Əməkdar artist Vamiq Məmmədəliyev: “Biz artıq Azərbaycan muğamını Avropa səhnəsinə çıxarmışıq”

Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin ən öndə gedən sahələrindən biri xalq musiqimizdir. Bu elə bir sahədir ki, daim araşdırılır, tədqiq olunur və hər dəfə də maraqlı elmi müzakirələrə səbəb olur. Xalq musiqimizdən söhbət açdıqsa, burda muğamların üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır. Çünki xalq musiqimizin əsası məhz onlarla bağlıdır.

Muğam Azərbaycan klassik xalq yaradıcılığı musiqisinin əsas janrı kimi

Muğam sözü iran-ərəb-türk dilində işlənilən "məqam" sözündən yaranıb. "Məqam" sözü simli alətlərdəki pərdə mənasına gəlir. Hər muğamın da əsas (mayə) notu alətin bir pərdəsində olduğu üçün bu ad verilib. Təxminən XIV əsrə qədər Yaxın Şərq xalqlarının vahid musiqi janrı olmuş, lakin sonralar baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər səbəbindən bu vahid musiqi janrı xalqlara uyğun parçalanıb. Klassik Şərq muğamı 12 əsas muğam və 6 avazatdan ibarət olub. Əsas muğamlar: “ Nəva”, “Busəlik”, “Rast”, “Əraq”, “İsfahan”, “Zirəfkənd”, “Büzürk”, “Zəngülə”, “Rəhavi”, “Hüseyni” və “Hicaz”, avazatlar isə “Şahnaz”, “Mayə”, “Səlmək”, “Novruz”, “Kərdaniyə”, “Güvaşt” dan ibarət idi.Keçən əsr 70-ci illərin əvvəllərində Sovet İttifaqında UNESCO-nun himayəsi altında keçirilən ənənəvi musiqinin beynəlxalq festivalları Qərb üçün sovet Şərqinin ənənəvi musiqisini, həmçinin orijinal musiqi mədəniyyəti kimi Azərbaycan muğam sənətini "kəşf etdi". O vaxtdan Azərbaycan muğamı dünya mədəniyyəti məkanına daxil olmağa başlayır. 1971-ci ildə UNESCO 50 albomdan ibarət olan "Dünya ənənəvi musiqisinin antologiyası" kolleksiyasına "Şərqin musiqi antologiyası" seriyasında çıxan "Azərbaycan musiqisi" plastinkasını daxil edib. 1975-ci ildə Azərbaycan muğamları yenə də UNESCO tərəfindən "Musiqi mənbələri" seriyasında buraxılıb. Azərbaycan muğamı Andrey Tarkovskinin bütün dünya ekranlarını dolaşan "Stalker" filmində də səslənib. 2003-cü ildə UNESCO Azərbaycan muğamını "bəşəriyyətin şifahi və mənəvi irsinin şedevrləri" siyahısına daxil etdi və bununla da muğamın bədii təkrarolunmazlığını və dünya mədəniyyəti üçün dəyərini təsdiq etdi.Layihə çərçivəsində bu günkü, müsahibimiz Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Musiqi fakültəsinin dekanı, Əməkdar artist, ustad tarzən Vamiq Məmmədəliyev bizə muğam haqqında ətraflı məlumat verdi. Vamiq müəllim söhbətimizin əvvəlində muğamlarımızın mədəniyyətimizdə yeri və rolundan danışdı: “Tariximizin şirin-acılı məqamlarını məzmunlu musiqi dünyamızda qoruyub saxlayan milli mədəniyyətimiz, sənətkarlarımız, milli inkişafı çətin olan muğamlarımız bu gün də öz zənginliyi ilə hər birimizi təkrar-təkrar ulu keçmişimizə qaytarır, mənəvi dəyərlərimizin qiymətini daha da artırır. Ulu öndər Heydər Əliyevin Dünya Azərbaycanlılarının Qurultayında milli dəyərlərimizlə bağlı fikirlərini qeyd etmək yerinə düşər: “Biz istəyirik ki, müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar həmin ölkənin vətəndaşları kimi istədikləri kimi yaşasınlar. Ancaq heç vaxt öz milli köklərini, milli mənsubiyyətlərini itirməsinlər. Bizim hamımızı birləşdirən milli –mənəvi dəyərlərimizdir, milli mədəniyyətimizdir, ədəbiyyatımızdır, incəsənətimizdir, musiqimiz, şeirlərimiz, mahnılarımızdır, xalqımıza mənsub olan adət-ənənəmizdir. İnsan hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq, gərək öz milliliyini qoruyub saxlasın, öz milli dəyərlərinə, milli köklərinə sadiq olsun. Bizim hamımızı birləşdirən, həmrəy edən azərbaycançılıq ideyasıdır, azərbaycançılıqdır.” Azərbaycan xalqı nəğməkar xalqdır. Hələ qədim zamanlardan bəri çalğıya, muğama, mahnıya dərin məhəbbət bəsləyən azərbaycanlılar günlərini, kədərli dəqiqələrini və şən saatlarını da musiqinin incə telləri, muğamın axarlılığı ilə, mahnının həzin melodiyaları ilə ifadə edirdilər. Azərbaycanda musiqi folkloru xalq yaradıcılığının geniş sahələrindən biridir. Bu folklorun inciləri xalqın ən istedadlı musiqiçiləri, nəğməkarları tərəfindən yaradılmış və zamanın sınaqlarından çıxaraq daha da təkmilləşib. Zəhmətkeş xalq oxumağa, musiqi alətlərində ifaya həmişə mənəvi ehtiyac hiss edib. Xalqın mənəvi həyat tərzinin gələcək haqqında bəslədiyi xəyalların ifadəsi kimi yaranan musiqi və nəğməkarın sənəti öz təsir dairəsini genişləndirərək cəmiyyətin, xalqın adət-ənənəsinə ciddi təsir edib. Azərbaycan musiqi sənətində xalq dühasının ən parlaq yaradıclıq məhsulu muğamlardır. Muğamlar musiqimizin təməli, onun bünövrəsi, onun dayaq sütunudur” .

