Bolonya prosesi Azərbaycan ali təhsilində necə reallaşır?

Ali təhsil məsələləri, Bolonya sistemi ilə bağlı olaraq suallarımızı Qafqaz Universitetinin tədris sonrası prorektoru Cihan Bulut cavablandırır.

- Cihan müəllim, Azərbaycan ali təhsili ilə bağlı fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı.

- Sovetlər sistemindən bu sistemə keçərkən əlbəttə, müəyyən problemlər vardı. Bu da təbii hesab olunmalıdır. Ancaq keçid prosesində təhsillə bağlı problemlər çevik bir şəkildə keçilməyə çalışılıb. Məsələn, ali təhsildə kredit sisteminə keçilib. Daha sonra Bolonya sisteminə qoşulmaq üçün Azərbaycan 2005-ci ildə imza atdı. Hazırda universitetlərdə əsasən, bu sistemin tətbiqi prioritetdir. Bundan əlavə, təhsilin inkişafı ilə bağlı önəmli dövlət proqramları var. Xaricə tələbə göndərmək və xaricdən tələbə qəbul etmək kimi məsələlər bu proqramlarla önəmli şəkildə həyata keçirilməkdədir. Dövlət hesabına tələbə oxutmaqla bağlı önəmli proqram da qeyd edilməlidir. Həqiqətən savadlı, istedadı, qabiliyyəti olan tələbələr üçün bu baxımdan çox vacib bir fürsət, imkan ortaya qoyulub. İnkişaf etmiş ölkələrin təhsil metodları bu baxımdan Azərbaycanda tətbiq olunmağa başlayıb. Azərbaycanda yüksək təhsilin inkişafı ilə bağlı gözəl proqramların, planların bu baxımdan olduğunu söyləyə bilərik.

- Bu sahədə problemləri nədə görürsünüz?

- Əlbəttə, problem də yox deyil. Ən ümdə problem universitetlərin standartlara uyğun maddi-texniki baza məsələsidir ki, burada əsas məsələ binalarla, tədris yerləri ilə bağlıdır. Bunlardan başqa digər məsələlər də var ki, bu barədə düşünməyə dəyər. Doğrudur, Azərbaycanın maliyyə imkanları artdıqca maliyyələşmə məsələləri də həll olunmaqdadır. Dövlətin bu sahəyə qayğısı artdıqca problemlər də həll edilməkdədir. Bununla belə, məsələn, keyfiyyətli müəllim, müasir biliklərə sahib olub onları tələbəyə aşılaya biləcək müəllimə ehtiyac çoxdur və bu problemi həll etmək bir o qədər də asan deyil. Xaricdə dövlət hesabına magistr və doktor olmaq üçün təhsil alan insanlarımız yaxın vaxtlarda geri qayıdacaq. Bununla bağlı görüləcək tədbirlər də bəhrəsini verəcək və universitetlərdə daha savadlı müəllim kadrları çalışacaq. Azərbaycan postsovet ölkələri içərisində təhsil sahəsində önəmli, yüksək bir yer tutmaqdadır. Gələcəkdə bu cür məsələlərin prinsipial şəkildə həllini tapması Azərbaycanı təhsil sahəsində dünyada daha yüksək səviyyəyə qaldırmış olacaq.

- Ümumilikdə Azərbaycan təhsilində Bolonya prosesi nə dərəcədə reallaşa bilir?

- Bolonya prosesi ilə bağlı həqiqətən onu demək olar ki, bu sistemin çox gözəl kriteriyaları var. Gözəl olduğu üçün də Avropanın qabaqcıl ölkə və universitetlərində tətbiq edilir. Bu gözəlliklərdən Azərbaycanda da tam gücü ilə yararlanılması gərəkdir. Ancaq o kriteriyalara qoşulmaq və onları tətbiq etmək gözəl olduğu kimi, bu işdə çətinliklər də yox deyil. Bu çətinliklər dedikdə, universitetlərdə tədrisin, dərslik proqramlarının obyektiv olması, dərslərdə keyfiyyətin həqiqətən də artımyönümlü olması, dərsi həqiqətən də tələbənin özünün seçməsi, məsləhət bilməsi faktının olması, yəni həqiqətən də tələbəmərkəzli dərs seçiminin mövcudluğu, dərsi qiymətləndirərkən obyektiv kriteriyalardan istifadə edilməsi, dərslərlə bağlı dəyərləndirmələr, materiallardan istifadə kimi məsələlərdə problem və çətinliklər var. Bunların hamısı həm ölçülə bilən, həm obyektiv olmalıdır. Universitetə gəlmək istəyən abituriyent və ya tələbə hələ ora daxil olmamış, internet vasitəsilə bu obyektivlik kriteriyalarını öyrənməli, həmin universitetin qaydaları, tədris intizamı ilə tanış olmalıdır. Bunları tətbiq etmək hələki bir az çətinlik törədir. Universitetlər Bolonya sisteminə keçərkən bu cür çətinliklərlə qarşılaşıblar. Bolonya sistemini bu baxımdan reallaşdıra bilməyən universitetlər və ya tam reallaşdırmaqda çətinlik çəkən ali məktəblər ola bilər. Bizim arzumuz odur ki, bütün universitetlərimiz bu sistemə uğurla qoşulsun və inkişaf etsin.

- Universitetlərimizin fəaliyyətini ümumilikdə necə xarakterizə etmək olar?

