“Mədəniyyətlə yaradıcılığı çox vaxt qarışdırırlar”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, AMEA müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilovdur.

- Mədəniyyətlərarası dialoqdan danışa bilmək üçün əvvəlcə “mədəniyyət” anlayışının özü dəqiqləşdirilməlidir. Bu terminə aydınlıq gətirməyinizi xahiş edirəm.

- Mədəniyyətlə yaradıcılığı çox vaxt qarışdırırlar. Hətta efirdə də bu mövzunun peşəkarları olan alimlər, tanınmış professorlar bu anlayışları yanlış bir formada qarışdıraraq işlədirlər. Mən sizin qəzet vasitəsilə bu məsələyə, yəni nəyə mədəniyyət, nəyə yaradıcılıq deyilməli olduğuna aydınlıq gətirmək istəyirəm. Bunlar ayrı-ayrı məsələlərdir. Birincisi, hər bir şəxsin özünün müəyyən bir ixtisas sahəsi olmalıdır. Müəyyən bir sahədə o, peşəkar, professional olmalıdır. Həmin sahədə o, ixtisaslaşmış biliklərə yiyələnməlidir ki, yaradıcılıqla məşğul ola bilsin. O, həmin sahəni digərlərindən çox yaxşı mənimsəməlidir. Bu, yaradıcı şəxsin mədəniyyəti yox, ixtisasıdır. Bir də var ki, hər bir insan bütün başqa sahələrdə də cəmiyyətin bir üzvü olaraq zəruri bilikləri mənimsəməlidir və onları həyat fəaliyyətinə və davranışına daxil etməyi bacarmalıdır. Baxın, bu, mədəni insanın xüsusiyyətidir. Mədəni insan başqa, peşəkar və mütəxəssis başqadır. Mədəni insan bir çox sahələri mənimsəyə, bununla belə, heç bir sahədə xüsusi qabiliyyəti olmaya bilər. Bu adam yenilik gətirə bilməz, cəmiyyətdə böyük uğurlar qazana bilməz. Çünki yaradıcılıqda insanın başqalarından öyrəndikləri yox, öz təbii-genetik potensialı realizasiya olunur. Öyrəndikləri isə realizasiya üçün şərtlər sırasına daxildir. Nəyin insana, nəyin cəmiyyətə (ictimai qrupa), nəyin bəşəriyyətə aid olduğunu bilmədən, biz nə elmin, nə də mədəniyyətin konturlarını düzgün təsəvvür edə bilmərik. Məhz mahiyyət fərqinin aydın olmaması üzündən bir çox tədqiqatçılar elm və mədəniyyət arasında sərhəd qoya bilmir və hətta elmi mədəniyyətin tərkib hissələrindən biri kimi götürülər. Ən əsası odur ki, biz fəaliyyət sahələrinə görə bölgü ilə hər bir sahədə vertikal boyunca adi şüurdan elmi nəzəriyyəyə qədər yüksələn iyerarxiyanı fərqləndirməliyik. Tutaq ki, iqtisadiyyatın özü, yəni praktikası ilə iqtisadi nəzəriyyə arasında, təbabətlə (həkimlik sənəti) tibb elmi arasında, yaxud müəllimliklə pedaqogika arasında və s. fərqi məhz vertikalda fərq kimi dəyərləndirməliyik. Sahə eynidir, hər sahənin praktikası və nəzəriyyəsi isə müxtəlif qatlardır. Mədəniyyət hansı qatda ortaya çıxır; insanın əməli fəaliyyətindəmi yoxsa bu fəaliyyətin elmi