İş adamlarını milli layihələrə necə cəlb etməli?

Yaşadığımız dövrdə dünya sürətlə dəyişir, köhnə dəyərlər yenilərlə əvəzlənir. Bu dəyişiklikləri düzgün istiqamətləndirmək üçün cəmiyyəti idarə edən qurumlar yeni düşüncə sistemi ilə tanış olmalı, onu praktik baxımdan icra etməyi bacarmalıdırlar. Bu düşüncə sisteminin ən önəmlilərindən biri də korporativ sosial məsuliyyət (KSM) anlayışıdır. Son illərdə ictimai-sosial leksikonumuza daxil olan korporativ sosial məsuliyyət (KSM) anlayışı bu gün bir çox biznes qurumları ilə yanaşı QHT-lərin maraqlandığı anlayışlardandır. Korporativ sosial məsuliyyət anlamının mahiyyətini, mənasını və cəmiyyət üçün əhəmiyyətini araşdırmaq və öyrənmək hər şeydən öncə vətəndaş cəmiyyətinin əsas strukturlarından olan QHT-lər üçün faydalı ola bilər. KSM-in QHT-lər tərəfindən öyrənilməsi eyni zamanda onların biznes qurumları ilə tərəfdaş kimi çıxış etmələri üçün əhəmiyyətlidir.

