Psixoloq Humay Axundzadə:: “Serialların insanın davranışına, psixikasına təsiri kifayət qədər güclüdür”

“Bu seriallara daim baxan və yetişən nəsil də oxşar həyat ssenarisini yaşamağa başlayırlar”

Bu gün əksər evlərdə seriallar böyük maraqla izlənir. Özü də xarici seriallar... Cənubi Amerika və türk seriallarından sonra artıq hind serialları da tamaşaçılarımızı özünə “əsir” etdi. “Bu zalım dünyada doğulma” adlı serialdakı bir qadın obrazına görə serial xalq arasında “Amaci” adı ilə məşhurlaşıb. Şəhəri gəzəndə hətta “Amaci məkanı” adlı çayxananın da açıldığının şahidi oldum. Serialın bir neçə seriyasını izlədim və düşündüm ki, nə üçün biz hindlilərin ucqar kənd həyatına bu qədər maraqla baxırıq. Ətrafımızda olan qonşular hər gün böyük bir intizarla bu serialı gözləyirlər. Mövzu isə olduqca primitivdir: Amaci adlı kəndxuda qadınların hüquqlarını tapdalayır, orta əsrlərdə olduğu kimi, yeni doğulan qızları məhv edir, ona qarşı gələnləri zor gücünə susdurur və s. Etiraf edim ki, ətrafımda olan insanların bir çoxu artıq bu serialın “xəstəsinə” çevrilib. “Serial xəstəliyi”nin yaranma tarixinə baxaq.