dərkində, elmi-nəzəri səviyyəsindəmi? Təəssüf ki, mədəniyyətşünas alimlər bir qayda olaraq vertikalda təsnifatı nəzərə almır və nəticədə sahələrə görə bölgü ilə səviyyəyə görə bölgü qarışıq salınır. Eyni halla biz texnika anlayışının tədqiqində də rastlaşırıq. Texnikanın təsnifatında sahələr mütləq nəzərə alınmalıdır. Belə ki, məsələn, kənd təsərrüfatı texnikası ilə kosmik texnika və ya kompüter texnologiyaları köklü surətdə fərqli sahələrdir. Bunların fərqləndirilməsi fəaliyyət sahələrinə görə aparılır. Amma bir də var, hər bir texnika sahəsində texniki avadanlıqlar özü, texnologiyalar və nəhayət, həmin texnika haqqında elm – elmi araşdırmalar ( texniki elmlər). Bu bölgü hər bir sahənin daxili strukturuna aiddir və onu sahələrə görə bölgü ilə qarışıq salmaq olmaz. Əgər biz mədəniyyət anlayışını ancaq təbiətlə qarşılaşdırmaqla, yəni təbii yox, süni surətdə yaradılmış olan hər şeyi bura daxil etməklə müəyyənləşdirsək, əslində mədəniyyətin həcmini ona aid olmayan ünsürlərlə “zənginləşdirmiş” olarıq. Belə ki, insanın yaratdığı çox şeylər var ki, mədəniyyətə aid olmayıb məhz yaradıcılıq səviyyəsi kimi başa düşülür. Mədəniyyət yaradıcılıq deyil.Mədəniyyət insanın öz dünyasını ifadə etmək cəhdləri, yəni özün ifadə forması deyil və bu mənada insanın fərdi yaradıcılıq prosesinin özü və nəticələri mədəniyyətə aid deyil. Mədəniyyət ancaq fərdin ictimailəşməsi prosesində ortaya çıxır. Yəni fərdi dünyaların özünə yox, onlar arasındakı məkana aiddir. Yəni, insanın özünü ifadəsi yox, bu özünüifadənin başqası tərəfindən mənimsənilməsi, hamı üçün yaratdıqları. Əgər “mən” və “biz” anlayışlarını fərqləndirsək, mədəniyyət “mən”ə yox, “biz”ə aid olanlardır. Bu mənada istər elmi yaradıcılıq olsun, istər sənətkar yaradıcılığı olsun, istər fəlsəfi yaradıcılıq olsun, - bunlar heç biri mədəniyyətə aid ola bilməz. Çünki bunlar fərdi və ya heç olmasa elitar hadisələrdir. Ancaq seçilmişlər üçündür və bilavasitə cəmiyyət üçün nəzərdə tutmur, kütlənin dərk edə biləcəyi səviyyəyə enmir. Bəs elm nə zaman mədəniyyət səviyyəsində özünü göstərir? Ancaq onun ideyaları öz tətbiqini tapdıqda, məsələn, texnikada realizasiya olunduqda, bu hadisə mədəniyyət hadisəsinə çevrilir. Tutaq ki, məişət texnikasına aid olan televizor, telefon və s. hamının istifadəsinə verilir və onun istifadəsi ixtisaslaşmış bilik tələb etmir. Hətta “təfəkkür mədəniyyəti” dedikdə də söhbət alimin, yazıçının təfəkküründən getmir. Burada söhbət ancaq müəyyən bir ictimai qrupun – etnosun, millətin, əhalinin mədəniyyətindən, mədəni səviyyəsindən gedə bilər.

