Adil Qəribov: “Ölkənin 20-30 faiz enerji tələbatını bərpa olunan enerji hesabına ödəyə bilərik”

Bugünlərdə ölkə başçısının sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2011-ci ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclası keçirildi. Cari ildə qarşıda duran vəzifələrdən biri kimi bərpa olunan enerji mənbələrinin yaradılması işində əlavə tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulub. Ölkə başçısı bildirib ki, bu istiqamətdə fəaliyyət daha da gücləndirilməli, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə üçün daha ciddi tədbirlər görülməlidir. Onu da qeyd edək ki, bir neçə il öncə “Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı” da təsdiq edilib. Azərbaycanda kifayət qədər bərpa olunan enerji mənbələri potensialının mövcud olduğunu müvafiq dövlət qurumları da təsdiq edir. Hazırda ölkədə bu sahədə elmi-tədqiqat işləri aparan qurumlardan biri də AMEA-nın Radiasiya Problemləri İnstitutudur. Müsahibimiz AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutunun (RPİ) direktoru Adil Qəribovdur:

- Ölkənin enerji təminatında əsas enerjiyə qənaətedici sistem kimi bərpa olunan enerji növlərinin böyük əhəmiyyəti var. Bəzi ölkələrin enerji balansında bu enerji mənbələrinə xüsusi yer ayrılıb. Bu məqsədlə Avropada xüsusi layihə həyata keçirilir və məqsəd odur ki, əsas yanacaq mənbələrinə qənaət olunsun. Əgər 20 faiz yanacağa qənaət olunursa, 20 faiz atmosferə karbon atılmasının qarşısını alınır. Bu rəqəm hazırda 30 faizə çatıb. Beləliklə, dünyanı qlobal iqlim dəyişmələrindən qorumaq və yanacaq mənbələrinin gələcəkdə tükənməsi məqsədilə bərpa olunan enerji mənbələrinə xüsusi yer verilir. RPİ-də hələ 1970-ci illərdən bu sahədə elmi-tədqiqat işləri aparılır. Günəş enerjisi əsasında qumlu su qızdırıcılarının elmi əsasları işlənib və tətbiq edilib. Günəş enerjisini kömür-su, bitki qalıqları-su və müxtəlif tipli katalizatorların iştirakı ilə həyata keçirilən helioproseslər nəticəsində hidrogen və yanar qaz qarışığının enerjisinə effektiv çevirməyə imkan verən üsul və helioenergetik qurğu hazırlanıb. Yüksək və aşağı potensiallı helioenergetik qurğuların xam neftin ilkin emalı prosesində istifadəsinin mümkünlüyü müəyyənləşib, prosesin texnoloji parametrləri təyin edilib. Günəş enerjisini istifadə etməklə ağır neft fraksiyalarının termik krekinqinə əsaslanan emal prosesi işlənilib. Günəş enerjisini birbaşa elektrik enerjisinə çevirən yeni tip çeviricilərin elmi əsasları işlənilib, amorf Si, Ge-Si ərintiləri, hallogenidlər və onların modifikasiya olunmuş formaları əsasında yeni effektiv fotoelektrik çeviricilər aşkar olunub. Həmçinin Günəş və külək enerjiləri əsasında elektrik və istilik təchizatı həyata keçirilən xüsusi Günəş evinin elmi-texniki əsasları işlənilib və beynəlxalq layihə əsasında ilk sınaq nümunəsi yaradılıb.Günəş Su Qızdırıcısının (GSQ) Günəş Kollektorunda (GK) adətən üzərinə içərisində su dövr edən borular yerləşdirilmiş metal yaxud alüminium təbəqəsindən hazırlanan GK-da metal yaxud alüminium istilikudan səth əvəzinə bitumdan istifadə etmək təklif edilib. Bitum əsaslı GK bütün bahalı texnoloji xərclərdən azaddır, çünki bitum özü GK-nın hazırlanmasını müşayiət edən texnoloji əməliyyatlardan azad olmuş effektiv selektiv örtükdür. Yüksək temperaturlu Günəş qurğularının müxtəlif təyinatlı (kimyəvi, fiziki, texnoloji, termokimyəvi və s.) proseslərə tətbiq olunmasının riyazi modeli verilib ki, bu da bir sıra konstruktiv parametrləri dəqiq təyin etməyə və adıçəkilən prosesləri optimallaşdırmağa imkan verir.Ölkə başçısı da çox haqlı olaraq bu mövzunu gündəmə gətirib və bəzi dövlət qurumlarının ünvanına da çatdırdı ki, bu sistem tezliklə istehsala buraxılmalıdır. Yəni Günəş panelləri, günəş enerjilərindən istifadə olunmalıdır, nə qədər üzvi yanacağa qənaət etsək, o qədər gələcək nəslə saxlayarıq, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşmasına xidmət edərik və gələcəkdə də o qədər əlavə enerji almış olarıq. Ona görə də bu məsələ qlobal bir problemdir və təsadüfi deyil ki, ölkə başçısı bir neçə ildir bu sahədə sərəncam verib. Bu sahədə Dövlət Proqramı var və onun həyata keçirilməsi üçün müxtəlif dövlət qurumlarının üzərinə də mühüm vəzifələr düşür. Həmin vəzifələrin icrası yəqin ki, yaxın vaxtlarda öz nəticəsini verəcək. Ölkədə bütün sistemlərdə, tikilən, yeni yaradılan qurumların hamısında enerjiyə qənaətedici sistemlərin öz yeri var, onların tətbiqi tələb olunur. Azərbaycan bu sahədə yüksək enerji potensialına malikdir, ölkəmizdə həm Günəş, həm də külək potensialı böyükdür. Bu potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi enerjiyə qənaət edilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