Ötən əsrin 70-80-ci illərində braziliyalıların istehsalı olan "Kəniz İzaura" (“Rabınya İzaura”) ilə “serial xəstəliyi”nin ilk simptomları özünü büruzə verməyə başladı. Müstəqillik qazandıqdan sonra bu ölkənin istehsalı olan seriallar Azərbaycana daha geniş addımlarla ayaq açdı. Seriallar siyahısını uzatmaq da olar. Lakin onlar arasında 90-ci illərdə yayımlanan, Amerika istehsalı olan "Santa Barbara" isə öz uzunömürlülüyü ilə az qala rekorda imza atırdı. 1984-cü ildən Rusiya kanalından yayımlanmağa başlayan film 1993-cü ildə 2137 seriya ilə güclə başa çatdı. Bundan sonra efirlərimizi Latın Amerikası və türk serialları zəbt etdi. Bu barədə mətbuatda, efirlərdə çox danışılıb. Amma heç kim problemin mahiyyətinə araşdırmır. Biz seriallara nə üçün və nə vaxt baxırıq?Mövzumuz ətrafında psixoloq Humay Axundzadə fikirlərini bizimlə bölüşdü: “Serialların insanın davranışına, psixikasına təsiri kifayət qədər güclüdür. Hətta sosial psixologiya sahəsində tədqiqatlar başladıqda alimlər hələ özləri də güman edə bilməzdilər ki, bu serialların təsiri yüksəkdir. Serialların insan psixikasına təsiri ilə əlaqədar tədqiqatlar Braziliyada həyata keçirildi. Bildiyimiz kimi, bu istiqamətdə Braziliya demək olar ki dünya birincisidir. Orda saysız-hesabsız seriallar çəkilir. Əhalinin yarısından çoxu bu seriallara baxır və bu seriallar başqa ölkələrə də ixrac olunur. Tədqiqatların nəticəsi heyrətamiz olmuşdu. Demək, 30-40 il ərzində serialların daha çox yayımlandığı ərazilərdə aparılan müqayisələr onu göstərib ki, bu ərazilərdə doğum səviyyəsi, təbii artım digər ərazilərə nisbətən daha azdır. Eyni zamanda boşanmaların da sayı çoxdur. Bunu alimlər onunla əlaqələndiriblər ki, adətən serial qəhrəmanları karyera qurmağa cəhd göstərən, ailə məsələlərini, ailə dəyərlərini ikinci planda qoyan obrazlar olur. Bu seriallara daim baxan və yetişən nəsil də oxşar həyat ssenarisini yaşamağa başlayırlar. Hətta belə bir göstəricilər də var ki, məsələn, hər hansı bir serialın baş qəhrəmanı boşanan zamanda bu, tamaşaçıların həyatına təsir edir. Məsələn, tutalım, süjet xəttinə görə, iki həftə ərzində serialda əsas qəhrəmanın boşanma prosesi göstərilir. Həmin iki həftə ərzində serialın izləndiyi ərazıdə boşanmaların sayı digər vaxtlarla müqayisədə artır. Bu, tədqiqatçıların özləri üçün belə heyrətamiz bir nəticə idi”. “Seriala ən çox kimlər baxır?” sualına psixoloqun cavabı isə bir qədər fərqli oldu: “İnsanın həyatında fəallıq olmadıqda, insanın öz real həyatı təəssüratlarla zəngin olmadıqda, o, qüvvəsini təsdıqləmədikdə, həyatda ətrafındakı insanlardan yetərincə sevgi və qayğı görmədikdə istər-istəməz çox böyük ehtimal var ki, o, müəyyən serialların təsiri altına düşəcək. Çünki bu seriallarda ilk növbədə o, baş qəhrəmanların həyatını müşahidə edərək sanki o hissləri özü yaşamış olur. Orda hansısa sevgi münasibətlərinə baxdıqca bir növ özü yaşamamış olduğu hissləri yaşamış olur. Və yaxud da ordakı gərgin, təəssüratlarla zəngin həyatı müşahidə etdikdə özünün bu həyata olan tələbatını qismən ödəmiş olur. Bu da nəticə etibarilə insanı daha da passivləşdirir. Yəni insanın öz həyatında hansısa bir iradəli, yüksək səy, qüvvə tələb edən işlərə başlamasına əngəl törədir. Həmçinin insanda, xüsusilə öz həyatının darıxdırıcı olduğunu düşünən insanlarda bir növ məşğulluq hissi yaradır. Həyatında ciddi və ya dəyərli bir işi olmayan insan seriala baxdıqda onda elə bir hiss yaranır ki, sanki onun hər gün bir-iki saatlıq ciddi bir işi var. Ancaq əslində isə o, həmin vaxt kiminsə həyatını müşahidə edir. Nəticə etibarilə insan öz həyatının yaradıcısı deyil, başqaların həyatının müşahidəçisinə çevrilir. Bu, acınacaqlı haldır. Mən Böyük Britaniyada keçirilən tədqiqatlardan da danışmaq istəyirəm. Yeniyetmələr valideynlərdən çox gənclər üçün olan serialların qəhrəmanlarını təqlid edirlər. Hətta onlar əks cinslə olan münasibətlərində bu qəhrəmanların fikirlərinə, davranış tərzinə meyilli olurlar. Çünki özlərini şüursuz olaraq həmin qəhrəmanlarla eyniləşdirirlər və hər cəhətdən onlara oxşamağa çalışırlar. Əlbəttə, bütün insanları bu baxımdan eyniləşdirmək olmaz. Mən hesab edirəm ki, serialların kor-koranə təsiri altına düşməmək üçün insanın özündə, daxilində bir tənqidi mövqeyi olmalıdır. Yəni insan yalnız seriallara deyil, ümumiyyətlə, ətrafdan gələn informasiyaya qarşı tənqidi yanaşmağı öz daxili süzgəcindən keçirməyi bacarmalıdır. Çünki bir qayda olaraq istər serial olsun, istər musiqi növü olsun, istər musiqi və ya başqa bir sənət olsun, insanın tez və asanlıqla mənimsədiyi şeylər keyfiyyətcə aşağı olur. Yəni çox keyfiyyətli film, musiqi, ədəbiyyat nümunələrini mənimsəmək bir o qədər asan olmur. Çünki onları mənimsəmək, dərk etmək və zövq almaq üçün insan özünü inkişaf etdirməli və öz üzərində işləməlidir. Əksinə, insan nə qədər keyfiyyətsiz və ifrat populyar hansısa dəyərlərin arxasınca getdikcə özü primitivləşmiş olur. Və beləliklə də zövqlər korlanır”.