- Bizim muğamların hansi spesifik cəhətləri var?

- Əsrlərdən bəri davam edib gələn böyük musiqi irsimiz XIX əsrin I yarısından başlayaraq daha da zənginləşir. Bu dövrdə Azərbaycanda bir sıra yeni muğamlar, müxtəlif muğam variantları, saysız-hesabsız orijinal musiqi nümunələri yaranır. Əgər “Zabul” və “Segah” kimi hər bir müstəqil işlənən muğamları nəzərə almasaq, “Zabuk-Segah”, “ Qatar” , “Kürd-Şahnaz” kimi muğamlara və xüsusən “ Çoban Bayatısı”na başqa Şərq ölkələrində təsadüf olunmur. Bunlar Azərbaycan xanəndə və sazəndələrinin yaradıcılıq məhsuludur. Muğamat Azərbaycan xalqının zövqünü oxşayan dərin məzmunlu musiqidir. Xalqımız onu çox sevir və asanlıqla dərk edir. Hətta musiqi təhsili olmayanlar belə muğamatı müəyyən dərəcədə anlayır, onu hər hansı çalğı alətində müstəqil olmasa da ifa və yaxud zümzümə edir. Bu muğamatın Azərbaycan xalqına çox yaxın olduğunu göstərir. Azərbaycanda işlənən muğamlar özünün bir çox xüsusiyyətinə görə başqa Şərq ölkələri muğamlarından fərqlənir. Bu belə də olmalıdır. Ona görə ki, mahnı, təsnif, rəqs musiqisi kimi muğamlar da xalqımızın ictimai-iqtisadi həyatı ilə sıx əlaqədə inkişaf edərək yayılıb. Cəmiyyətin müəyyən inkişaf dövrü ilə əlaqədar olaraq, muğamlar da müxtəlif dəyişikliklərə uğrayaraq, zaman keçdikcə öz məzmun və şəklini bu və ya digər dərəcədə dəyişib. Öz tarixi etibarilə çox qədim zamanlarla bağlı olan bu musiqi növünün harada, nə vaxt və kim tərəfindən yaradıldığını konkret şəkildə demək çətindir. Çünki, muğam musiqisi təkcə bir xalqa deyil , bir neçə xalqa aiddir. Hələ orta əsrlər musiqi mədəniyyətimizdə xüsusən muğamların inkişafında məşhur azərbaycanlı musiqişünaslardan Səfiəddin Əbdül Mömin Yusif Əl Urməvi (XII əsr) , Xacə Əbdül Qadir Məraği (XIX əsr) , Mirzə Bəy (XVII əsr) kimi şəxslər iştirak edib.. Muğamı bilmək və ifa etmək müqayisə edilməz dərəcədə çətindir. Xalq yaradıcılığının bir qismini təşkil edən mahnılardan və oyun havalarından fərqli olan muğam musiqi folklorunun professionalizmə qədər inkişaf edən formasıdır. Muğamla dərindən məşğul olan bir şəxs xüsusi hazırlıq əldə etməli və buna bir sənət kimi baxmalıdır. Əks təqdirdə muğamın əsrlər boyu qoruyub saxlanılmış ifaçılıq ənənələri, mürəkkəb keçid yolları və quruluş xüsusiyyətləri axıra qədər anlaşılmamış qala bilər. Azərbaycanda yayılmış muğamlar özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə xalqımızın zövqünə uyğun üslubda inkişaf edib. Azərbaycan xalq musiqisi janrları işərisində şəkil etibari ilə ən böyüyü muğamdır. Dəstgah şəkilli vokal-instrumental muğamlar müxtəlif adlar daşıyan bir sıra şöbələrdən təşkil olunub. Muğamın ifasında şöbələrin