Özünüidarə mədəniyyəti

Kulturoloq Fuad Məmmədov: “Mədəni inkişaf prosesi həm də insanın yaşadığı mühitin formalaşdırılmasını, insan sağlamlığı və səadəti üçün aktual əhəmiyyət daşıyan, onun digər insanlarla münasibət ekologiyasını nəzərdə tutur”

Layihə çərçivəsində professor, “Simurq”Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının rəhbəri, kulturoloq Fuad Məmmədov bizə özünüidarə mədəniyyəti mövzusunda apardığı tədqiqatdan danışdı. Qeyd edək ki, F.Məmmədovun həmçinin “Özünüidarə mədəniyyəti” adlı kitabı da rusca çar olunub. Həmin kitabın azərbaycanca nəşri də yaxın zamanlarda çap olunacaq ki, azərbaycandilli oxucular bu kitabdan bəhrələnə biləcəklər. Kulturoloq bizə açıqlamasında bildirdi ki, mədəniyyət – hər şeydən əvvəl, insan həyatının yaxşılaşdırılması və qorunması haqqında qayğının əks olunduğu tarixi prosesdir. Həyati zərurətlər insan enerjisini yaradır. Fasiləsiz idrakla bağlı olan yaradıcı fəaliyyət insan ömrünü uzadır, onu daha mənalı edir. Lesli Uayt mədəniyyəti enerji anlayışı ilə əlaqələndirir, belə ki, o, bioloji enerjinin fasiləsiz hərəkət prosesidir. Bodo Şefer, Con Temrlton və digərləri həyatı kainatdakı qanunauyğun enerji mübadiləsini əks etdirən hadisə kimi nəzərdən keçirir. İnsanlar arasındakı münasibətlərin əsasını da fasiləsiz mübadilə təşkil edir. İnsanlar daim nə isə verir və nə isə əldə edir. Belə mübadilənin məhsuldarlığı insanın digər insanlara münasibətdə səxavət, şəfqət, mərhəmət bildirməyindən, xeyirxahlığından, digər insanlara xidmət etmək qabiliyyətindən, onlara müəyyən şeylər vermək, hədiyyə, dəyər, bilik, hiss, qayğı, diqqət, empatiya bəxş etmək, insanlara müəyyən problemlərin həllində və onların ehtiyacı olduqları şeyləri əldə etmələrində yardımçı olmağından asılıdır: “Bu “enerji” mövzusu Bodo Şefer tərəfindən diqqətlə nəzərdən keçirilib. O, hesab edirdi ki, hətta bizim istəklərimiz belə, müəyyən enerji daşıyıcı olaraq, ətraf aləmi yaradır. Buna görə də, insanın müsbət enerjisi bu dünyanı yaxşılığa doğru dəyişə bilər. L.Uaytın özünün mədəni inkişaf rroseslərinin izahı üçün istifadə etdiyi enerji konsepsiyasındakı təkamül prinsipi düzgün praktik tətbiq edildiyi təqdirdə insanın həyat qabiliyyəti potensialının yüksəldilməsinə yardım edə bilər. Bu, özünüidarə mədəniyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunun üçün öz qüvvələrinə inanmaq, mütərəqqi dəyişikliklərə hazır olmaq, təhlükələrdən qorxmadan inadla irəliləmək, mühüm nəticələr əldə etmək üçün qeyri-müəyyənlik qarşısında yaranan qorxu hissini dəf etmək lazımdır. Bunun üçün düzgün, düşünülmüş qərarlar qəbul etmək və onu həyata keçirmək lazımdır. Düzgün qərar – o zaman yeni imkanlara çevrilir ki, o məntiqə, elmi biliklərə və rraktik təcrübəyə əsaslansın. Qətiyyətsizlik ən möhtəşəm başlanğıcları məhv edə bilər”. Kulturoloq bildirir ki, özünüidarə mədəniyyətində vacib amillərdən biri odur ki, insan özü üzərində tam hakim olmağı bacarmalı və özünü qələbəyə ruhlandırmalıdır: “Daimi