- Əksər qızlarımız seriallardakı xanımlara bənzəməyə çalışırlar. Əks cinsdə də eyni hallar müşahidə olunur.

- Özünü xarici görünüşdən başqalarına bənzətmək də daxili tənqidin olmaması, komformizm kimi keyfiyyətin olmasını göstərir. Yəni insanın öz daxili məni, mənlik şüuru , özünüdərketməsi yetkindirsə, formalaşmışsa, o, hər telekanalda gördüyü şeylərin dalınca getməyəcək. Əgər bunu uşaq və yeniyetmələr edirsə, onları hardasa başa düşmək olar. Müəyyən bir keçid dövrü üçün onlar bunu bir növ “xəstəlik” olaraq yaşamalı olurlar. Sevimli, film qəhrəmanı və ya aktyorun görkəmində olaraq özlərini daha xoşagəlimli və populyar hiss edirlər. Yeniyetməlik dövründə bütün bunların yaşanılması təbii haldır. Lakin əgər sonraki yaş dövrlərində bu tendensiyalar müşahidə olunursa, qeyd etdiyim kimi, belə hallar daxili böhran yaşayan və aktiv həyatı olmayan insanlar üçün xarakterik olan bir haldır.

- Yerli seriallarımız olduğu halda nə üçün bizim yeniyetmələr əcnəbi serial qəhrəmanlarına bənzəməyə səy göstərir?

- Bu, serialların keyfiyyəti ilə əlaqəli ola bilər. Serial çəkmək üzrə daha təcrübəli olan ölkələrin süjet xətti çox işlənib. Onlar artıq bilirlər ki, hansı tip qəhrəman olmalıdır, hansı tip ailə olmalıdır ki, tamaşaçı üçün maraqlı olsun. Ola bilsin ki, səbəbi budur. Bundan əlavə burda arxitipik məqamlar da rol oynayır. Milliyətindən, dinindən, dilindən asılı olmayaraq müəyyən ümumbəşəri, şüuraltı səviyədə obrazlar var. Həmin arxitiplər serialda təsadüfən və ya düşünülmüş olaraq elə seçilir ki, bu obrazlar başqa millətdən olanları da öz təsiri altına ala bilir. Bu obrazlar ümumbəşəri olduğu üçün hamıya təsir edir. Psixologiyada belə bir anlayış var - ona “zeyqarnik effekti” deyilir. Təbii sonluğu olmayan vəziyyətləri, tamamlanmayan hərəkətləri insanlar daha yaxşı yadda saxlayır. Hafizənin bu xüsusiyyəti onunla bağlıdır ki, tamamlanmamış hərəkətlər mənfi emosiyaların mənbəyi olduğundan müsbət emosiyalara nisbətən daha güclü təsirə malikdir. Məhz buna görə də adamlar uğursuz sevgini, bədbəxt hadisələri, xəstəliyi, əzablarını, həyəcanlarını daha dəqiq və aydın yadda saxlayırlar. Bu effekt seriallarda da özünü göstərir. Serial yarımçıq qaldıqda insanlar gələn dəfəyə qədər o serialı unuda bilmir. Serial bitdikdə isə başqa seriala tamaşa edənlər onu unudur.

- Bəs “serial xəstəliyi”nə qarşı hansı tədbirlər görə bilərik?

- Düşünürəm ki, valideynlər uşağı tərbiyə etmək üçün özü onlara nümunə olmalıdır. Ona qadağan etdiyi seriala valideyn özü tamaşa edirsə, bunun əksini övladından gözləyə bilməz. Yaşlı insanların seriala baxması onların passiv həyatı ilə bağlıdır. Bizdə qocalıq dövrü fəalliğın tamamilə olmadığı bir dövr kimi göstərilir. Ancaq xaricdə yaşlı insanların öz asudə vaxtlarını təşkil etməsi üçün müəyyən proqramlar, tədbirlər həyata keçirilir. Məncə, biz də yaşlı insanların həyatını maraqlı edərək onları serial asılılığından xilas edə bilərik.

Nüşabə

Palitra.-2012.-20 aprel.-S.15.