“Mədəniyyətlə
yaradıcılığı çox vaxt qarışdırırlar”
Layihə
çərçivəsində müsahibimiz Azərbaycan Fəlsəfə
və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə
Heyətinin sədri, AMEA müxbir üzvü Səlahəddin
Xəlilovdur.
- Mədəniyyətlərarası
dialoqdan danışa bilmək üçün əvvəlcə
“mədəniyyət” anlayışının özü dəqiqləşdirilməlidir.
Bu terminə aydınlıq gətirməyinizi xahiş edirəm.
- Mədəniyyətlə
yaradıcılığı çox vaxt
qarışdırırlar. Hətta efirdə də bu
mövzunun peşəkarları olan alimlər,
tanınmış professorlar bu anlayışları
yanlış bir formada qarışdıraraq işlədirlər. Mən sizin qəzet vasitəsilə
bu məsələyə, yəni nəyə mədəniyyət,
nəyə yaradıcılıq deyilməli olduğuna
aydınlıq gətirmək istəyirəm. Bunlar
ayrı-ayrı məsələlərdir. Birincisi, hər bir
şəxsin özünün müəyyən bir ixtisas sahəsi
olmalıdır. Müəyyən bir sahədə o, peşəkar,
professional olmalıdır. Həmin sahədə o,
ixtisaslaşmış biliklərə yiyələnməlidir
ki, yaradıcılıqla məşğul ola bilsin. O, həmin
sahəni digərlərindən çox yaxşı mənimsəməlidir.
Bu, yaradıcı şəxsin mədəniyyəti yox,
ixtisasıdır. Bir də var ki, hər bir insan bütün
başqa sahələrdə də cəmiyyətin bir
üzvü olaraq zəruri bilikləri mənimsəməlidir
və onları həyat fəaliyyətinə və
davranışına daxil etməyi bacarmalıdır.
Baxın, bu, mədəni insanın xüsusiyyətidir. Mədəni
insan başqa, peşəkar və mütəxəssis
başqadır. Mədəni insan bir çox sahələri mənimsəyə,
bununla belə, heç bir sahədə xüsusi qabiliyyəti
olmaya bilər. Bu adam yenilik gətirə bilməz, cəmiyyətdə
böyük uğurlar qazana bilməz. Çünki
yaradıcılıqda insanın başqalarından öyrəndikləri
yox, öz təbii-genetik potensialı realizasiya olunur. Öyrəndikləri
isə realizasiya üçün şərtlər
sırasına daxildir. Nəyin insana, nəyin cəmiyyətə
(ictimai qrupa), nəyin bəşəriyyətə aid
olduğunu bilmədən, biz nə elmin, nə də mədəniyyətin
konturlarını düzgün təsəvvür edə bilmərik.
Məhz mahiyyət fərqinin aydın olmaması üzündən
bir çox tədqiqatçılar elm və mədəniyyət
arasında sərhəd qoya bilmir və hətta elmi mədəniyyətin
tərkib hissələrindən biri kimi götürülər.
Ən əsası odur ki, biz fəaliyyət sahələrinə
görə bölgü ilə hər bir sahədə vertikal
boyunca adi şüurdan elmi nəzəriyyəyə qədər
yüksələn iyerarxiyanı fərqləndirməliyik.
Tutaq ki, iqtisadiyyatın özü, yəni praktikası ilə
iqtisadi nəzəriyyə arasında, təbabətlə (həkimlik
sənəti) tibb elmi arasında, yaxud müəllimliklə
pedaqogika arasında və s. fərqi məhz vertikalda fərq
kimi dəyərləndirməliyik. Sahə eynidir, hər sahənin
praktikası və nəzəriyyəsi isə müxtəlif
qatlardır. Mədəniyyət hansı qatda ortaya
çıxır; insanın əməli fəaliyyətindəmi
yoxsa bu fəaliyyətin elmi dərkində, elmi-nəzəri səviyyəsindəmi?
