“Milli termin yaradıcılığı ümumi ədəbi dilə əsaslanmalıdır”

Sayalı Sadıqova: “Azərbaycan dilində terminologiyanın yaradılması və zənginləşdirilməsi üçün ən əlverişli yol dilin daxili imkanları əsasında terminlərin, termin-söz birləşmələrinin yaradılmasıdır”

Layihə çərçivəsində növbəti müsahibimiz AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Terminologiya şöbəsinin müdiri, AMEA Rəyasət Heyəti yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, filologiya elmləri doktoru, professor Sayalı Sadıqovadır:

- Azərbaycan dilində sabit terminologiya yaradılmasını qaydaya salmaq, bu sahədəki hərc-mərcliyi aradan qaldırmaq, respublikanın elmi-tədqiqat müəssisələrində və ali məktəblərdə aparılan terminoloji işə rəhbərlik etmək məqsədilə 1952-ci ildə Terminologiya Komitəsi haqqında Əsasnamə təsdiq edilib, elmin, texnikanın, iqtisadiyyat və mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələri üzrə terminologiya yaradılması üçün konkret elmi prinsiplər müəyyənləşdirilib, terminoloji lüğətlərin tərtibi metodikası işlənilib. 1969-cu ildə Azərbaycan SSR EA Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda Terminologiya sektoru yaradılıb. Sektor sonralar şöbəyə çevirilib. Terminologiya şöbəsində Azərbaycan dili terminologiyasının tarixi və inkişaf qanunauyğunluqları, elmi-texniki terminologiyanın linqvistik problemləri tədqiq edilir, ayrı-ayrı sahələr üzrə terminoloji lüğətlər tərtib edilir. Şöbədə terminologiyanın müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş elmi işlər yerinə yetirilir. «Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları», «Dəftərxanaçılıq və mühasibat terminləri lüğəti», «Yerin məsafədən zondlaşdırılması üzrə terminlər lüğəti», «Azərbaycan dilinin terminologiyasına dair ədəbiyyatın və lüğətlərin biblioqrafiyası» (Azərbaycan və rus dillərində), «Azərbaycan dilində fizika-riyaziyyat terminologiyasının formalaşması və inkişafı», «Azərbaycan dilində ədəbiyyatşünaslıq terminologiyasının nəzəri məsələləri», «Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri problemləri» və s. əsərlər şöbə əməkdaşları tərəfindən yazılıb, çapa hazırlanıb, nəşr olunub. Mənim terminologiyanın müxtəlif problemləri ilə bağlı «Azərbaycan dilində fizika-riyaziyyat terminologiyasının formalaşması və inkişafı» (Bakı, «Elm», 1997, 197 s.), «Azərbaycan dilində terminologiyanın nəzəri problemləri» (Bakı, «Elm», 2003, 236 s.), «Azərbaycan dilində terminologiyanın təşəkkülü və inkişafı» (Bakı, «Elm», 2005 ,348 s.), «Терминологические словосочетание в Азербайджанском языке» (Баку, «Наука», 2007, 160 с.) «Müasir Azərbaycan ədəbi dilində termin yaradıcılığı prosesi» ( Bakı, «Elm», 2010, 240 s.) «Azərbaycan dilinin terminologiyası» (Bakı, «Elm», 2011, 400 s.) monoqrafiyalarım nəşr olunub. Eləcə də şöbə əməkdaşları - Sima Quliyevanın «Azərbaycan dilində ədəbiyyatşünaslıq terminologiyasının nəzəri məsələləri» (Bakı, «Nurlan», 2003, 182 səh.), Natəvan Hüseynovanın «Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı prosesi (1920-1990-cı illər, Bakı, «Nurlan», 2008, 138 səh.), Xuraman Quliyevanın «Rus dilindən Azərbaycan dilinə kalkaetmə yolları»( Bakı, 2007, 123 səh.), İradə Abdullayevanın «Azərbaycan dilinin musiqişünaslıq terminlərinin leksik-semantik və struktur təhlili» (Bakı, 2008, 140 səh.), H.Mirzəyevin «Azərbaycan dilində kargüzarlıq terminləri» (Bakı, «Elm və təhsil», 2011, 162 s.) əsərləri nəşr olunub.

- Müstəqillik illərində еlmi-texniki, ictimai-iqtisadi və mədəni həyatda baş verən yeniləşmələrin dildə əksi prosesi araşdırılırmı?

