgün deyil və onları standart şəkildə ali məktəblərə təqdim etmək düzgün olmaz. Elə məsələlər də var ki, o, avtonom qaydada yox, dövlət standartı şəklində ali məktəblərə təqdim olunmalıdır. Problemlərdən danışarkən məsələn, keçid balı məsələsinə diqqət yetirmək olar. Standartda göstərilir ki, ali məktəblər üçün keçid balı hamısı üçün tutaq ki, 51 və yaxud da 61-dir. Mən hesab edirəm ki, bunu ali məktəbin özü müəyyənləşdirməlidir. Ali məktəb keçid balını təhsilin, tələbələrin və müəllim heyətinin səviyyəsinə uyğun olaraq özü müəyyənləşdirməlidir. Eyni zamanda akkreditasiya, ali məktəblərin qiymətləndirilməsi məsələsinə də toxunmaq olar. Ali məktəblərin qiymətləndirilməsi kriteriyaları hələ də bəlli deyil. Dünyada bəlli kriteriyalar var. Azərbaycan ali təhsili hansı akkreditasiya kriteriyaları ilə akkreditasiya olunur və yaxud da olunmalıdır. Bu barədə standart hazırlamaq lazımdır. Hesab edirəm ki, bununla bağlı dövlət standartı hazırlanmalıdır ki, onun da əsasında Azərbaycan təhsil qurumlarını yoxlayan dövlət strukturu fəaliyyət göstərsin.

-Azərbaycanda özəl təhsil müəssisələrinə əvvəlki münasibətlə indiki arasında hansı fərq var?

- Əvvəl münasibət yaxşı deyildi. Özəl təhsil müəssisələrinə ikinci növ təhsil müəsissələri kimi baxılırdı. Bunun da şübhəsiz ki, obyektiv və subyektiv səbəbləri var idi. Elə özəl ali müəssisələr var idi ki, onlar ali təhsil müəssisəsi adına ləkə idi. Ona elə o cür də baxmaq lazımdır. Amma bir sıra özəl ali təhsil müəssisələri var ki, onlara ögey gözü ilə baxmaq ədalətsizlikdir. Mən hesab edirəm ki, bu, son illər aradan qaldırıldı. Adambaşına maliyyələşmə məsələsinin dövlət təhsil siyasətində tətbiqi göstərdi ki, dövlət ali təhsil müəssisələri ilə özəl ali təhsil müəssisələri arasında artıq heç bir fərq, heç bir ayrı-seçkilik yoxdur. Belə ki, ötən il Prezidentin adambaşına maliyyələşmənin tətbiqi haqqında sərəncamı oldu. Bu gün özəl ali təhsil müəssisələri də dövlət ali təhsil müəssisələri kimi bundan eyni dərəcədə bəhrələnir. İndi yavaş-yavaş sular durulur, hər şey öz yerini tapır. Şükürlər olsun ki, bir sıra ali məktəblər öz fəaliyyətini dayandırır. Bir sıra ali məktəblərin fəaliyyətini dövlət strukturları dayandırırlar. Mən bunu alqışlayıram və hesab edirəm ki, bu, düzgün siyasətdir. Çünki təhsil şəffaf və dürüst olmalıdır, əks təqdirdə təhsildə şəffaflığı və dürüstlüyü təmin etmək çətin olar. İndi özəl ali təhsil müəssisələrinin içində də sayılıb-seçilənlər və cəmiyyət arasında adı hörmətlə qarşılanan və nüfuzu olanlar var. Düzdür, bir sıra fəaliyyəti dayandırılan universitetlərə bənzər universitetlər hələ də qalır. Amma, məsələn, Qafqaz Universiteti, Azərbaycan Universiteti, Xəzər Universiteti kimi özəl universitetlərin adını çəkmək olar ki, bunlar həm də ölkə xaricində tanınırlar.

-Azərbaycanda olan özəl təhsil müəssisələrinin Qərb dövlətlərində olan universitetlərin səviyyəsinə çatması üçün nə kimi işlər görülməlidir?