- Belə bir fikir var ki, bu gün ölkədə Günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirəcək çeviricilərin istehsalı mümkün deyil. Dünyada bu, yüksək səviyyədə öz inkişafını tapsa da, istehsal baha başa gəldiyindən su və digər variantlardan istifadəyə üstünlük verilir. Sizcə, bu nə dərəcədə doğrudur?

- Belə bir fikir energetika sahəsində biliyi olmayan insanlar tərəfindən bildirilir. Çeviricilər amorf, monokristal şəklində olan silisiumdan alınır. Amma sənaye miqyasında olanların hamısı amorf silisium şəklində olur. Dünyada ən yaxşı kvars, qum Azərbaycandadır və onun da tərkibində silisium var. Sadəcə olaraq bu zavodu qurmaq lazımdır. Amma eyni zamanda onun tərkibinə müxtəlif ionların, maddələrin, elementlərin dopinqi aparılmalıdır. Bunun üçün dünyada nüvə texnologiyası tətbiq olunur. Bu isə Azərbaycanda yoxdur. Məsələn, Yaponiyanın istehsal etdiyi silisiumun 90 faizi xaricdə, Koreyada, Fransada və digər ölkələrdə nüvə reaktorları ilə dopinq olunur və onlara qaytarılır. Biz də bu cür edə bilərik və dopinq üçün xarici ölkələrə göndərə bilərik. Ölkəmizdə kvars yataqları var və silisiumun alınması texnologiyası artıq işlənilib. Ümumiyyətlə, ölkənin 20-30 faiz enerji tələbatını bərpa olunan enerji hesabına ödəyə bilərik. Su elektrik stansiyalarında hasil olan elektrik enerjisinə gəldikdə isə bu, dünyanın bir nömrəli problemidir. Azərbaycanda bir Kür çayı var və onun üzəri boyunca biz elektrik stansiyaları qursaq, necə olar? Əslində böyük su elektrik stansiyalarının ekoloji ziyanı digər enerji sistemlərindən heç də az deyil. Su elektrik stansiyalarının da potensialı məhduddur. Azərbaycanda bu, 10-16 faizdir, gələcəkdə maksimum 20-22 faiz ola bilər və bundan artıq ola bilməz. Ölkəmizin böyük energetikası var və bu da stabil enerji mənbəyi tələb edir. Nə Günəş, nə də külək bunu verə bilmir. Bu gün su elektrik stansiyası o iqtidarda deyil ki, ölkəni tam şəkildə enerji ilə təmin etsin. Buna görə də Azərbaycan bütün mənbələrdən səmərəli və paralel istifadə etməlidir ki, burada Günəş, külək, geotermal sulardan alınan enerji nəzərdə tutulur. Mümkün olsa, gələcəkdə dəniz dalğasının, suyunun enerjisindən də istifadə edərək enerji almaq olar. Dünyada bu cür təcrübələr var. Biz nə qədər əlavə enerji istehsal etsək, o qədər yanacağa qənaət etmiş olarıq. Eləcə də gələcəkdə üzvi yanacaq bahalaşdıqda biz onu satmış olarıq və ölkə qazanc əldə etmiş olar. Ona görə də bu enerji mənbələri rəqib yox, bir-birini tamamlayan olmalıdır.

- RPİ-də ölkədə nüvə enerjisindən istifadə imkanları araşdırılır və ondan dinc məqsədlərlə istifadə nəzərdə tutulur. Bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlərlə bağlı nə deyərdiniz?

- Bu artıq bütün dünyada araşdırılır və müəyyən olunub ki, dünyanın gələcək enerji təminatı əsasən nüvə enerjisi hesabına olacaq. İndi nüvə enerjisi alternativ enerji mənbələri siyahısındadır. Ancaq 20 ildən sonra bu enerji növü əsas enerji mənbələri olacaq. Bu zaman digərləri alternativ enerji mənbələri olacaq. Hazırda nüvə enerjisi digər adi istilik enerjilərinə nisbətən dünya bazarında ucuzdur. Nüvə enerjisinin bütün ölkələrdə tətbiqi həm iqtisadi, həm də ekoloji səmərə deməkdir. Beləliklə, dünya nüvə enerjisindən tam şəkildə istifadəyə keçdiyi dövrdə biz də keçəcəyik və ona görə də bunu enerji mənbələri sıyahısından çıxarmaq düzgün deyil. O da bir faktor kimi, gələcək perspektiv planları tərtib etdikdə nüvə enerjisi mütləq siyahıda olmalıdır. Nüvə enerjisinə də ehtiyac olacaq. Çünki karbohidrogen mənbələri dünyada tükənəcək və bizə daha çox sərf edəcək ki, biz onu sataq. Bu zaman Azərbaycanın da nüvə enerjisindən istifadə etməsi gündəmdə olacaq.