- Əlbəttə, araşdırılır. Araşdırmalarda müəyyənləşdirilir ki, Azərbaycan dilində terminologiyanın yaradılması və zənginləşdirilməsi üçün ən əlverişli yol dilin daxili imkanları əsasında terminlərin, termin-söz birləşmələrinin yaradılmasıdır. Belə ki, elm və texnikanın müxtəlif sahələrində meydana gələn yeni anlayışların ifadəsi üçün terminlər yaradılarkən ən əvvəl ana dilinin lüğət tərkibinə nəzər salmaq, onun daxili imkanlarından səmərəli istifadə etmək lazımdır. Bu baxımdan qeyd edilir ki, uzun tarixi inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan dilinin terminoloji sisteminin zənginləşməsində dildaxili imkanlar – leksik, morfoloji, sintaktik üsulla yaranan terminlər hər zaman üstünlük təşkil edir. Müstəqillik illərində dilin daxili imkanları əsasında termin yaratma meyili daha da artıb. Bunun üçün Azərbaycan dilinin geniş funksional imkanları var. Tədqiqatlar göstərir ki, bu gün dilin daxili imkanları əsasında yaranan terminlər terminoloji bazanın əsas hissəsini təşkil edir. Hazırda dilin daxili imkanları hesabına yaranan terminlər ümumişlək sözlərə əlavə məna verməklə, dialekt və şivə sözlərindən istifadə etməklə, köhnəlmiş sözlərin dilə qaytarılması, milli və alınma sözlərə şəkilçi artırılması, iki və daha artıq sözün birləşməsi ilə əmələ gəlir. Milli termin yaradıcılığı ümumi ədəbi dilə əsaslanmalıdır. Bu, terminlərin asan başa düşülməsinə, tələffüzünə, tez yadda qalmasına, termin yaradıcılıq prosesinə müsbət təsir edir. Xüsusən ümumxalq dili termin yaradıcılığı üçün münbit mənbə sayılmalıdır. Elmlərin inteqrasiyası, elmi biliklərin inkişafı, informasiyaların asan yayılması üçün anlayışı dəqiq ifadə edən terminlərə üstünlük verilməlidir. Ona görə də dilin daxilində işlənərək hər hansı bir ümumişlək anlayışı bildirən leksemin termin səciyyəsi qazanması üçün ümumilik çərçivəsindən çıxmalı, müəyyən elmi anlayışı dəqiq, konkret və birmənalı ifadə etməlidir

- Bu gün mətbuatda alınma terminlər çox işlənir. Buna sizin münasibətiniz necədir?