- Universitetlərin fəaliyyətini xarakterizə etmək üçün ümumilikdə dörd kriteriyadan istifadə də bilərik. Yəni universitet əsasən dörd funksiyanı yerinə yetirməlidir. Birinci olaraq, universitetlərdə yaxşı və həqiqi mənada keyfiyyətli təhsilin olması şərtdir. İkincisi, universitetlərdə araşdırma xüsusiyyəti, tədqiqatlar aparabilmə keyfiyyəti olmalıdır. Üçüncüsü, universitetin idarəetmə mexanizmi yaxşı qurulmalıdır. Yəni tələbə-müəllim münasibətləri, kafedralar, rektorluq, idarəetmə institutları bu kontekstdə çox mükəmməl fəaliyyət göstərməlidir. Dördüncüsü isə universitetin ictimaiyyətlə əlaqəli fəaliyyəti, yəni sənaye ilə işbirliyi olmalıdır. Bu baxımdan Bolonya sistemi ömür boyu təhsil kimi başa düşülməlidir, çünki sırf cəmiyyətə bağlıdır, həyatidir. Xüsusilə də dördüncü qeyd etdiyim funksiya sizin sualınızla bağlı çox yerinə düşmüş olar. Yəni universitetlə sənaye sahəsi, nəzəriyyə ilə praktika uyuşduğu zaman universitetin faydalılıq əmsalını daha obyektiv olaraq qiymətləndirmək olar. Bu mənada biz dünyaya baxdıqda, Qərb universitetlərində həqiqətən də ciddi təcrübələr var. Məsələn, Harvard Universitetində bu baxımdan möhtəşəm layihələri görə bilərik. Bu kimi universitetlərin büdcələri əslində Azərbaycanın büdcəsindən də çox olur. Onların sənaye əhəmiyyətli proqramlarına yüzlərlə şirkət qatılır. Bu cür universitetlərdə tədrisdən daha çox tədqiqat mərkəzlərinin fəaliyyətini görmüş oluruq. Bunlarla müqayisə etdikdə Azərbaycan universitetləri ilə çox böyük fərqlər olduğunu görürük. Buna görə də Azərbaycandakı universitetlərin maddi-texniki bazasının yetərincə olması lazımdır. Amma o da qeyd edilməlidir ki, bu xarici universitetlər əsrlərin universitetləridir. Onlar da yeni başlayanda bizdəkilər kimi müxtəlif sıxıntılarla rastlaşıblar. Məsələn, Türkiyədə Orta Doğu Texniki Universiteti var. Bu universitetin texnoparkı fəaliyyət göstərir. Yəni bu, universitetin nəzəri biliklərinin gerçəkdən istehsala tətbiq edildiyi, texnoloji sahəyə yönəldiyi yer sayılır. Texnoparkların mövcudluğu üçün ölkədəki şirkətlərin, universitetlərdəki müəllim kollektivinin marağının olması lazımdır. Həmçinin dövlət də öz növbəsində bunu ciddi bir şəkildə təşviq etməlidir. Çünki umumi mənafelər və təhsilin, sənayenin inkişafı, o cümlədən, bu sahələrdən daha yaxşı gəlirlər götürmək naminə bu cür tədqiqatların zəruri olduğu diqqətdən qaçırılmamalıdır. Bu baxımdan Türkiyə universitetlərinə baxdıqda çox ciddi layihələrin ortaya çıxdığını görürük. Bu layihələrdən həm universitetlər çox məmnun olur, həm də iş adamları və nəhayət dövlət çox razı qalır. Məsələn, konkret olaraq Türkiyə Orta Doğu Texnik Universitetində 450 professor bu saat araşdırma aparır. Onlardakı tətbiq səviyyəsini görəndə dedik ki, Azərbaycanda bu işləri necə görmək olar? Onlar buna cavab olaraq bildirdilər ki, 80-ci illərdə biz də fikirləşirdik ki, bu işləri necə gerçəkləşdirə bilərik. Deyirlər ki, bura iş adamlarını necə cəlb edə biləcəyimizlə bağlı müxtəlif variantlar axtarırdıq. Yaxud savadlı müəllim, tədris kadrlarını tapa bilib-bilməyəcəkləri ilə bağlı çoxlu suallarla qarşılaşdıqlarını ifadə etdilər. Onlar bildirirlər ki, bütün bu məsələlər hələ o vaxt heç kimə aydın deyildi ki, nəylə bitəcək. Bu gün Azərbaycanda da universitetlərdə qeyd etdiyim şəkildə texnoparkların mövcud olması üçün ciddi müzakirələr aparmaq lazımdır. Türkiyə Orta Doğu Universitetində də bir zamanlar problemlər vardı, amma ciddi işbirliyi sayəsində bu problemlər həllini tapdı. Bu cür texnoparkların bizim Azərbaycan universitetlərində də mövcudluğunu niyyət etdikdən və bu barədə işə keçdikdın sonra əminəm ki, bu işdə uğur əldə edəcəyik. Həm maddi-texniki bazanı təmin etmək, həm də bu bazanı istifadə etmək gücündə olan müəllim heyətini toplamaq, dəvət etməkdə, iş adamlarını bu işə cəlb etməkdə bizdə hələki çətinliklər var. Amma ciddi işə keçdikdən sonra bu çətinliklər aşılacaq.

İlkin Ağayev

Palitra.- 2011.- 18 yanvar.- S. 5.