- Səlahəddin müəllim, yeri gəlmişkən, BMT-nin savadlılıq kriteriyalarında göstərilir ki, savadlı insan odur ki, yazıb-oxumağı, hər hansı beynəlxalq səviyyəli xarici dili, kompüter biliklərindən istifadəni, sosial hüquqlarını bilir və bunları başqalarına da ötürməyi bacarır. Bu, mədəni insan anlayışı ilə nə dərəcədə üst-üstə düşür?

- Sualı çox gözəl qoydunuz. Bu məsələ də çox vaxt qarışdırılır. BMT-nin nəzdində UNESCO fəaliyyət göstərir. Biz bəzən bu təşkilatın da funksiyalarını qarışıq salırıq, yaxud anlamırıq. İş orasındadır ki, onlar məhz mədəniyyətlə bağlı fəaliyyət göstərirlər. UNESCO ilə elm, ədəbiyyat, yüksək yaradıcılıq, AMEA institutları səviyyəsində iş görmək istəyənlər var. Əslində isə UNESCO-nun elmin, təhsilin inkişafına təkan verəcəyini düşünmək sadəlövhlükdür. UNESCO ancaq mədəniyyət səviyyəsində iş görməklə məşğuldur. Geri qalmış ölkələrdə mədəniyyətdən uzaq olan, kütləvi, elementar, həyat tərzi və davranış üçün zəruri olan bilik və vərdişləri mənimsəməyən cəmiyyətlərə yardım etmək istəyir. Qəzet, kitab oxuya bilmək, müəyyən məlumatları təhlil edib anlaya bilmək üçün, elementar məntiqi təfəkkür və təhlil qabiliyyəti əldə etmək, öz siyasi mövqeyini müəyyənləşdirə bilmək üçün çalışmaq – bütün bunlar nə elmdə, nə ədəbiyyatda peşəkar fəaliyyətə yardım üçün deyil. Deməli, bu kütləvi maariflənməni təqdim edən UNESCO da bunun üçün deyil. Bu sahədə əməkdaşlıq da təəccüb doğurur. UNESCO geri qalmış xalqları – tutaq ki, savadsızlığın ləğvi, maarifçilik proqramları, elmi-kütləvi proqramlar, eyni zamanda müəyyən musiqi və sənətin geniş kütlələrə yayılması, kütlənin musiqi mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi və sair məsələlər yalnız təbliğat və maarifçiliklə bağlı olan işlərdir. Peşəkar yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bunun bağlılığı yoxdur. Hətta musiqi fəaliyyəti sahəsində – tutaq ki, bir bəstəkar bir klassik musiqi , ya simfoniya yazırsa, bu, yüksək səviyyədə bir yaradıcılıq nümunəsidirsə, bunun öz ixtisaslaşmış sahələri var. Bunların UNESCO ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. UNESCO kütləyə ünvanlanan, ictimai şüur səviyyəsində bir yüksəliş əldə etmək missiyasını üzərinə götürüb. Onun əsas funksiyası məhz bu sahədə geri qalmış xalqlara yardım etməkdir.

- Azərbaycanın UNESCO ilə əməkdaşlıq məsələlərini necə xarakterizə edərdiniz?