- Bu, çox çətin bir məsələdir. Azərbaycan ali təhsilinin Qərb universitetləri səviyyəsinə çatması üçün hələ bir müddət gözləməliyik. Bunun üçün bir çox işlər görülməlidir və bunun üçün görüləsi işləri biz yuxarıda sadaladıq. Məsələn, əgər tələbə, müəllim mübadiləsi gedərsə, onda Azərbaycan universitetləri ilə Böyük Britaniya universitetləri arasında fərq azalar. Bizim tələbələr orada təhsil ala bilərsə və onların da müəllimləri burada tədris edə bilərsə və ya bizim müəllim gedib xarici dövlətlərin nüfuzlu universitetlərində bir semestr dərs deyə bilərsə, bu o demək olar ki, artıq biz o tələb olunan səviyyəyə demək olar ki, çatarıq. Ona görə də buna çox ciddi hazırlıq getməlidir. Tələbə-müəllim mübadiləsi prosesində ciddi hazırlıqlar olmalıdır. Amma, eyni zamanda ali məktəblərin orta məktəbdən aldığı məhsulun keyfiyyəti də dəyişməlidir. Bunsuz irəli getmək olmaz. Açıq şəkildə demək lazımdır ki, orta məktəbdən alınan məhsul heç də keyfiyyətli deyil. Ona görə də orta məktəblərdəki təhsil bazasının səviyyəsini qaldırmaq lazımdır. Məhsulun keyfiyyətini yuxarı, biz istədiyimiz səviyyəyə qaldırsaq, onda biz də öz istəklərimizə, niyyətlərimizə daha tez nail olacağıq. Burada bir məsələni qeyd edim. Bir var ki, universitet 250-300 balla, bir də var 500-600 balla tələbə qəbul etsin. Onu da qeyd etməliyik ki, bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan ali məktəb məkanını Avropa və ümumilikdə Qərb sisteminə uyğunlaşdırmaq uğrunda mübarizə aparılır və aparılmalıdır. İstər təhsilin maddi-texniki bazasının, istər infrastrukturunun hazırlanmasında və cəmiyyətin buna münasibətində dəyişikliklər olmalıdır. Azərbaycan ali təhsili texnokənd ali təhsilinə çevrilməlidir. Ali təhsil müəssisələrinin kampusları olmalıdır, onlar maddi-texniki baza ilə təmin edilməlidir. Ali təhsil müəssisəsi avtonom bir zavoda bənzəməlidir. O, hansı məhsul istehsal edirsə, həmin məhsulun bütün komponentlərini özündə ehtiva etməlidir. Özü-özü üçün hər bir şeyi hazırlamalıdır. Bütün bunlar da ali təhsilin qarşısında duran çox ciddi məsələlərdir. Bunları həll etmədən biz deyə bilmərik ki, Avropa təhsil sisteminə yaxınlaşırıq.

- Azərbaycan ali təhsil müəssisələrində tələbə-müəllim mübadiləsi hansı səviyyədədir?

- Ümumiyyətlə, tələbə-müəllim mübadiləsi heç bir təhsil müəssisəsində yoxdur. Amma ümumilikdə bizdə bunun ilkin hazırlığı var ki, öz tələbələrimizi hələki birtərəfli qaydada xaricə göndəririk. Onlar gedib bir və ya iki semestr orada təhsil alırlar və qayıdırlar. Azərbaycan Universiteti olaraq biz də xarici tərəfdaşlarımızla bu istiqamətdə addımlar atırıq. Biz tərəfdaşlarımızdan müəllim də alırıq. Düzdür, burada qısamüddətli treninq proqramları tətbiq olunur, amma bu mübadilənin ilkin şərtləridir. Təhsildən kənar bizim çoxlu əməkdaşlıqlarımız var ki, bu da çoxşaxəli əməkdaşlıqdır. Məsələn, Şimali Kiprin Yakın Doğu Universitetinin elektron kitabxanasına bizim tələbə və müəllimlərimizin çıxışı var. Yəni bizim o universitetdə olan 150 milyon qaynağa çıxışımız var. Bundan başqa Türkiyənin Yaşar Universiteti ilə media sahəsinin qurulması və “açıq öyrətim”, yəni distant təhsil sahələrində əməkdaşlıq müqaviləmiz var. ABŞ-ın Corciya Dövlət Universiteti ilə birgə proqram həyata keçiririk. Bu proqramı biz çox uğurlu şəkildə həyata keçiririk və mən onu da qeyd edim ki, Corciya Universiteti biznes idarəçiliyi, bakalavriat və magistratura proqramlarını Azərbaycanda bir neçə universitetlə birgə tətbiq etmişdi. İndi ancaq bizlə əməkdaşlıq edirlər və bu əməkdaşlıqdan da məmnundurlar. Bu, çox mükəmməl bir proqramdır. Bu, müştərək bir proqramdır və bu proqramın sonunda bizim diplom və Corciya Dövlət Universitetinin sertifikatı verilir. Bilirsiniz ki, Corciya Dövlət Universitetinin sertifikatı ilk 100-lükdə olan universitetin sertifikatıdır. Onun sertifikatı bir çox hörmətli universitetlərin diplomuna bərabərdir. Amma bu, sertifikat səviyyəsində qalmayacaq və yaxın illərdə dual diplom səviyyəsinə qalxacaq. Bundan başqa İsveçin Lund Universiteti ilə sosial iş ixtisası üzrə əməkdaşlıq edirik. Bu da Azərbaycanda tamamilə yeni bir sahədir və cəmi üç universitetdə sosial iş ixtisası tətbiq olunur ki, bunlardan da biri Azərbaycan Universitetidir. Biz bu ixtisasın ən mükəmməl tətbiqi imkanları sahəsində Lund Universiteti ilə əməkdaşlıq edirik. Bütün bunlar Azərbaycan Universitetini fərqləndirən cəhətlərdir və Azərbaycan Universitetinin Bolonya tələblərinə uyğun qurulmasına, tələbə, müəllim mübadiləsinə hazırlıq məsələsinə əsaslı şəkildə baza yaradan məsələlərdir.