Təəssüf ki, mədəniyyətşünas alimlər
bir qayda olaraq vertikalda təsnifatı nəzərə
almır və nəticədə sahələrə görə
bölgü ilə səviyyəyə görə
bölgü qarışıq salınır. Eyni halla biz
texnika anlayışının tədqiqində də
rastlaşırıq. Texnikanın təsnifatında sahələr
mütləq nəzərə alınmalıdır. Belə
ki, məsələn, kənd təsərrüfatı
texnikası ilə kosmik texnika və ya kompüter
texnologiyaları köklü surətdə fərqli sahələrdir.
Bunların fərqləndirilməsi fəaliyyət sahələrinə
görə aparılır. Amma bir də var, hər bir texnika
sahəsində texniki avadanlıqlar özü, texnologiyalar və
nəhayət, həmin texnika haqqında elm – elmi
araşdırmalar ( texniki elmlər). Bu bölgü hər bir
sahənin daxili strukturuna aiddir və onu sahələrə
görə bölgü ilə qarışıq salmaq olmaz. Əgər
biz mədəniyyət anlayışını ancaq təbiətlə
qarşılaşdırmaqla, yəni təbii yox, süni surətdə
yaradılmış olan hər şeyi bura daxil etməklə
müəyyənləşdirsək, əslində mədəniyyətin
həcmini ona aid olmayan ünsürlərlə “zənginləşdirmiş”
olarıq. Belə ki, insanın yaratdığı çox
şeylər var ki, mədəniyyətə aid olmayıb məhz
yaradıcılıq səviyyəsi kimi başa
düşülür. Mədəniyyət
yaradıcılıq deyil.Mədəniyyət insanın öz
dünyasını ifadə etmək cəhdləri, yəni
özün ifadə forması deyil və bu mənada insanın
fərdi yaradıcılıq prosesinin özü və nəticələri
mədəniyyətə aid deyil. Mədəniyyət ancaq fərdin
ictimailəşməsi prosesində ortaya çıxır. Yəni
fərdi dünyaların özünə yox, onlar
arasındakı məkana aiddir. Yəni, insanın
özünü ifadəsi yox, bu özünüifadənin başqası
tərəfindən mənimsənilməsi, hamı
üçün yaratdıqları. Əgər “mən” və
“biz” anlayışlarını fərqləndirsək, mədəniyyət
“mən”ə yox, “biz”ə aid olanlardır. Bu mənada istər
elmi yaradıcılıq olsun, istər sənətkar
yaradıcılığı olsun, istər fəlsəfi
yaradıcılıq olsun, - bunlar heç biri mədəniyyətə
aid ola bilməz. Çünki bunlar fərdi və ya heç
olmasa elitar hadisələrdir. Ancaq seçilmişlər
üçündür və bilavasitə cəmiyyət
üçün nəzərdə tutmur, kütlənin dərk
edə biləcəyi səviyyəyə enmir. Bəs elm nə
zaman mədəniyyət səviyyəsində
özünü göstərir? Ancaq onun ideyaları öz tətbiqini
tapdıqda, məsələn, texnikada realizasiya olunduqda, bu
hadisə mədəniyyət hadisəsinə çevrilir.
Tutaq ki, məişət texnikasına aid olan televizor, telefon və
s. hamının istifadəsinə verilir və onun istifadəsi
ixtisaslaşmış bilik tələb etmir. Hətta “təfəkkür
mədəniyyəti” dedikdə də söhbət alimin,
yazıçının təfəkküründən getmir.
Burada söhbət ancaq müəyyən bir ictimai qrupun –
etnosun, millətin, əhalinin mədəniyyətindən, mədəni
səviyyəsindən gedə bilər.
- Səlahəddin müəllim,
yeri gəlmişkən, BMT-nin savadlılıq
kriteriyalarında göstərilir ki, savadlı insan odur ki,
yazıb-oxumağı, hər hansı beynəlxalq səviyyəli
xarici dili, kompüter biliklərindən istifadəni, sosial
hüquqlarını bilir və bunları başqalarına da
ötürməyi bacarır. Bu, mədəni insan
anlayışı ilə nə dərəcədə
üst-üstə düşür?