- Azərbaycan UNESCO ilə əməkdaşlığa iki istiqamətdə qatılıb. Bunu da təəssüflər olsun ki, mütəxəssislər fərqləndirmirlər, bu iki istiqamət qarışıq salınır. Bu iki istiqamətin biri bundan ibarətdir ki, bəzi sahələrdə biz də geri qalmış cəmiyyətlər sırasındayıq. Xüsusən, elmi-kütləvi proqramlarla bağlı bunu demək olar. Məsələn, “Mədəniyyət” kanalının açılması buna xidmət edir. Açığını deyim ki, bu barədə bugünkü səviyyəmizdən narazıyam – bu, başqa bir məsələdir . Amma daha çox dərəcədə biz UNESCO ilə başqa xalqlara yardım etmək üçün əməkdaşlıq edirik. Ona görə ki, biz artıq o səviyyədə deyilik ki, beynəlxalq ictimaiyyətin yardımını alaq və maariflənək, onlardan mədəniyyət öyrənək. Biz mədəniyyət öyrənməkdən daha çox mədəniyyət öyrətmək mənasında əməkdaşlıq edirik. Biz özümüzün böyük mədəniyyət abidələrimizi də UNESCO –da təsdiqlədərkən orada qeydiyyatdan keçirərkən, dünya xalqlarının bizim mədəniyyət sahəsində zənginləşməsinə xidmət edirik. Çünki biz ümumilikdə yüksək mədəni səviyyədə olan bir xalqıq. Biz sərvətimizi beynəlxalq ictimaiyyətin istifadəsinə veririk, yardımçı oluruq ki, onların da mədəni səviyyəsi qalxsın. UNESCO-nun işinə biz bu mənada yardım edirik. Yəni yüksək inkişaf səviyyəsində olan bir xalqın geri qalmış xalqlara, həm də ən inkişaf etmiş xalqların da mədəniyyətinin zənginləşməsinə xidmət edirik. Məsələn, ABŞ başqa sahələrdə nə qədər inkişaf etsə də musiqidə onun muğamatı yoxdur. Bu mənada o, yüksək musiqi baxımından bizim sayəmizdə zənginləşə bilər. Yaxud xalçaçılıq sahəsində bizdən nəyisə öyrənə bilər. Beləliklə, mədəniyyətlərin zənginləşməsi işində biz iştirakçı oluruq. Bir tərəfdən bərabərhüquqlu tərəf, digər tərəfdən isə daha çox böyük qardaş rolunda, yüksək inkişaf etmiş bir mədəniyyətin təmsilçisi kimi çıxış edirik. Amma bəzi sahələrdə bizim UNESCO-nun dəstəyinə ehtiyacımız var. Yəni o biri xalqların mədəniyyətinin öyrənilməsinə və tətbiq olunmasına çalışırıq. Bu, daha çox dərəcədə elm, texnologiya, ola bilsin ki, eyni zamanda insan haqlarının öyrənilməsi, siyasi mədəniyyətin mənimsənilməsi kimi məsələlərlə bağlı ola bilər. Müstəqilliyə yeni qədəm qoymuşuq, ola bilsin ki, böyük müstəqillik tarixi olan, böyük demokratik dövlət quruculuğu təcrübəsi olan xalqlardan nəyisə öyrənə bilərik. Bu, təbiidir. Amma biz təkcə öyrənən yox, həm də öyrədənik. Mədəniyyətlərin mübadiləsi prosesində, qarşılıqlı əlaqəsində biz həm özümüzü təqdim edirik, həm də öyrənirik.

- Son dövrlərdə Azərbaycanın dünyada mədəniyyətlərarası dialoq məkanı kimi diqqətə gəlməsi, Azərbaycanın “humanitar Davos” kimi xarakterizə olunmasına necə münasibət bildirərdiniz?

