«Universitetlərin reytinq cədvəlləri tərtib olunmalıdır»

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, iqtisad elmləri namizədi Allahyar Muradovdur:

- Təhsil sistemində dəyişiklik aparılması vacibdir. Xüsusilə özəl təhsil sahəsində bir sıra dəyişikliyin olması mühümdür. Dövlət təhsil sistemi elədir ki, orada dövlət, belə deyək ki, özü üçün mütəxəssislər hazırlayır. Yəni, müəyyən etdiyi ixtisaslar üzrə mütəxəssis hazırlayır. Bütün kriteriyaları, təhsilin formasını, pullu və ya pulsuz olmasını dövlət özü müəyyən elir. Amma özəl təhsil müəssisələrində isə vəziyyət fərqli olmalıdır. Çünki bu, özəl təhsildir, yəni, bir növ sahibkarlıq subyektidir. Sahibkar burada nə istehsal edəcəyini, nə qədər istehsal edəcəyini özü müəyyən etməlidir. Bunların hamısını həmin özəl ali təhsil müəssisəsi özü müəyyənləşdirməlidir və onların özlərinin qəbul mexanizmi olmalıdır. Bəzən bildirirlər ki, belə olan halda neqativ hallar baş verəcək. Amma mexanizmi elə qurmaq olar ki, bu neqativ hallar tədricən aradan qalxsın. Məsələn, götürək elə Qafqaz Universitetini. Bu təhsil müəssisəsinin məzun etdiyi kadrlara ehtiyac var. Yəni, cəmiyyət artıq bu universitetin məzunlarının yüksək səviyyəli kadrlar olmasına inanır. Bu universitet keyfiyyətli kadr buraxır. Deməli, həmin universitetdə təhsil yüksək səviyyədə təşkil olunur ki, cəmiyyətin bu qədər etimadı var. Mənə elə gəlir ki, özəl ali təhsilə sərbəstlik vermək lazımdır.

- Amma bunların fəaliyyəti tənzimlənməsə, necə olar?

- Dövlətin qanunları, normativ aktları var və bu qanunlar vasitəsilə bu təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti tənzimlənir. Amma mənə elə gəlir ki, özəl ali məktəblər seçim etməkdə, tələbə qəbulu həyata keçirməkdə sərbəst olmalıdırlar. Bir məsələni qeyd etmək istəyirəm. Məsələn, bir insan məktəbi bitirəndən sonra ali məktəbə daxil ola bilməyib və 25-30-35 yaşında ali təhsil almaq istəyir. Onun təhsil almaq hüququ var və bu hüququ onun əlindən almaq olmaz. Təhsil almaq heç vaxt gec deyil. Amma TQDK-nın qoyduğu tələblər elədir ki, bu yaşda olan insanın hazırlaşaraq ali məktəbə daxil olması bir qədər çətin olur. Xarici ölkələrin əksəriyyətində universitetlərin bakalavr səviyyəsi ayrı olur və ora qəbul olmaq üçün böyük bir imtahan keçirmək tələb olunmur. Orada qəbul çətin deyil və dövlət sadəcə həmin ali məktəblərin buraxılışına nəzarət edir. Cəmiyyət elə formalaşıb ki, özü bu prosesləri tənzimləyir. Məsələn, bizdə Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti var idi və cəmiyyət üzvlərinin bu ali məktəbə olan inamı çox az idi. Fəaliyyət göstərə bilmədiyi üçün də, bu ali məktəb bağlandı. Hər bir ali məktəbin reytinqi olmalıdır. Bizdə marağın artım tempi zəif olsa da, son vaxtlar ali təhsilə olan maraqda artım var. Artıq insanlar anlayırlar ki, harada işləməyindən asılı olmayaraq onlara savad, təhsil lazımdır. Heç olmasa müəyyən dərəcəyə qədər savadın mənimsənilməsi zəruridir. Proseslər onu göstərir ki, təxminən 5-10 ildən sonra savadı olmayıb müəyyən yerdə özlərinə iş tapanlar, daha bu imkanı əldə edə bilməyəcəklər. Savadı olmayan özünə iş tapa bilməyəcək. Universitetlərin müxtəlif aspektlər üzrə reytinq cədvəlləri tərtib olunmalıdır. Burda təkcə universitetin nə qədər tələbə məzun etdiyi deyil, onların harada işləməsi və sair kimi məsələlər də yer almalıdır. Bunların hamısını təşkil etmək bir qədər çətindir, amma təhsil sahəsində ciddi inkişaf istəyiriksə, bunu etməliyik. Universitetlər məzunlarının harada işləməsi ilə bağlı statistika hazırlayaraq onu açıqlamalıdırlar. Bu isə ali təhsil müəssisələri arasında sağlam rəqabət yaradacaq. Daha dərin inkişafdan danışırıqsa, bütün bu işlər bağçadan, məktəbdən başlamalıdır. Təhsilin kökü bağçadan başlayır.