-Təhsilin inkişafını dövlət tərəfindən ayrılan milyardlarla ölçmək nə qədər düzgündür?

- Bu, çox maraqlı bir məsələdir. Azərbaycan Universitetinin bu sahədə hazır düşüncələri və təhlilləri də var. Bizim universitet həm də müxtəlif sahələr üzrə araşdırmalar aparır. Dövlət nə qədər güclü olsa da, təhsili ən yüksək pilləyə qaldırmaqda onun tam gücü çatmaz. Çünki təhsil layihələri çox bahalıdır. Bu, çoxlu maddi vəsait tələb edir. Dünya səviyyəsində təhsilə ən çox vəsait ayıran ABŞ-dır və o, dünyada bilik istehsal edən əsas dövlətdir. Bu da onunla əlaqədardır ki, ABŞ-da təhsilə təkcə dövlət deyil, bütün qeyri-dövlət strukturları da qoşulub. Təhsilə vəsait ayıran çoxlu sayda donor və biznes təşkilatları var. Məsələn, “Microsoft” şirkətinin rəhbəri Bill Qeyts özünün bütün varidatından, haradasa 60 milyard dollardan yalnız 200 milyon dolları öz ailə büdcəsinə ayırır. Yerdə qalan bütün vəsaiti isə təhsilə xərcləyir. Bu yaxınlarda universitetimizdə ABŞ-ın Oklahoma ştatının Oklahoma Dövlət Universiteti ilə videokonfrans oldu. Konfrans ABŞ səfirliyinin vasitəçiliyi ilə baş tutdu. Onlar çox maraqlı məsələlərə toxundular. Onlar bildirdilər ki, bizim universitetin kurrikulum proqramlarının və sair sənədlərinin hazırlanmasında 500-ə yaxın şirkətin nümayəndəsi iştirak edir. Sual yaranır: niyə? Ona görə ki, o universitet məhsul hazırlayır və o şirkətlərə qətiyyən maraqlı deyil ki, oradan keyfiyyətsiz kadr alsın. Kadrlar ən yüksək səviyyədə olmalıdırlar. Onlar fikirləşirlər ki, hansı fənlərin tədrisi daha effektivdir. Burada da cəmiyyətin potensialının təhsilə sərfi məsələsi çox mühümdür. Çox təəssüf ki, Azərbaycanda Heydər Əliyev Fondundan başqa heç bir fond təhsilə kapital qoyuluşu ilə məşğul olmur. Belə insanlar da çox azdır. Elə bil ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin nümunəsi unudulub. Amma ümumilikdə, Qərbdə yüzlərlə və minlərlə fondlar var ki, onlar təhsilə kapital qoyurlar və elmə külli miqdarda vəsait ayırırlar.

Əlimərdan Sultanov

Palitra.- 2011.- 12 yanvar.- S. 6.