özünütəkmilləşdirmədə şəxsiyyətin inkişafının, onun həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsinin geniş imkanları mövcuddur. Öyrənmə və əqli əmək – həyatın stimullaşdırılması və qocalıq prosesinin azaldılmasının sonsuz prosesidir”. Mədəni inkişaf prosesi yalnız insanın maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsini nəzərdə tutmur, həm də, onun yaşadığı mühitin formalaşdırılmasını, insan sağlamlığı və səadəti üçün aktual əhəmiyyət daşıyan, onun digər insanlarla münasibət ekologiyasını nəzərdə tutur: “Beləliklə, sağlamlıq və səadət – dərk edilmiş və dərk edilməmiş insan tələbatlarının məcmunudur ki, onların ödənilməsi insanın düzgün özünüidarəsini tələb edir. İnsanın fərdi mədəniyyətinin inkişafı təbiət-coğrafi şərait, irsi keyfiyyətlər, sosial mühit, tarixi şərait və mədəni mübadilə kimi obyektiv-tarixi amillərlə bağlı olaraq, onun tərbiyə və təhsili ilə, tələbat, intellekt, mədəni dəyərlər sistemi, ideallar, məqsədlər, xarakter, qabiliyyət, fəaliyyət və imkanları ilə şərtlənir. Bunların arasında ilk növbədə tərbiyə və təhsili ayırmaq vacibdir. Sokrat biliyi xeyirxahlıq hesab edirdi, tərbiyəni, “özünü və ətrafındakıları təhsilləndirməyi isə” hər bir insanın müqəddəs borcu hesab edirdi”. Kulturoloq qeyd edir: “Mənim əqidəmə görə, insanın ən böyük qiyməti onun yüksək mədəniyyətli insan deyə adlandırılmasıdır. İnsanın ruhi mədəniyyəti – dünyanın hansı nöqtəsində olursa-olsun, insan dəyərinin meyarıdır. Bu keyfiyyət nə milli, nə də dini aidiyyətdən asılı deyil. Bu, irsiyyət, təhsil, tərbiyə, milli və dini aidiyyətdən uca, nisbətən irqi, cinsi, yaş, etnos və yaşayış yerindən asılı olan əlamətlərin cəmidir. Bütün dünyada insan dəyərinin bundan artıq meyarı yoxdur. Bizim insani dəyərimiz tutduğumuz vəzifə ilə yox, mədəniyyət, bilik, həyata keçirdiyimiz fəaliyyətin əhəmiyyəti və onun nəticələri ilə müəyyənləşdirilir. Bununla belə, bizim keçmiş xidmətlərimiz bugünkü məhsuldar çalışmamağımız üçün meyar ola bilməz, çünki, insan daim inkişaf etməli, böyüməli, özü üçün yeni imkanlar açmalı, gələcəyi görüb, onu qurmağı bacarmalıdır. Mədəni insan daim təkmilləşməyə can atmalı, öz həyat və fəaliyyətinin texnologiyalarını yüksəltməli, əməyinin səmərəliliyini artırmalı, yeni ideyalar torlamalı, uğur üçün innovasiyalı imkanlar yaratmalıdır. İnsan haqqında onun dediyi sözlərinə görə yox, əməlinə görə fikir yürütmək olar. İnsanları öz fəaliyyətində inandırmaq lazımdır. Digərlərinə təsir göstərmək üçün, onları öz inamını təsdiq etməklə, şəxsi fəaliyyətinlə həvəsləndirmək lazımdır. Bizim sözlərimizin ən yaxşı inandırıcılıq vasitəsi bizim fəaliyyətimiz və əldə etdiyimiz nəticələrdir. İnsan özündə təbii eqoizmi və altruizmi şüurlu şəkildə birləşdirməyi bacarmalıdır. Belə ki, digərlərinin tələbatlarını inkar edən, normadan artıq olan eqoizm daxili, ruhi sakitliyin itirilməsi ilə nəticələnir ki, bu da uğur üçün çox yüksək itkidir. Başqalarına özünə olan münasibəti göstərmək, ətrafdakıların uğurunu