Fuad Ələsgərov: «İğtişaşlar ərəfəsində Sumqayıt və Bakıya çoxlu sayda milliyyətcə erməni olan şübhəli şəxslər gəlib»

«SSRİ DTK-sının agentləri olan Sarkisyan, Osipov və digərləri Sumqayıt hadisələrində fəal iştirak edib və həmin hadisələrdən dərhal sonra Orta Asiya respublikalarına ezam olunublar»

Prezident Administrasiyası Hüquq-mühafizə orqanları ilə iş şöbəsinin müdiri Fuad Ələsgərov 1988-ci ildə törədilmiş Sumqayıt hadisələri, eləcə də həmin hadisələrlə bağlı başlanmış cinayət işinə dair fikirlərini açıqlayıb. Şöbə müdirinin müsahibəsini qısa ixtisarla təqdim edirik:

- Sumqayıt hadisələrindən 24 il keçir. Ötən il ABŞ konqresmeni Adam Şiff ABŞ konqresində bu məsələni qaldırmağa çalışdı. Bu il Kaliforniya ştatının qanunvericilik orqanında Sumqayıtda “erməni soyqırımı” ilə bağlı hətta qanun layihəsi irəli sürüldü. Sizcə biz getdikcə, növbəti uydurma “erməni soyqırımı” layihəsi təhlükəsi ilə üz-üzə deyilikmi?

- Uzun illər ərzində erməni tərəfi öz separatçı və işğalçı siyasətinə, Xocalı soyqırımına və Azərbaycan torpaqlarında törətdiyi digər cinayətlərə bəraət qazandırmaq cəhdində Sumqayıt hadisələrinə istinad edir. Ölkəmizin ərazisinin 20 faizini işğal etmiş və etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirmiş Ermənistan Sumqayıt hadisələrini Azərbaycanın təşkil etdiyi məqsədyönlü akt kimi təqdim edir.

Əgər bu əvvəllər yalnız təbliğatla məhdudlaşırdısa, hazırda Sumqayıtda uydurma “erməni soyqırımına” hüquqi don geyindirilməsi istiqamətində fəaliyyətə başlanılıb. Belə ki, son vaxtlar Ermənistan Sumqayıt hadisələrinin azərbaycanlılar tərəfindən “ermənilərə qarşı soyqırımı” olması fikrini tez-tez səsləndirir və belə bəyanatlarla müxtəlif beynəlxalq qurumlara müraciət edir, erməni diasporu isə xarici ölkə parlamentlərində məsələ qaldırmağa cəhd göstərir.

Azərbaycan dövləti erməni tərəfinin dezinformasiya xarakteri daşıyan fəaliyyətini diqqətlə izləyir, bu fəaliyyətin qarşısının alınması üçün zəruri tədbirlər görür. Hazırda Sumqayıt hadisələrinə ədalətli siyasi və hüquqi qiymətin verilməsi, eləcə də bu hadisələrin təqdimatında uydurma erməni versiyasının ifşası istiqamətində işlər görülür.

İlk növbədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası tərəfindən hazırlanmış üç dilli «www.sumqait.org» saytının açılmasının əhəmiyyətini vurğulamaq istərdim. Fəaliyyət yalnız saytın açılması ilə məhdudlaşmır. Ermənilərin ifşa edilməsi üçün filmlər çəkilir, məqalələr, kitablar yazılır, xarici dillərə tərcümə edilir, beynəlxalq səviyyədə gərgin iş aparılır.

Yalnız Sumqayıt hadisələri deyil, Xocalı faciəsi, ümumilikdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, onun səbəbləri və xalqımız üçün ağır nəticələri barədə məlumatların beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması münaqişənin ədalətli həlli üçün vacib şərtlərdən biridir.

- 1988-90-cı illərdə Sumqayıt hadisələrinə hüquqi qiymət verilməmişdirmi?

- Erməni milliyyətçiliyinin ideoloqları - Şaxnazarov, Aqanbekyan, Kaputikyan, Balayanın separatçı ideyalarının təsiri altında olan, eyni zamanda öz siyasi maraqlarını güdən Qorbaçov tərəfindən erməni millətçi və separatçılarına göstərilən dəstək artıq çoxdan sübut olunub. Məhz Mixail Qorbaçovun Silva Kaputikyan və Zori Balayan ilə görüşü bütün erməni millətçilərini ruhlandırıb. Onlara Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qopardılması üzrə mübarizənin “rəsmi səbəbi” kimi yalnız qanlı təxribat lazım idi. Belə “rəsmi səbəb” isə Sumqayıt iğtişaşları oldu.