- Cəmiyyətdə baş verən dəyişmələr, yeniləşmələrlə bağlı olaraq həyatımıza daxil olan yeni anlayışları yalnız dilin daxili imkanlarından istifadə etməklə adlandırmaq qeyri-mümkündür. Dilin daxili imkanları əsasında bu dilin söz yaradıcılığı üsulları ilə müəyyən anlayışın ifadəsi üçün müvafiq termin yaratmaq mümkün olmadıqda başqa dildən həmin anlayışı ifadə edən terminin hazır şəkildə alınıb işlənməsi zərurətə çevrilir. Termin alınması o zaman zəruri olur ki, milli dilin lüğət tərkibində müvafiq məfhumu, anlayışı ifadə edən termin, söz olmasın. Müstəqillik illərində terminologiyaya alınma terminlərin daxil olması prosesi davam etməkdədir və bu, təbii bir axındır. Belə ki, terminologiyada alınmalar dilin kasıblığına dəlalət etmir, əksinə, onun dil kontaktları hesabına zənginləşməsinin göstəricisi kimi çıxış edir. Belə qarşılıqlı təsirlər dilləri məhdud milli çərçivədən çıxarır, xalqlar arasında dil əlaqələrini artırır. Dillər arasında qarşılıqlı əlaqə təbii bir haldır və bu proses uzun illər davam edib. Bu faktor xalqlar arasında iqtisadi, siyasi, mədəni və digər əlaqələr əsasında meydana çıxır. Dünyada elə bir dilə rast gəlinmir ki, ancaq öz daxili vasitələrindən ibarət olsun, bu faktorun əsasında dünya dillərində «dil əlaqəsi ənənəsi» dayanır, bu da bütün dünya dillərində mövcuddur. Tarixi-mədəni əlaqələr və dövlətlərarası münasibətlərlə, elmi-texniki tərəqqi və elmi bilik sahələrinin inkişafı ilə bağlı Azərbaycan dili leksikasında alınma terminlərin xüsusi çəkisinin artması dillərarası əlaqələrin də genişlənməsinin təzahürüdür. Beynəlxalq əlaqələrin inkişafı, dünya elminə inteqrasiya terminologiyanın zənginləşməsinə səbəb olur. Başqa ölkələrlə iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin artması yeni yaranan terminlərin dilimizin lüğət tərkibinə daxil olmasını sürətləndirib. Bu cür alınmaların miqdarı son illərdə çoxalıb, ayrı-ayrı lüğətlərdə, mətbuat dilində istifadə dairəsi genişlənib. Xüsusilə informatika ilə bağlı sayt, fayl, disk, elektrofaks, teletayp terminləri artıq ümumişləklik qazanıb. Bu, informatika texnologiyalarının həyatımıza, məişətimizə daxil olması və geniş istifadə olunması ilə bağlıdır. Lüğət tərkibində özünü göstərən dəyişmələr cəmiyyətin müxtəlif inkişaf dövrlərində özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənib. Hər bir tarixi şərait dilin lüğət tərkibinə, onun formalaşmasına, xüsusilə onun terminoloji sisteminə təsir edir. 90-cı illərdə cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər, ölkəmizin iqtisadi-siyasi həyatında, ictimai fikrində baş verən proseslər, yeniliklər dilimizdən, o cümlədən dilin terminoloji sistemindən də yan keçməyib, dilin lüğət tərkibində, xüsusilə onun terminoloji bazasında müxtəlif dəyişmələrə səbəb olub. Müstəqillik qazandıqdan sonra - ictimai-siyasi dəyişikliklər və elmi-texniki inqilablarla səciyyələnən XX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan dilinin terminoloji sisteminin zənginləşməsində və formalaşmasında rus dilinin təsir dairəsi azalmaqla bərabər Avropa dillərindən alınmalar artmağa başlayıb. Termin almada əvvəlki dövrlərdə əsas mənbə olan rus dilinin əvəzinə Qərbi Avropa dilləri, xüsusən ingilis dilinin əsas rol oynaması müşahidə olunur. Avropa ölkələrinə inteqrasiya rus dilindən və onun vasitəsilə dilimizə keçən terminlərin alınması axınının qarşısını alıb.Terminoloji yeniləşmə, lüğət tərkibinin inkişafı elmi-texniki tərəqqi, ictimai-siyasi və iqtisadi yeniləşmə, ölkələrarası beynəlxalq əlaqələrlə birbaşa bağlıdır. Belə ki, dünyaya inteqrasiya, ictimai-siyasi yeniləşmə bir çox anlayışların, məfhumların və onları ifadə edən yeni terminlərin meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Ona görə də müasir dövrdə terminologiyanın ən əsas problemlərindən biri ictimai-siyasi həyatı, situasiyaları, bir sözlə, ölkə daxilində baş verən prosesləri özündə əks etdirən söz və terminlərin yaradılmasıdır. Bununla paralel isə zamanın tələbinə və yeni sosial-ideoloji mühitə uyğun ictimai-siyasi terminologiya yaranır. XX əsrin II yarısı kibernetika və informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı ilə səciyyələnir. Yüksək elmi-texniki tərəqqi prosesində informatikanın proqramlaşdırma sistemləri və dilləri, tətbiqi proqramlar, elektron hesablama maşınları yaranır və buna uyğun olaraq terminoloji sistem formalaşır. Bu proses kompyuter və korporativ şəbəkələrinin, xüsusən də qlobal informasiya şəbəkəsinin - internetin yaranması ilə nəticələndi. Bütün bunlar həmin sahədə işlənən terminlərin sayının sürətlə artmasına səbəb olur. Odur ki, istər informasiya texnologiyaları, istərsə də digər elm sahələri üzrə həmin yeni anlayışların milli dillər hesabına ifadəsi və terminin yaradılması mümkün olmadıqda alınmalara müraciət edilir. Müxtəlif elm sahələri üzrə kəşflər, ixtiralar və yeniliklər termin və anlayışlarla ifadə olunur. Sözsüz ki, elmi kəşflərin meydana gəldiyi coğrafi məkanın dili -morfem və leksemləri terminin yaranmasında əsas rol oynayır. Yeni elm sahələrinə məxsus terminlərin əsas hissəsi isə yarandığı ölkənin dilindən alınır. Aydındır ki, bu zaman alınma terminlər mənsub olduğu dilin elementlərini, morfem və fonetik xüsusiyyətlərini də dilimizə gətirir. Ahəng qanununun pozulması, ön şəkilçilərin işlənməsi, quruluşca düzəltmə sözlərdə kökün müstəqil işlənə bilməməsi kimi xüsusiyyətlər başqa dillərdən keçən terminlər vasitəsilə dilimizə daxil olur. Bununla yanaşı alınma terminlər fonetik və qrammatik cəhətdən dilin qrammatik qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılır, bəziləri (tele, avto, video) dildə beynəlmiləl termin kimi xüsusi lay təşkil edir.

Nigar Abdullayeva

Palitra.-2012.-10 aprel .-S.11.