- Azərbaycanın belə bir missiyanı öz üzərinə götürməsi çox təqdirəlayiq bir haldır. Doğrudur, iqtisadiyyatımız da sürətlə inkişaf edir, Prezidentin müəyyən etdiyi kursa görə, biz intellektual kapitalın inkişafı sayəsində addımlar atırıq, bununla bağlı dövlət siyasəti həyata keçirilir. İntellektual inkişaf, texnologiyaların, elmin inkişafı sahəsində biz ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdən xeyli dərəcədə geridəyik – bu faktdır. Amma bununla yanaşı bizim humanitar mədəniyyət sahəsində bu ölkələrdən xeyli üstünlüklərimiz də var – bu da faktdır. Bu üstünlüklərdən çıxış edərək, eyni zamanda Azərbaycan xalqına məxsus qonaqsevərlik və əliaçıqlıq, səxavət keyfiyyətlərindən çıxış edərək biz yüksək məziyyətlərimizi başqa xalqlarla bölüşməyə hazırıq. Eyni zamanda belə bir mübadilənin təşkil olunmasını, dünya miqyasında mədəniyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi, qarşılıqlı zənginləşməsi prosesinin həm təşəbbüskarı, həm də bu əlaqələrin baş tutmasına şərait yaradan bir ölkə kimi çıxış edirik. Bu, çox gözəl bir missiyadır. Bu, bizim humanitar təfəkkürümüzdən, yüksək mədəniyyətimizdən, sülhsevərliyimizdən bir daha xəbər verən bir hadisədir. Amma digər tərəfdən burada sivilizasiyalararası dialoq məsələsi və sivilizasiya və mədəniyyət anlayışları da mütləq fərqləndirilməlidir. Təəssüflər olsun ki, bu da çox vaxt qarışıq salınır, az qala sinonim kimi işlədilir. Sivilizasiya daha çox dərəcədə elm və texnologiyalara aiddir və elmi biliklər sahəsində irəli gedən, böyük iqtisadi potensial əldə edən bir sıra xalqlar bizdən bu məsələdə öndədirlər. Sivilizasiya bütün dünya və bəşəriyyət miqyasında vahid bir sivilizasiya var. Bütün xalqlar bu baxımdan eyni yolla getməlidir. Hərənin öz yolu yoxdur. Kimsənin ayrıca sivilizasiya dili də yoxdur. Elm ümumbəşəridir, milli elm yoxdur. Texnologiya ümumbəşəridir, milli texnologiya yoxdur. İqtisadi inkişaf və iqtisadi proseslər də ümumbəşəridir çünki, məhz texnologiyanın tətbiqi ilə həyata keçirilir. Eyni texnologiyalar bütün dünyada tətbiq olunur. Bu mənada vahid bir dünya sivilizasiyası var. Amma hər bir xalqın öz mədəniyyəti var. Bu mədəniyyətlə sivilizasiyanın fərqləndirilməsi çox vacibdir. Daha çox mədəniyyətlərarası dialoqdan danışılmalıdır, sivilizasiyalararası dialoqdan yox. Kimsə süni yola Qərb və ya Şərq sivilizasiyası ideyasını ortaya atır. Bunu əslində Qərb ideoloqları qəsdən edirlər.

- Burada məqsəd nədir?

- Məqsəd odur ki, ümumbəşəri sivilizasiyaya yiyəlik edərək öz adlarına çıxsınlar. Yəni artıq beyinlərə yeridirlər ki, bu, bizimkidir, siz də əgər bacarırsınızsa, özünüzünkünü təqdim edin.

- Bu, yəqin ki, avropasentristlər kimi ideoloqların işi ola bilər...

- Avropasentristər, qərbyönümçülər bundan istifadə edirlər. Sivilizasiya qloballaşır, buna bəziləri vesternizasiya, yəni qərbləşmə də deyirlər. Hətta bu proses makdonaldlaşma kimi də ifadə olunur. Onlar bu prosesin süni olaraq bütün başqa xalqlar tərəfindən qəbul edilməsinə çalışırlar. Onlar, məsələn, deyirlər ki, sizin də öz sivilizasiyanız varsa göstərin. Belə aşılayırlar: “Hə var, sizinki başqadır, gətirin onu biz onunla dialoqa girək”. Dialoqa girəndə elə görüntü yaradılır ki, qarışqa fillə dialoq aparır. Qarışqa fillə dialoqa girə bilməz. Onlar bizi qarışqa qisminə bölməyə çalışırlar. Halbuki dialoq bərabərhüquqlu olmalıdır. Elm, texnologiya sahəsində Şərq, İslam dünyası Qərblə dialoqa girə bilməz.

- Onda belə çıxır ki, onlar bu dialoq məsələsində öz dominantlığını qabartmaq istəyirlər...

- Bəli, onlar dominantlığını vurğulayırlar və açıq-aşkar faktı, sivilizasiya mənsubluqlarını, sivilizasiyanın ümumbəşəriliyini təhrif edərək proseslərin gedişinə sahib çıxırlar. Buna sahib çıxandan sonra deyirlər ki, sizin də sivilizasiyanız vardı, onu ortaya qoyun. Dünyanı beləcə bölüb mənimsəyirlər. Sadəcə olaraq, bu “dialoq” bizim onları qəbul etməyimiz kimi səslənmiş olur...

- Yəni burada dialoqdan yox, Qərbin monoloqundan və diktəsindən söhbət gedə bilər...