- Sualı
çox gözəl qoydunuz. Bu məsələ də
çox vaxt qarışdırılır. BMT-nin nəzdində
UNESCO fəaliyyət göstərir. Biz bəzən bu təşkilatın
da funksiyalarını qarışıq salırıq, yaxud
anlamırıq. İş orasındadır ki, onlar məhz mədəniyyətlə
bağlı fəaliyyət göstərirlər. UNESCO ilə elm, ədəbiyyat, yüksək
yaradıcılıq, AMEA institutları səviyyəsində
iş görmək istəyənlər var. Əslində isə
UNESCO-nun elmin, təhsilin inkişafına təkan verəcəyini
düşünmək sadəlövhlükdür. UNESCO ancaq mədəniyyət
səviyyəsində iş görməklə məşğuldur.
Geri qalmış ölkələrdə mədəniyyətdən
uzaq olan, kütləvi, elementar, həyat tərzi və
davranış üçün zəruri olan bilik və vərdişləri
mənimsəməyən cəmiyyətlərə yardım etmək
istəyir. Qəzet, kitab oxuya bilmək, müəyyən məlumatları
təhlil edib anlaya bilmək üçün, elementar məntiqi
təfəkkür və təhlil qabiliyyəti əldə etmək,
öz siyasi mövqeyini müəyyənləşdirə bilmək
üçün çalışmaq – bütün bunlar nə
elmdə, nə ədəbiyyatda peşəkar fəaliyyətə
yardım üçün deyil. Deməli, bu kütləvi
maariflənməni təqdim edən UNESCO da bunun
üçün deyil. Bu sahədə əməkdaşlıq
da təəccüb doğurur. UNESCO geri qalmış
xalqları – tutaq ki, savadsızlığın ləğvi,
maarifçilik proqramları, elmi-kütləvi proqramlar, eyni
zamanda müəyyən musiqi və sənətin geniş
kütlələrə yayılması, kütlənin musiqi mədəniyyətinin
inkişaf etdirilməsi və sair məsələlər
yalnız təbliğat və maarifçiliklə
bağlı olan işlərdir. Peşəkar
yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bunun
bağlılığı yoxdur. Hətta musiqi fəaliyyəti
sahəsində – tutaq ki, bir bəstəkar bir klassik musiqi , ya
simfoniya yazırsa, bu, yüksək səviyyədə bir
yaradıcılıq nümunəsidirsə, bunun öz
ixtisaslaşmış sahələri var. Bunların UNESCO ilə
heç bir əlaqəsi yoxdur. UNESCO kütləyə
ünvanlanan, ictimai şüur səviyyəsində bir
yüksəliş əldə etmək missiyasını üzərinə
götürüb. Onun əsas funksiyası məhz bu sahədə
geri qalmış xalqlara yardım etməkdir.
- Azərbaycanın
UNESCO ilə əməkdaşlıq məsələlərini
necə xarakterizə edərdiniz?
- Azərbaycan
UNESCO ilə əməkdaşlığa iki istiqamətdə
qatılıb. Bunu da təəssüflər olsun ki, mütəxəssislər
fərqləndirmirlər, bu iki istiqamət qarışıq
salınır. Bu iki istiqamətin biri bundan ibarətdir ki, bəzi
sahələrdə biz də geri qalmış cəmiyyətlər
sırasındayıq. Xüsusən, elmi-kütləvi
proqramlarla bağlı bunu demək olar. Məsələn, “Mədəniyyət”
kanalının açılması buna xidmət edir.