- Xarici ölkələrdə bakalavr təhsilinin ayrı olduğunu bildirdiniz.

- Bildiyimə görə, ABŞ-da bakalavr təhsili ilə magistr təhsili verən ali məktəblər ayrıdır. Çox az universitet var ki, bu iki pillə bir yerdə olur. Qərbin tanınmış universitetlərində adətən magistratura pilləsi ilə doktorantura pilləsi bir yerdə olur. Bu mərhələdə artıq ciddi tədqiqatlar aparılır. Amma bizdə bakalavr pilləsi ilə magistratura pilləsi bir ali məktəbdə olur. Bakalavriatda verilən dərs, bir qədər fərqli şəkildə magistraturada təkrarlanır. Bakalavriatda adətən hansısa peşə tələbə tərəfindən mənimsənilir. Amma magistraturada artıq həmin sahə üzrə daha dərin bilik öyrənilməli, tədqiqatlar aparılmalıdır. Magistr artıq elmi tədqiqatçı deməkdir. Bizdə bu formanın tətbiqi üçün yəqin ki, zaman lazımdır. Artıq bizdə də bu ildən magistr hazırlığını elmi tədqiqat institutlarına verməyə başlayırlar ki, bunu müsbət addım kimi qiymətləndirirəm. Magistrlərin təhsilinin elmi-tədqiqat müəssisəsində aparılması müsbət nəticə verəcək. Mən deyim ki, bizim institutlarda oxuyacaq magistrlərlə, universitetlərdə oxuyan magistrlər arasında böyük fərq olacaq. Burda onlar sözün əsl mənasında elmi-tətdqiqatla məşğul olacaqlar. Bizdə belədir ki, universitetlərin çoxu əsasən biliyin ötürülməsi ilə məşğul olur. Bir müəllimin 4-5 fəndən dərs deməsi doğru deyil. Onların bir çoxu müxtəlif ədəbiyyatlardan materialları toplayıb auditoriyada sadəcə tələbəyə ötürməklə məşğuldur. O materialı tələbə özü də kitabdan oxuya bəlkə də müəllimin ötürməsindən daha yaxşı mənimsəyə bilər. Amma müəllim çalışdığı, araşdırma, tədqiqat apardığı sahə üzrə dərs deyəndə tələbə artıq yeni şeylər öyrənir və onun üçün də maraqlı olur. Tələbənin yeni bilik öyrənməyə həvəsi, marağı olmalıdır.

- Bir az əvvəl qəbulun asanlaşdırılmasının vacib olduğunu, özəl təhsil müəssisələrinə sərbəstlik verilməsinin vacib oduğunu bildirdiniz. Bu necə olmalıdır?

- Bəli, özəl sektora bu sahədə sərbəstlik vermək lazımdır və dövlət orada çıxışa nəzarət etməlidir. Kimsə pulunu köçürüb oxumaq istəyirsə, bunun qarşısı alınmamalıdır. Ola bilər ki, dövlət ali təhsil müəssisələrində müəyyən qaydalar, şərtlər var. Amma həmin insan pulunu köçürürsə, onun özəl ali məktəbdə təhsil almasının qarşısını almaq, onu təhsil alma hüququndan məhrum etmək olmaz. Burda dövlət heç nə itirmir. Müəyyən yaş dövründən sonra 5-6 fənn üzrə yenidən hazırlaşmaq və imtahan verərək ali məktəbə qəbul olmaq bu insanlar üçün çox çətin olur. Amma unutmaq lazım deyil ki, müəyyən yaş həddini keçmiş şəxs ali təhsil almaq istəyirsə, onun seçimi daha dəqiq, məntiqi olur. Yəni, o, anlayır ki, ali təhsil almalıdır, bu, onun üçün vacibdir. Həmin şəxs niyə oxumaq istədiyini, nəyi öyrənmək istədiyini yaxşı bilir. Statistika göstərir ki, 23-24 yaşından və ya əsgərliyə gedib gələndən sonra oğlanların əksəriyyəti ali təhsil almaq üçün verilən imtahana hazırlaşmağa həvəs göstərmir. Birdən-birə 5-6 fəndən imtahana hazırlaşmaq istəmirlər. Amma qəbulu bir qədər asan edib o şəxslərin ali təhsil almasını təmin etmək olar. Cəmiyyətdə ali təhsilli insanların sayını artırmaq üçün bu vacibdir. Avropanın, MDB-nin bir çox ölkəsi ilə müqayisədə ali təhsilli insanların sayına görə öndə olsaq da, bu, yenə də azdır və cəmiyyətdə oxumuş, ali təhsil almış insanların sayı çox olmalıdır. Qərbdə, ABŞ-da oxumuş insanların sayı əhalinin 40-45 faizini təşkil edir və 10-20 ildən sonra bu sayın 60-70 faizə çatdırılması planlaşdırılır. Məsələn, hansısa dəzgahda işləyən fəhlənin ali təhsilli olması, amma həqiqi ali təhsilli olması, onun gördüyü işin məhsuldarlığını da artıracaq. Bu son nəticədə cəmiyyətin inkişafı deməkdir. Ona görə də Qərbdə çalışırlar ki, ali təhsilli insanların, peşəkar kadrların sayı artsın. Savadı olmayan fəhlə ilə savadı olan, işində peşəkar olan fəhlənin gördüyü işin məhsuldarlığı arasında böyük fərq var.