Çox təəssüf ki, Sumqayıt şəhərində təşkil olunmuş kütləvi iğtişaşlarla bağlı 1988-90-cı illərdə aparılmış istintaq və məhkəmə prosesləri nəticəsində həmin hadisələrə ədalətli hüquqi qiymət verilməyib. Onun əsl sifarişçiləri və təşkilatçıları müəyyən edilib məsuliyyətə cəlb olunmayıblar. Əksinə, SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu Mixail Qorbaçovun göstərişi ilə hadisələrin xuliqanlıq edən elementlər tərəfindən törədilməsi versiyası üzərində dayanıb və həmin versiyanın rəsmiləşdirilməsi istiqamətində iş aparıb.

Məhz Sumqayıt hadisələrinə obyektiv siyasi və hüquqi qiymətin verilməməsindən istifadə edən erməni separatçıları Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən zorla çıxarılması prosesinə başlayıblar. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra erməni təbliğat maşınının Azərbaycan əleyhinə fəaliyyətinin qarşısını almaq, həmçinin Sumqayıt hadisələrinin erməni provokasiyası olmasını dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq məqsədilə o dövr üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə edilib və Azərbaycan barədə ermənilərin formalaşdırdığı mənfi obrazı dağıtmağa nail olunub.

Cinayətin əsl təşkilatçılarını məsuliyyətə cəlb etmək üçün müvafiq beynəlxalq orqanlara müraciət edilməsi və bunun üçün hüquqi əsasların müəyyən olunması məqsədi ilə Azərbaycan Prezidentinin tapşırığı ilə Baş Prokurorluq Sumqayıt şəhərində törədilmiş kütləvi iğtişaşlarla bağlı cinayət işləri üzrə istintaqı təzələyib. İstintaqın hərtərəfli aparılması üçün Baş prokurorun birinci müavininin rəhbərliyi ilə istintaq-əməliyyat qrupu yaradılıb.

- Aparılan istintaq nəticəsində hansı yeni faktlar aşkar olunub?

- Sumqayıt hadisələrinin SSRİ xüsusi xidmət orqanları tərəfindən təşkil edilməsi barədə məlumatlar hələ 1989-90-cı illərdə aparılmış istintaq zamanı əldə edilib. Lakin bu məlumatlar SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu tərəfindən araşdırılmayıb. Əksinə, kütləvi iğtişaşların təşkilatçılarını aşkara çıxara bilən məlumatlar ört-basdır edilib. İstintaq Eduard Qriqoryan istisna olmaqla iğtişaşların yalnız azərbaycanlı iştirakçılarının məsuliyyətə cəlb edilməsi ilə məhdudlaşıb. Başqa sözlə, iğtişaşlarda bilavasitə iştirak edən erməni millətindən olan digər təxribatçılar məsuliyyətə cəlb olunmayıblar. Azərbaycanın hüquq mühafizə orqanlarının sorğularına Ermənistandan və Moskvadan abstrakt, heç bir informasiya daşımayan cavablar göndərilib, E.Qriqoryanın erməni millətçiləri ilə əlaqələrinin müəyyən edilməsinə yönəlmiş əməliyyat-axtarış tədbirlərinin keçirilməsinə imkan verilməyib. Belə şəraitdə talanların kimlər tərəfindən təşkil edilməsi, Sumqayıt provokasiyasının arxasında kimlərin dayanması ilə bağlı əsas suallar cavabsız qalıb.

Yeni faktlar isə onu göstərir ki, iğtişaşların törədilməsinə hazırlıq hələ xeyli müddət əvvəl başlayıb. Sumqayıt hadisələri ərəfəsində Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan Sumqayıt və Bakı şəhərlərinə çoxlu sayda milliyyətcə erməni olan şübhəli şəxslər gəlib, onların bir qismi kompakt olaraq mehmanxanalarda və yerli ermənilərin mənzillərində yerləşdirilib.