ardıcıllaşması müəyyən prinsipə tabe olur. Yəni, hər yeni gələn şöbə əvvəlkinə nisbətən zil tonları əhatə etməlidir. Uzun illərin təcrübəsinə əsasən bütövlükdə muğam və zərb muğamlarımız proqramlaşdırılaraq uşaq musiqi məktəbində orta ixtisas musiqi kolleclərində və ali musiqi ocaqlarında geniş surətdə tədris olunur. Azərbaycanda hal-hazırda oxunan muğamlar bunlardır: “ Rast”, “ Şur” , “Segah ”, “Şüştər”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Humayun”, “Mahur-Hindi”, “Bayatı-Qacar”, “Orta Mahur”, “Qatar”, “Çoban-Bayatı”, “Rabah”, “Nəva”, “”Zabul-Segah”, “Kürd-Şahnaz”, “Zabul-Segah”, “Xaric-Segah”, “Mirzə Hüseyn Segahı”.Zərb muğamları bunlardır :”Heyratı”, “Heydəri”, “ Kəsmə Şikəstə”, “Qarabağ Şikəstəsi”, “Mənsuriyyə”, “Şimayi Şəms”, “Mani”, “Arazbarı”, “Ovşarı”. Qeyd etdiyim kimi, bizdə 7 muğam var. Bunlar əsas muğamlardır. Bu muğamlar əsasında yaranan 11 muğam hal-hazırda əsas muğamlarla yanaşı öz şöbə və guşələri ilə xanəndə və sazəndələrimiz tərəfindən ifa olunur. Muğam şöbələri arasında adətən instrumental melodiyalar da ifa olunur ki, bunlara “rəng” deyilir. Adətən iri həcmli muğam dəstgahlarının əvvəlində geniş instrumental melodiya ifa olunur ki, buna da “dəramənd” deyilir. Rəqs havası xarakteri daşıyan yüngül rənglərə “diringi” də deyilir. Muğam hissələri arasında bəzən həmin muğama xas olan təsniflər də ifa olunur. Muğamın tərkib hissələri olan dəraməd, təsnif rəng və diringi kimi musiqi nümunələrinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bunlar muğamın şöbələri arasında müəyyən vacib olan əlaqələr yaradır. Həmin musiqi nümunələri muğamın şöbələrini bir-birinə bağlamaqla, muğam dəstgahı oxuyan xanəndələrə arada istirahət vermək üçün də imkan yaradır. Hal-hazırda 18 mugam dəstgahımız, 9 zərb muğamımız öz yetkin formasını alıb. Eyni zamanda bu muğamlarımız Azərbaycan bəstəkarlıq sənətinə də öz təsirini göstərib. Və bu da təbii bir haldır.

- Bəs muğamın Azərbaycanda hazırkı inkişafı barədə nə deyə bilərsiz?

- Bu janrla bağlı keçirilən müsabiqələr muğamın Azərbaycanda yüksək səviyyədə inkişafını göstərir. Üstəlik ölkənin birinci xanımı Mehriban Əliyeva bu janra dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərir. Gənc xanəndələr də bundan ruhlanır. Bu gün görün muğama nə qədər gənc axın edir? Hətta 2008-ci ildə “Eurovision” səhnəsində də təmsilçilərimiz muğamdan bir parça ifa etdilər. Bu il də təmsilçimizin ifa etdiyi mahnıda milli musiqi alətimiz balaban müşayiəti və muğamdan hissələr var. Bu isə o deməkdir ki, biz artıq Azərbaycan muğamını Avropa səhnəsinə çıxarmışıq. Məncə, bu elə böyük mədəniyyət hadisəsidir.

Nüşabə

Palitra.-25 aprel.-S.12.