Mövcud ədəbiyyatlarda korporativ sosial məsuliyyət biznes strukturlarının maraqlı tərəflərlə (icmalar, təşkilatlar, bələdiyyələr, təhsil və mədəniyyət ocaqları və s.) qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirdiyi, davamlı inkişafa yönələn iqtisadi, ekoloji və sosial tədbirlərin ardıcıl sistemidir. Bu da özünü ilk növbədə biznes qurumunun könüllü sosial investisiya qoyuluşlarına, sosial proqramların icra olunmasına maddi, texniki və digər dəstəyində göstərir. Bunu eyni zamanda QHT-biznes əməkdaşlığı kimi də başa düşmək olar. Ümumiyyətlə, müasir KSM anlayışının yaranması və inkişafı Qərb ölkələrinin adı ilə bağlı olsa da, bəzi tədqiqatçılar KSM-in ilkin rüşeymlərinin Şərqdə yarandığını söyləyirlər. Buna misal kimi isə əxiləri - sənətkar və tacir birliklərini göstərirlər ki, onların fəaliyyət prinsipləri, etik davranış normaları və sair müasir KSM anlayışı ilə üst -üstə düşür. Artıq Qərbdə KSM-in formalaşmış və oturuşmuş ənənələri var ki, bu da xüsusi qəbul olunmuş norma və qanunlarla, standartlarla tənzimlənir. Qərb ölkələrində dövlətin qəbul olunmuş davranış normalarının icrasını təmin edən təsisat kimi nəzərdən keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq müəsissələrdə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş səhiyyə sığortası, pensiya təminatı və digər sosial öhdəliklər mövcuddur. Məlumdur ki, biznes strukturları sosial problemlərin həlli üçün mühüm olan maddi və maliyyə resurslarına malikdirlər. Belə bir işdə özlərinin əsas rollarının nədən ibarət olduğunun biznes qurumlarının rəhbərləri tərəfindən dərk edilməsi 20-ci əsrin sonlarında korporativ sosial məsuliyyət anlayışının meydana gəlməsinə səbəb oldu ki, bu da təkcə biznesin deyil, eləcə də bütünlükdə bəşəriyyətin inkişafına əsaslı yardım göstərə bilər. KSM-in inkişaf tarixinə nəzər saldıqda aydın olur ki, KSM bir neçə inkişaf mərhələsi keçib. Ekspertlər KSM-in birinci inkişaf mərhələsində biznes qurumlarını yaradan və öz cəmiyyətinə yardım etmək niyyətində olan insanlardan ibarət qrupu qeyd edirlər. İkinci mərhələ isə korporativ xeyriyyəçilik kimi nəzərdən keçirilir ki, burada biznes qurumları tərəfindən cəmiyyətə “töhfə vermə”(giving back) proqramlarının hazırlanması və icra olunması qeyd olunur. Üçüncü mərhələ “strateji xeyriyyəçilik”, biznes maraqlarının və icma ehtiyaclarının müəyyən olunmuş proqramlar vasitəsilə birləşməsidir. Bu gün hər kəs sual verə bilər ki, bəs biznes qurumlarının KSM proqramını həyata keçirməsi və sosial layihələrə maliyyə ayırması onlara nə kimi fayda verir? Bu suala cavab olaraq qeyd etmək lazımdır ki, biznes strukturlarında KSM-in mövcudluğu onlar üçün şəffaflığın artması, risklərin idarə olunması, rəqabət mühitinin yaxşılaşması, xarici sərmayələrin cəlb olunması kimi faydalı imkanlar yaradır. Azərbaycanda da sosial məsuliyyətin yaranması və formalaşmasının müəyyən tarixi var. Hələ 19-cu əsrin sonlarından Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı nəticəsində formalaşan milli burjuaziyanın nümayəndələri ölkə əhalisinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşması, yoxsul təbəqəyə məxsus olan istedadlı gənclərin təhsil alması, məktəb və xəstəxana tikilməsi, yolların çəkilməsi, teatr və mədəniyyət ocaqlarının açılmasına dəstək olub, əhalinin hərtərəfli maariflənməsinə hər cür yardım ediblər. Aparılan araşdırmalar və müşahidələr göstərir ki, bu gün Azərbaycanda KSM-lə bağlı tarixi ənənələr mövcud olsa da, ölkədə fəaliyyət göstərən biznes qurumları əsasən KSM sahəsində yalnız özlərinin şirkətdaxili normativ-hüquqi aktlarına uyğun fəaliyyət göstərməyə üstünlük verirlər. Bu da ölkə üzrə KSM-in mövcudluğunu qeyri-müəyyən edir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir sıra iri biznes qurumları var ki, onların KSM sahəsindəki işləri qismən də olsa nəzərə çarpır, amma onlar da çox məhdud dairədə fəaliyyət göstərir. Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu biznes qurumları əsasən xarici sahibkarlara məxsusdur. KSM sahəsində yerli şirkətlər arasında isə iş görən tapmaq çətin məsələdir. Bu gün hər bir biznes qurumu cəmiyyətə və ətraf mühitə təsir edən qərarlarında və fəaliyyətlərində şəffaflığı təmin etməlidir, ictimai təşkilatlarla ümumi sosial problemlərin həllində tərəfdaşlığın qurulmasında maraqlı olmalıdır. Hesab edirik ki, biznes qurumlarının bu istiqamətdə fəaliyyətinin qurulmasında QHT-lər onlarla daha yaxşı əməkdaş qismində iştirak edə bilərlər. Ekspertlərə görə, QHT-biznes əməkdaşlığının əsas məqsədi biznes icmasının cəmiyyətlə dialoquna və sosial tərəfdaşlığına metodik və informasiya dəstəyi göstərməkdir. Təəssüflər olsun ki, bu gün ölkəmizdə KSM sahəsində, QHT-biznes əməkdaşlığında ciddi problemlər və bu əməkdaşlığa