Açığını deyim ki, bu barədə
bugünkü səviyyəmizdən narazıyam – bu, başqa
bir məsələdir . Amma daha çox dərəcədə
biz UNESCO ilə başqa xalqlara yardım etmək
üçün əməkdaşlıq edirik. Ona görə
ki, biz artıq o səviyyədə deyilik ki, beynəlxalq
ictimaiyyətin yardımını alaq və maariflənək,
onlardan mədəniyyət öyrənək. Biz mədəniyyət
öyrənməkdən daha çox mədəniyyət
öyrətmək mənasında əməkdaşlıq
edirik. Biz özümüzün böyük mədəniyyət
abidələrimizi də UNESCO –da təsdiqlədərkən
orada qeydiyyatdan keçirərkən, dünya
xalqlarının bizim mədəniyyət sahəsində zənginləşməsinə
xidmət edirik. Çünki biz ümumilikdə yüksək
mədəni səviyyədə olan bir xalqıq. Biz sərvətimizi
beynəlxalq ictimaiyyətin istifadəsinə veririk,
yardımçı oluruq ki,
onların da mədəni səviyyəsi qalxsın. UNESCO-nun
işinə biz bu mənada yardım edirik. Yəni yüksək
inkişaf səviyyəsində olan bir xalqın geri
qalmış xalqlara, həm də ən inkişaf etmiş
xalqların da mədəniyyətinin zənginləşməsinə
xidmət edirik. Məsələn, ABŞ başqa sahələrdə
nə qədər inkişaf etsə də musiqidə onun
muğamatı yoxdur. Bu mənada o, yüksək musiqi
baxımından bizim sayəmizdə zənginləşə
bilər. Yaxud xalçaçılıq sahəsində bizdən
nəyisə öyrənə bilər. Beləliklə, mədəniyyətlərin
zənginləşməsi işində biz
iştirakçı oluruq. Bir tərəfdən bərabərhüquqlu
tərəf, digər tərəfdən isə daha çox
böyük qardaş rolunda, yüksək inkişaf etmiş
bir mədəniyyətin təmsilçisi kimi
çıxış edirik. Amma bəzi sahələrdə
bizim UNESCO-nun dəstəyinə ehtiyacımız var. Yəni
o biri xalqların mədəniyyətinin öyrənilməsinə
və tətbiq olunmasına çalışırıq. Bu,
daha çox dərəcədə elm, texnologiya, ola bilsin ki,
eyni zamanda insan haqlarının öyrənilməsi, siyasi mədəniyyətin
mənimsənilməsi kimi məsələlərlə
bağlı ola bilər. Müstəqilliyə yeni qədəm
qoymuşuq, ola bilsin ki, böyük müstəqillik tarixi
olan, böyük demokratik dövlət quruculuğu təcrübəsi
olan xalqlardan nəyisə öyrənə bilərik. Bu, təbiidir.
Amma biz təkcə öyrənən yox, həm də öyrədənik.
Mədəniyyətlərin mübadiləsi prosesində,
qarşılıqlı əlaqəsində biz həm
özümüzü təqdim edirik, həm də öyrənirik.
- Son dövrlərdə Azərbaycanın
dünyada mədəniyyətlərarası dialoq məkanı
kimi diqqətə gəlməsi, Azərbaycanın “humanitar
Davos” kimi xarakterizə olunmasına necə münasibət
bildirərdiniz?
- Azərbaycanın
belə bir missiyanı öz üzərinə götürməsi
çox təqdirəlayiq bir haldır. Doğrudur,
iqtisadiyyatımız da sürətlə inkişaf edir,
Prezidentin müəyyən etdiyi kursa görə, biz
intellektual kapitalın inkişafı sayəsində
addımlar atırıq, bununla bağlı dövlət siyasəti
həyata keçirilir. İntellektual inkişaf,
texnologiyaların, elmin inkişafı sahəsində biz
ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdən
xeyli dərəcədə geridəyik – bu faktdır. Amma
bununla yanaşı bizim humanitar mədəniyyət sahəsində
bu ölkələrdən xeyli üstünlüklərimiz də
var – bu da faktdır. Bu üstünlüklərdən
çıxış edərək, eyni zamanda Azərbaycan
xalqına məxsus qonaqsevərlik və əliaçıqlıq,
səxavət keyfiyyətlərindən çıxış
edərək biz yüksək məziyyətlərimizi başqa
xalqlarla bölüşməyə hazırıq. Eyni zamanda
belə bir mübadilənin təşkil olunmasını,
dünya miqyasında mədəniyyətlərin
qarşılıqlı mübadiləsi,
qarşılıqlı zənginləşməsi prosesinin həm
təşəbbüskarı, həm də bu əlaqələrin
baş tutmasına şərait yaradan bir ölkə kimi
çıxış edirik. Bu, çox gözəl bir
missiyadır. Bu, bizim humanitar təfəkkürümüzdən,
yüksək mədəniyyətimizdən, sülhsevərliyimizdən
bir daha xəbər verən bir hadisədir. Amma digər tərəfdən
burada sivilizasiyalararası dialoq məsələsi və
sivilizasiya və mədəniyyət anlayışları da
mütləq fərqləndirilməlidir. Təəssüflər
olsun ki, bu da çox vaxt qarışıq salınır, az
qala sinonim kimi işlədilir. Sivilizasiya daha çox dərəcədə
elm və texnologiyalara aiddir və elmi biliklər sahəsində
irəli gedən, böyük iqtisadi potensial əldə edən
bir sıra xalqlar bizdən bu məsələdə öndədirlər.