anlamaq və səmimi qəlbdən buna can atmaq, hər bir insanın ehtiyacı olduğu bir duyğu kimi, inam, etibar və istək, bizə yardım etmək, bizimlə dostluq və əməkdaşlıq etmək istəyi yaradır”. Dünyanı ruhi mədəniyyət – ağıl mədəniyyəti və ürək mədəniyyəti idarə edir: “Krinstian Bove tərəfindən bütün qanunlardan ən möhtəşəmi adlandırılan, mütərəqqi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi, ən canlı hissəsi məhz odur. Öz şüuruna və iradəsinə sahib olmaq, həyata nikbin münasibət yaratmaq insanın mütərəqqi inkişafı üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır. Əgər günəşin həyatverici enerjisinin mənbəyi daxili təbii istilik-nüvə reaksiyalarıdırsa, mədəniyyət – həyat və insan inkişafının, xeyirxahlıq, yaradıcılıq və səadətin münbit enerjisi, tükənməyən süni mənbəyidir. Mədəniyyətin enerjisi insanın həyat təminatı üçün təbii işıq, hava, su, od, torpaq, bitkilər, heyvanlar, qida, hərəkət və yuxu qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Özünüidarənin effektivlik düsturu barədə danışan professor deyir: “İnsanın yüksək ruhi mədəniyyəti – bilik, bacarıq, mütəşəkkillik, mənəviyyatlılıq və yaradıcı fəaliyyətin birliyi olaraq, özünüidarəetmə mədəniyyəti olmadan təsəvvür edilə bilməz. Piter Druker insanın öz şəxsi menecmentini insana yanaşmada inqilab adlandırır və qeyd edir ki, “o, hər birimizdən, xüsusilə də əqli əmək işçilərindən tamamilə yeni fəaliyyətlər tələb edir”. Şəxsiyyətin menecmenti məsələlərinə toxunarkən, o, alınan biliklərin tətbiqinin həyat fəaliyyətinin effektivliyinə xidmət etməsindən, öz keyfiyyət və qabiliyyətlərinin yaxşılaşdırılmasından, eləcə də, öz mənəvi prinsirlərinə xidmət etməkdən və mənəvi dəyər sisteminin qorunmasının mühüm əhəmiyyyətindən bəhs edir. O, qeyd edir ki, uğurlu vəzifə inkişafı üçün həyatda öz yerini tapmağın, hər hansı bir yeni, dəyişgən imkanların açılmasına hazır olmaqdan, öz münasibətlərini məcburiyyət üzərində yox, inam və qarşılıqlı anlaşma üzərində qurmağın mühüm əhəmiyyəti var”. Əgər özünüidarə mədəniyyətinə onun mahiyyəti baxımından yanaşsaq, hamısının birlikdə bizim həyatımızı təmin edən bütöv prinsiplər, metodlar, məqsədli yönəlmələr və qaydalar sistemini aşkar etmiş olarıq: “Özünü idarə etmək - öz həyatını düzgün qurmaq, öz sağlamlığını qorumaq, şəxsiyyət kimi formalaşmaq, öz bilik və bacarıqlarının səviyyəsini yüksəltmək, başqaları ilə düzgün münasibət qurmaq, möhkəm ailə yaratmağı bacarmaq, öz qabiliyyətlərimizə uyğun sevimli peşə seçmək, vicdanla çalışmaq, öz fəaliyyətində yüksək nəticələrə nail olmaq, çətinliklər qarşısında geri çəkilməməkdir ki, bizi cəmiyyət, dövlət və bəşəriyyət üçün faydalı və qüdrətli edir. Özünü idarə etmək – həyatın çətinliklərindən və problemlərindən qaçmaq demək deyil, əksinə, öz həyat dözümlülüyünü və cəsarətini, özünün mübarizə aparıb qalib gəlmək qabiliyyətini möhkəmləndirməkdir, belə ki, çətinliklər uğurun tərkib hissələridir. Özünüidarə özü və digərləri qarşısında, özünə və yaxınlarına