mane olan amillər mövcuddur. Bu, özünü həm biznes qurumlarında, həm də QHT-lərdə aşkar şəkildə göstərir. QHT-biznes əməkdaşlığına mane olan amilləri əsasən aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: KSM-lə bağlı mövcud qanunvericilik bazasının və ana dilində ədəbiyyatın olmaması; KSM sahəsində institutlaşma və tədrisin olmaması; beynəlxalq təcrübənin kifayət qədər öyrənilməməsi; KSM mədəniyyətinin zəifliyi; KSM sahəsində kadr və mütəxəssis potensiallığının azlığı; KSM sahəsində maarifləndirmə işinin zəifliyi, biznes qurumlarının bu sahəyə maraq göstərməməsi (xüsusən yerli), yerli QHT-lərə inamın olmaması və etimadsızlıq; QHT-lərin PR (ictimaiyyətlə əlaqələr) işini düzgün qura bilməməsi və s. Göründüyü kimi, KSM-in inkişafında biznes qurumları ilə bərabər QHT-lərin də üzərinə böyük işlər düşür. Yuxarıda sadalanan maneələri aradan qaldırmaq üçün QHT-lər fəaliyyət göstərdikləri istiqamətdə biznes qurumlarını informasiya ilə təmin etməli, saziş və konsepsiyalara hazırlamalı, onlarla intensiv əməkdaşlıq etməli və birgə fəaliyyət birlikləri yaratmalıdır. Bəzən QHT-lər hər hansı bir layihə ilə bağlı biznes qurumuna müracət edib müsbət cavab almayanda ruhdan düşür və bunun mənasız olduğunu düşünür. Türkiyə Korporativ Sosial Məsuliyyət Qurumunun prezdenti Serdar Dinlerin söylədiyinə görə o, bu istiqamətədə fəaliyyətə 1995-ci ildə başlasa da, öz məqsədinə 2004-cü ildə nail olub. Hər dəfə onu qəbul edən şirkət rəhbəri müxtəlif bəhanələrlə KSM-lə bağlı verilən təkliflərdən boyun qaçırsa da, nəhayət Serdar Dinlər 9 ildən sonra onu öz təkliflərinə inandıra bilib və həmin şirkəti KSM sahəsində fəaliyyətə başlamağa razı sala bilib. Ekspertlər bir məqamı da qeyd edirlər ki, bu gün Turkiyədə vətəndaş cəmiyyəti proqramlarının dəstəklənməsində biznes strukturlarının payı 20 faizdən artıqdır. Həmçinin Türkiyədə biznes qisamüddətli dövr üçün nəzərdə tutulan sosial proqramların deyil, uzunmüddətli dövr üçün aktual olan strateji problemlərin həllinə dəstək verir (PKK problemi, Avropa Birliyinə inteqrasiya və s.). Bu nümunələri digər ölkələrin təcrübələrində də görmək olar. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda biznes icmaları cəmiyyət və dövlət üçün aktual bir sıra problemlərin, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ədalətli mövqeyimizin xarici ölkələrdə və beynəlxalq təşkilatlarda təbliğ edilməsi sahəsində proqramların həyata keçirilməsinə və dəstəklənməsinə səy göstərmirlər. Buna görə də ölkədə fəaliyyət göstərən, gəlir əldə edən şirkətlər və korporasiyaları genişmiqyaslı əməkdaşlığa cəlb etmək üçün effektli mexanizm işlənib hazırlanmalıdır. Bu gün Azərbaycanda kifayət qədər iş adamları fəaliyyət göstərir, milli sahibkarlıq institutu formalaşıb. Milli sahibkarlıq institutlarının da milli donor qismində vətəndaş cəmiyyəti ilə birgə, sistemli şəklində fəaliyyət göstərməsi bir çox problemlərin həllinə dəstək olmuş olar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT -lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının “Qaradağ Sement” şirkəti ilə birgə QHT-lər üçün qrant ayırmasını bu istiqamətdə təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirmək olar. Bu istiqamətdə görülən işlər digər biznes qurumları üçün örnək ola bilər. Millli donor institutu kimi özəl sektorun da vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına kömək olmasını təmin etmək məqsədilə lazımi qanunvericilik bazasının formalaşdırılması və onların bu istiqamətdə həvəsləndirilməsi üçün bir sıra addımların atılması vacibdir. (məsələn: özəl sektor tərəfindən vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına ayrılan maliyyə yardımlarına vergi güzəştlərinin tətbiqi, vətəndaşların və özəl sektorun ödədiyi vergilərin müəyyən faizinin hansısa QHT və ya humanitar təşkilata ayrılması barədə vergi orqanına tapşırıq verilməsi və sair). Bu sahədə münasibətləri tənzimləmək üçün ilkin olaraq Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyət haqqında qanun qəbul olunmalıdır. Ekspertlərə görə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Korporativ İdarəetmə Məcəlləsini hazırlaması təqdirəlayiq bir haldır, lakin ölkədə KSM mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi üçün müvafiq qanunun qəbul olunması bu istiqamətdə fəaliyyəti daha da genişləndirməyə imkan yaradar.

Ümumiyyətlə, QHT-lər də KSM formalaşmasında və inkişafında həlledici rol oynamalıdırlar. Aparılan araşdırmalar və təhlillər onu deməyə əsas verir ki, respublikamızda KSM sahəsində həm biznes qurumları, həm də QHT-lər arasında maarifləndirmə işlərinin aparılmasına ciddi ehtiyac var.

Elməddin Hacılı,

Vətəndaş Cəmiyyəti

Problemlərinin Tədqiqi

Mərkəzinin sədri

Palitra.- 2011.- 26 yanvar.- S. 11.