- İnstitutun əldə etdiyi yeni nəticələrdən biri də neftin ilkin istehsalında Günəş enerjisindən istifadə ilə bağlıdır. Bunun effektivliyi barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bu da nailiyyətlərimizdən biridir. Amma başqa qlobal nailiyyətlərimiz var. Biz radiasiyalı texnologiyaların tətbiqində yeni materiallar alırıq, mövcud materialların xassələrini modifikasiya edirik. Radioekoloji problemlərin həllində əldə etdiyimiz nailiyyətlər buna imkan verir. Çirklənmiş sulardan, torpaqlardan radioaktiv maddələri çıxararaq lokallaşdırıb izolyasiya etməyə imkan verən sistemlər işləmişik. Bundan başqa elektron üsulla materialların xassələrinin yaxşılaşdırılmasından başqa həm də mühitə qarşı davamlılığının da artırılmasına imkan verən üsullar işləmişik. Bu üsullarla həm ekstremal texnologiyaların, yəni həm nüvə texnologiyasının, həm neft-qazçıxarma texnologiyasında istifadə olunan materialların dayanıqlığını artırmaq mümkündür. Bu üsulun həyata keçirilməsi üçün gələcəkdə yeni qurğunun alınması nəzərdə tutulur.

- İnstitutda aparılan tədqiqatlardan biri də Günəş və külək enerjisindən birgə istifadə ilə bağlıdır. Müəyyən kənd evlərinin, malikanələrin enerji təminatını ödəmək üçün bu iki resursdan istifadənin effektivliyi barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bu kombinasiya sistemində ilk növbədə Günəş çeviricilərinin alınması vacibdir. İndi onu alıb tətbiq etmək olar. Amma ölkə başçısının tapşırığı ilə bu sistemlərin hazırlanması həyata keçirilərsə, bundan sonra bu texnologiya daha ucuz olacaq. Bu gün Şamaxı yolu yaxınlığında fermerlər artıq özləri bu sistemi tətbiq edirlər. İnsanların özləri artıq buna maraq göstərirlər və tədricən reallaşdırırlar. Eyni zamanda bu həm də Dövlət Proqramı çərçivəsində olacaq, ümumi istehsal sahələri tam istifadəyə verildikdən sonra ölkədə bunu tətbiq etmək ayrı-ayrı qurumların da vəzifəsi olacaq. Biz bunun üçün patent almışıq və bu işin tətbiqi üçün bundan çox bacara bilmərik. Amma düşündüyümüz sistemlər də hazır olduqdan sonra geniş şəkildə təbliğ etməyə hazırıq.

- Ölkə başçısı bildirdi ki, bu sektora özəl sektor da maraq göstərir...

- 1998-99-cu ildən başlayaraq özəl sektorlardan bir çoxu bizim instituta müraciət edib. Hamısının təqdim etdiyi, Azərbaycanda adıçəkilən texnilogiyaların 80 faizi bizim institutda ixtira olunub. Bu gün bir sıra qurumlar öz adlarına çıxsalar da, faktiki elmi işlər bizim institutda aparılır. Özəl qurumların ilk addımları bizim institutun alimləri ilə birgə atılıb. Mən çox şadam ki, indi müxtəlif assosiasiyalar var ki, xaricdən alıb, burada satırlar. Amma hər halda onlar bizim texnologiyanı bilirlər və həmin kombinasiyaları bizim ideologiya əsasında həyata keçirirlər.Özəl qurumların iqtisadi durumları yaxşılaşdıqca bu məsələyə diqqəti artıracaqlar. Hazırda sadəcə alqı-satqı ilə məşğuldurlar. İmkanları artdıqca bizə sifariş də verəcəklər, patentləri də götürəcəklər.

- Bərpa olunan enerji mənbələri ilə bağlı ölkə başçısı belə bir fikir bildirdi ki, bu, həm iqtisadiyyatdır, həm ekologiyadır, həm müasirlikdir, həm də texnoloji tərəqqidir, inkişafdır.

- Bu fikri çox yüksək qiymətləndirirəm. Avropa İttifaqı tərəfindən bu sahədə irəli sürülən əvvəllər “20-20-20” şüarı vardı, yəni 20 faiz üzvi yanacağa qənaət edib, 20 faiz alternativ enerji mənbələrindən istifadə edib, atmosferə atılan karbonun miqdarını 20 faiz azaltmaq. Hazırda bu şüar “30-30-30” olub. Ölkə başçısının da fikri dünyanın tələb etdiyi məsələlərin sanki siyasi bir formasıdır və çox düzgün olaraq bu ideyanı, vəzifəni irəli sürüb. Bütün müvafiq qurumlar bunu icra etməlidir. Bizdə hazırda bərpa olunan enerji mənbələri azdır və onu artırmaq lazımdır.

Nigar

Palitra.- 2011.- 28 yanvar.- S. 4.