görə, sözünə, əməlinə və fəaliyyətinin nəticələrinə görə məsuliyyətli olmağı nəzərdə tutur ki, bütün bunlar sonda hörmət və etirafla mükafatlandırılır. Mənə elə gəlir ki, şəxsiyyətin özünüidarəsinin effektivlik formulunu aşağıdakı tələblərlə şərtləndirmək olar: biologiya, fiziologiya, psixologiya, antorologiya, tibb, ekologiya, fiziki mədəniyyət, düzgün qidalanma, etika, insan münasibətləri mədəniyyəti, hüquq, din və insan fəaliyyətinin digər sahələrinin əsaslarını bilməklə, insanın digər insanlarla münasibətlərinin harmoniyasına və ətraf mühitə münasibətində məsuliyyətinə yardım edən təbiət və cəmiyyət qanunlarının əsaslarını bilməklə, həyatın mənəvi prinsirləri və məqsədin düzgün seçilməsinə əsaslanan müdrikliklə, öz təfəkkür, niyyət, və davranışını şur vasitəsi ilə istiqamətləndirmək və nəzarətdə saxlamaq bacarığı ilə, insanın seçdiyi prinsirlərin həyata keçməsini təmin edən möhkəm iradə, düzgün həyat tərzi və insan davranışı mədəniyyəti ilə. Lusi Anney Seneka deyib ki, öz üzərində hakim olmaq - ən yüksək hakimiyyətdir. Həyatda qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq, eləcə də, insanları uğurla idarə etmək üçün, insan əvvəl özünü idarə etməyi bacarmalıdır. Bu, kifayət qədər çətin və yerinə yetiriləcək bir məsələdir. O, müəyyən bilik və praktik incəsənət, məqsədyönümlülük, mütəşəkkillik, iradə, etika, vicdanlı əmək tələb edir. Özünə tabe ola bilmirsənsə, digərlərini özünə tabe edə bilməzsən. Özünüidarə mədəniyyətinin formalaşdırılması üçün universal kulturoloji biliklərə yiyələnmək vacibdir. Onlar bizə öz həyatımızı düzgün qurmağa, həyatda səadəti, mənəvi və fiziki sağlamlığımızı qorumağa yardım edir. Çox zaman biz öz-özümüzə insanın amalı, həyatının mahiyyəti, mövcudluğumuzun məqsədi, böhran və çətinliklərin səbəbləri, həyatda nəzarətin zəruriliyi haqqında, düzgün qərarların vaxtında qəbul edilməsi haqqında suallar veririk. Bu və bu kimi həyat əhəmiyyətli suallara düzgün cavab almaq, çətinlikləri dəf etmək və ahəngdar inkişaf etmək üçün, şüurumuzun məntiqi yolunu “kulturoloji piramidanın” pillələri üzərindən salmaq vacibdir. Mahiyyət, xüsusiyyət, tarix və nailiyyətlərin ardıcıl olaraq dərk edilməsi təbiət və cəmiyyətin inkişaf qanunlarını dərk etməyə doğru, eləcə də, həyatın yaxşılaşdırılmasının və yeni gələcəyin qurulmasının kreativ imkanlarının açılmasına imkan verən – həyat fəaliyyətinin texnologiyalarına doğru aparır”. Professora görə, bu düstur nəinki milli və qlobal səviyyəli idarəçilik qərarları üçün, həm də, şəxsiyyətin özünüidarə sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün ədalətlidir. Bu universal kulturoloji metodun praktik əhəmiyyəti - konkret vəziyyətin düzgün planlaşdırılması və qiymətləndirilməsinə, idarəçilik sisteminin hərəkət vektorunu korreksiya etməyə, gözlənilən nəticələrə nəzarət etməyə, insanın baza tələbatlarına və dəyişən maraqlarına uyğun şüurlu modellər yaratmağa şərait yaratmasındadır.

İkin AĞAYEV

Palitra.- 2012.- 3 fevral.- S. 6.