- Bizdə də artıq yeniliklər tətbiq edilir. Bolonya prosesinə keçiddən sonra müsbətə doğru irəliləyişlər var.

- Razıyam, yeni sistemin tətbiqi, kreditləşmənin aparılması müsbət haldır. Amma yeni tətbiq edilən istənilən sistemin işləməsi üçün mexanizm olmalıdır. Hər bir ölkənin spesifik xüsusiyyətləri var və yeni sistemi tətbiq edərkən bütün bunları nəzərə almaq lazımdır. Xarici təcrübəni olduğu kimi tətbiq etmək müsbət effekt verməyəcək. Ya da bir sahədə effekt versə də, digər sahədə mənfi nəticələr qeydə alınacaq. Mən bir məsələni də vurğulamaq istəyirəm ki, ali məktəbə daxil olmaq bizdə çox çətindir. Ali məktəbə daxil olmaq üçün qoyulan şərtlər o qədər ağırdır ki, şagirdlər 5-6 fəndən hazırlaşır və bu hazırlıq dönəmi o qədər çətin olur ki, ali məktəbə daxil olandan sonra onların bir çoxu oxumaq istəmir. Kitab oxumaqdan bezirlər və ali məktəbə daxil olandan sonra təxminən bir semestr oxuyurlar, sonra oxumaq zəifləyir. Bizdə belədir ki, çətini ali məktəbə daxil olmaqdır. Sonrası necə olsa davam edir. Təhsildə çətin məsələ testdən keçib ali məktəbə daxil olmaqdır. Sonra nə yolla olur-olsun ali məktəbi bitirib diplom alırlar. Ali məktəbə qəbulda giriş qapısını geniş etmək, çıxış qapısını daraltmaq lazımdır. Diplom əsas şərt olmamalıdır, diplomun alınması şərt olmalıdır. Qoy 1000 nəfər qəbul olunsun, çıxış qapısından 500-ü çıxsın, amma cəmiyyətə yararlı kadrlar çıxsın. Qəbul zamanı yox, qəbul olunandan sonra tədrisi mürəkkəbləşdirmək lazımdır. Oxumaq istəyən oxuyacaq. Qəbulda yumşalma olmalıdır, sətrləşmə yox. Qoy qəbul yumşaq olsun, sonra oxuma prosesi, tədris çətinləşsin. Məktəbi bitirənlərin necə faizi ali məktəbə daxil olur? Bildiyim qədərincə, 100 min şagirddən maksimum 30-35 faizi ali məktəbə, texniki peşə məktəbinə daxil olur. Bəs, qalanı nə olur, onların gələcəyi necə olur? Elə etmək olar ki, 35 min yox, 60 min nəfər qəbul olunsun. Oxuya bilən oxuyub diplomunu alacaq. Zaman dəyişir, savadı olmayanı onsuz da işə götürməyəcəklər. Qəbul olan biləcək ki, oxumasa, təhsil almasa, iş tapa bilməyəcək. Əlində diplomu da olsa, savadı yoxdursa, işə götürməyəcəklər.

Miriyev Anar

Palitra.- 2011.- 18 yanvar.- S. 7.