Sivilizasiya bütün dünya və bəşəriyyət
miqyasında vahid bir sivilizasiya var. Bütün xalqlar bu
baxımdan eyni yolla getməlidir. Hərənin öz yolu
yoxdur. Kimsənin ayrıca sivilizasiya dili də yoxdur. Elm
ümumbəşəridir, milli elm yoxdur. Texnologiya ümumbəşəridir,
milli texnologiya yoxdur. İqtisadi inkişaf və iqtisadi proseslər
də ümumbəşəridir çünki, məhz
texnologiyanın tətbiqi ilə həyata keçirilir. Eyni texnologiyalar bütün
dünyada tətbiq olunur. Bu mənada vahid bir dünya
sivilizasiyası var. Amma hər bir xalqın öz mədəniyyəti
var. Bu mədəniyyətlə sivilizasiyanın fərqləndirilməsi
çox vacibdir. Daha çox mədəniyyətlərarası
dialoqdan danışılmalıdır, sivilizasiyalararası
dialoqdan yox. Kimsə süni yola Qərb və ya Şərq
sivilizasiyası ideyasını ortaya atır. Bunu əslində
Qərb ideoloqları qəsdən edirlər.
- Burada məqsəd nədir?
- Məqsəd
odur ki, ümumbəşəri sivilizasiyaya yiyəlik edərək
öz adlarına çıxsınlar. Yəni artıq beyinlərə
yeridirlər ki, bu, bizimkidir, siz də əgər
bacarırsınızsa, özünüzünkünü təqdim
edin.
- Bu, yəqin ki, avropasentristlər
kimi ideoloqların işi ola bilər...
- Avropasentristər,
qərbyönümçülər bundan istifadə edirlər.
Sivilizasiya qloballaşır, buna bəziləri vesternizasiya, yəni
qərbləşmə də deyirlər. Hətta bu proses
makdonaldlaşma kimi də ifadə olunur. Onlar bu prosesin süni
olaraq bütün başqa xalqlar tərəfindən qəbul
edilməsinə çalışırlar. Onlar, məsələn,
deyirlər ki, sizin də öz sivilizasiyanız varsa göstərin.
Belə aşılayırlar: “Hə var, sizinki başqadır,
gətirin onu biz onunla dialoqa girək”. Dialoqa girəndə elə
görüntü yaradılır ki, qarışqa fillə
dialoq aparır. Qarışqa fillə dialoqa girə bilməz.
Onlar bizi qarışqa qisminə bölməyə
çalışırlar. Halbuki dialoq bərabərhüquqlu
olmalıdır. Elm, texnologiya sahəsində Şərq,
İslam dünyası Qərblə dialoqa girə bilməz.
- Onda belə çıxır ki,
onlar bu dialoq məsələsində öz
dominantlığını qabartmaq istəyirlər...
- Bəli,
onlar dominantlığını vurğulayırlar və
açıq-aşkar faktı, sivilizasiya mənsubluqlarını,
sivilizasiyanın ümumbəşəriliyini təhrif edərək
proseslərin gedişinə sahib çıxırlar. Buna sahib
çıxandan sonra deyirlər ki, sizin də sivilizasiyanız
vardı, onu ortaya qoyun. Dünyanı beləcə
bölüb mənimsəyirlər. Sadəcə olaraq, bu
“dialoq” bizim onları qəbul etməyimiz kimi səslənmiş
olur...
- Yəni
burada dialoqdan yox, Qərbin monoloqundan və diktəsindən
söhbət gedə bilər...