- Ona görə də mən bir məqaləmi “Sivilizasiyanın monoloqu” başlığı ilə yazmışam. Bu barədə yeni bir kitab da yazıram. O dövrdə “Sivilizasiyalararası dialoq” kitabı yazmışdım, amma sonralar bu anlayışı təhlil edərək belə qənaətə gəldim ki, yox, mədəniyyətlərin dialoqu ola bilər. Hazırda sivilizasiyanın isə monoloqu var. Sadəcə olaraq guya xristianlıq üzərində və İslam üzərində yaranmış sivilizasiyaların olduğunu nəzərə çatdırmaq istəyirlər. Bunlar absurddur. Amma mədəniyyətlər din üzərində yox, millətlər üzərində qurulur. Təbii ki, mədəniyyətlərin formalaşmasında dinin də iştirakı var. Dini dəyərlər milli dəyərlərə daxildir – bunu da çox vaxt qarışıq salırlar. Milli dəyər dini dəyərə yox, dini dəyər milli dəyərə daxildir. Dini dəyər böyük bir regionda mövcud olur və o, xüsusilərə daxil olur, ayrı-ayrı millətlərin mədəniyyətinə daxil olur. Belə halda, söhbət dini yox, milli mədəniyyətdən getməlidir. Çünki milli mədəniyyət çərçivəsində din komponenti zatən var. Bu mənada milli mədəniyyətlərdən danışanda dialoq gündəmə gəlir və aktuallaşır. Burada bizim ölkənin yeritdiyi siyasət bundan ibarətdir ki, biz başqa xalqların da mədəniyyətinə hörmətlə yanaşırıq və heç bir mədəniyyətə qadağa qoymuruq. Dini-milli aspektdə tolerantlıq prinsipindən çıxış edirik. Amma bu o demək deyil ki, biz öz mədəniyyətimizdən, ənənələrimizdən imtina edirik. Sadəcə olaraq biz açıq sistem kimi çıxış edirik , meydana qorxmadan giririk, zəif xalqlar isə qorxurlar. Ona görə də bu cür xalqlar qapalı mədəniyyət prinsipi ilə çıxış edirlər. Qorxurlar ki, açıq olsalar, mübadiləyə girsələr, mədəniyyətlərini itirə bilərlər. Biz ona görə qorxmuruq ki, mədəniyyətimiz çox sınaqlardan çıxıb, çox yüksək təməllərə malikdir. O mənada mədəniyyətimizin itirilməsi qorxusu yoxdur. Bu mənada biz mədəniyyət dialoquna girməyə həmişə hazırıq və başqa mədəniyyətlərə də tolerantlıqla yanaşırıq. Bizim dilimiz də kifayət qədər mükəmməldir, incəsənətimiz və folklorumuz da yetərincə dayanıqlıdır. Biz iqtisadiyyatda dayanıqlılıq prinsipi ilə çıxış edirik. Eyni zamanda mədəniyyətdə də bu prinsip bizim üçün əsasdır. Bizim bütün mədəni sistemimiz dayanıqlıdır. Biz öz zəngin dəyərlərimizi və milli mədəniyyətimizi buraxıb tamamilə başqasının ətəyindən yapışa bilmərik. Biz başqasını təqlid yolunu seçsək özümüzü itirəcəyik. Biz bu fikirdə deyilik. Amma təəssüf ki, bu işə xidmət edən bəzi media qurumları var. Onlar gecə gecə-gündüz başqalarına aid olan bayağı həyat və mədəniyyət tərzini təbliğ edirlər. Qərb özü üçün yox, məhz geri qalmış xalqlar üçün istehsal etdiyi film və serialları sırımağa çalışır. Onlar bu cür “kütləvi mədəniyyət” seriallarını öz xalqlarına göstərmirlər, yalnız ixrac edirlər. Onların tələsinə düşmək lazım deyil.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2012.-20 aprel.- S.7.