- Ona
görə də mən bir məqaləmi “Sivilizasiyanın
monoloqu” başlığı ilə yazmışam. Bu barədə
yeni bir kitab da yazıram. O dövrdə “Sivilizasiyalararası
dialoq” kitabı yazmışdım, amma sonralar bu
anlayışı təhlil edərək belə qənaətə
gəldim ki, yox, mədəniyyətlərin dialoqu ola bilər.
Hazırda sivilizasiyanın isə monoloqu var. Sadəcə
olaraq guya xristianlıq üzərində və İslam üzərində
yaranmış sivilizasiyaların olduğunu nəzərə
çatdırmaq istəyirlər. Bunlar absurddur. Amma mədəniyyətlər
din üzərində yox, millətlər üzərində
qurulur. Təbii ki, mədəniyyətlərin
formalaşmasında dinin də iştirakı var. Dini dəyərlər
milli dəyərlərə daxildir – bunu da çox vaxt
qarışıq salırlar. Milli dəyər dini dəyərə
yox, dini dəyər milli dəyərə daxildir. Dini dəyər böyük bir
regionda mövcud olur və o, xüsusilərə daxil olur,
ayrı-ayrı millətlərin mədəniyyətinə
daxil olur. Belə halda, söhbət dini yox, milli mədəniyyətdən
getməlidir. Çünki milli mədəniyyət çərçivəsində
din komponenti zatən var. Bu mənada milli mədəniyyətlərdən
danışanda dialoq gündəmə gəlir və
aktuallaşır. Burada bizim ölkənin yeritdiyi siyasət bundan
ibarətdir ki, biz başqa xalqların da mədəniyyətinə
hörmətlə yanaşırıq və heç bir mədəniyyətə
qadağa qoymuruq. Dini-milli aspektdə tolerantlıq prinsipindən
çıxış edirik. Amma bu o demək deyil ki, biz öz
mədəniyyətimizdən, ənənələrimizdən
imtina edirik. Sadəcə olaraq biz açıq sistem kimi
çıxış edirik , meydana qorxmadan giririk, zəif
xalqlar isə qorxurlar. Ona görə də bu cür xalqlar
qapalı mədəniyyət prinsipi ilə
çıxış edirlər. Qorxurlar ki, açıq
olsalar, mübadiləyə girsələr, mədəniyyətlərini
itirə bilərlər. Biz ona görə qorxmuruq ki, mədəniyyətimiz
çox sınaqlardan çıxıb, çox yüksək
təməllərə malikdir. O mənada mədəniyyətimizin
itirilməsi qorxusu yoxdur. Bu mənada biz mədəniyyət
dialoquna girməyə həmişə hazırıq və
başqa mədəniyyətlərə də tolerantlıqla
yanaşırıq. Bizim dilimiz də kifayət qədər
mükəmməldir, incəsənətimiz və folklorumuz da
yetərincə dayanıqlıdır. Biz iqtisadiyyatda
dayanıqlılıq prinsipi ilə çıxış
edirik. Eyni zamanda mədəniyyətdə də bu prinsip bizim
üçün əsasdır. Bizim bütün mədəni
sistemimiz dayanıqlıdır. Biz öz zəngin dəyərlərimizi
və milli mədəniyyətimizi buraxıb tamamilə
başqasının ətəyindən yapışa bilmərik.
Biz başqasını təqlid yolunu seçsək
özümüzü itirəcəyik. Biz bu fikirdə deyilik.
Amma təəssüf ki, bu işə xidmət edən bəzi
media qurumları var. Onlar gecə gecə-gündüz
başqalarına aid olan bayağı həyat və mədəniyyət
tərzini təbliğ edirlər. Qərb özü
üçün yox, məhz geri qalmış xalqlar
üçün istehsal etdiyi film və serialları
sırımağa çalışır. Onlar bu cür
“kütləvi mədəniyyət” seriallarını öz xalqlarına
göstərmirlər, yalnız ixrac edirlər. Onların tələsinə
düşmək lazım deyil.
İlkin AĞAYEV
Palitra.-2012.-20 aprel.- S.7.