Həmin şəxslər Sumqayıtda yaşayan ermənilərlə çoxsaylı görüşlər keçirib, onları təlimatlandırıb, baş vermiş kütləvi iğtişaşlardan dərhal sonra isə yoxa çıxıblar. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin açılmış arxiv materiallarından məlum olub ki, Dağlıq Qarabağ separatçılarının emissarları, eyni zamanda SSRİ DTK-sının agentləri olan Sarkisyan, Osipov və digərləri Sumqayıt hadisələrində fəal iştirak edib və həmin hadisələrdən dərhal sonra Orta Asiya respublikalarına ezam olunublar. Agentlərin izləri sonradan Özbəkistan və Qırğızıstandakı hadisələr zamanı aşkar olunub. Bu Sumqayıtda, Fərqanədə, Oşda və keçmiş SSRİ-nin digər yerlərində baş vermiş təxribatların bir mərkəzdən təşkil və idarə edilməsini birmənalı təsdiqləyir.

Sumqayıtda baş vermiş kütləvi iğtişaşların ssenarisi E.Qriqoryan, onun iki qardaşı, Dağlıq Qarabağdan xüsusi tapşırıqlarla gəlmiş erməni emissarları və Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (DTK) agentləri tərəfindən həyata keçirilib. Belə ki, DTK-nın arxiv materiallarından görünür ki, Sumqayıtda separatçı “Qarabağ” komitəsinin aktivisti olan Pxakadze, “Qarabağ” və “Krunk” millətçi cəmiyyətlərinin digər aktivistləri təxribat xarakterli fəaliyyətlə məşğul olublar. Sonradan məhkəmə prosesinin gedişinə daim müdaxilə edərək E.Qriroyanı təlimatlandıran Levon Saturyanın DTK-nın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə şöbəsinin əməkdaşı olması da təsadüfi deyildi.

E.Qriqoryanın iğtişaş ərəfəsində və iğtişaş günü əlaqə saxladığı təxribat törətmiş şəxslərin kimliyi ilə bağlı istintaq zamanı əldə edilən məlumatlar sonradan cinayət işindən müəmmalı şəkildə yoxa çıxıb. Bundan əlavə, özlərini “Qafandan qovulmuş azərbaycanlılar” kimi qələmə verən, azərbaycanlıların Ermənistanda ermənilər tərəfindən qəddarlıqla öldürülmələri barədə şayiələr yayan 20-25 nəfərdən ibarət təxribatçı qrup barədə məlumatlar SSRİ Baş prokurorluğunun istintaq-əməliyyat qrupuna çatdırılsa da, naməlum səbəblərdən onların yoxlanılması təmin edilməyib. Bundan əlavə, erməni evlərinə hücum edənlər arasında Qarabağ ermənilərinin iştirak etməsinə dair zərərçəkənlərin ifadələri nəzərə alınmayıb və bu faktlar araşdırılmayıb. Emissarlar E.Qriqoryana Sumqayıtda yaşayan və separatçıların yaratdığı “Qarabağ” və “Krunk” təşkilatlarına üzv olmaq istəməyən, üzvlük haqqı verməkdən imtina edən ermənilərin siyahısını və dəqiq ev ünvanlarını veriblər. Bunu hazırda Sumqayıtda yaşayan qarışıq nigahlarda olan ermənilər də təsdiq edirlər. DTK-nın açılmış arxiv materiallarından məlum olur ki, əksinə Sumqayıtda adları və ünvanları məlum olan 47 erməni milliyyətçisinin heç biri iğtişaşlar zamanı şəxsən zərər çəkməyib.

Erməni emissarları aqressivliyi artırmaq məqsədi ilə iğtişaş iştirakçılarına paylanması üçün E.Qriqoryanı psixotrop dərman və spirtli içkilərlə təmin edib, Qriqoryan qardaşları ilə birgə iğtişaş iştirakçılarına soyuq silah paylayıblar. Sumqayıtda təxribatın hazırlanmasını göstərən növbəti sübut. Bir çox erməni şəhəri əvvəlcədən tərk edib, 1988-ci ilin yanvar-fevral aylarında ermənilər tərəfindən Sumqayıt şəhərindəki əmanət kassalarından pulların çıxarılması da kütləvi hal alıb. Sumqayıtda ermənilərə qarşı törədilmiş cinayətlərin miqyasını süni surətdə genişləndirmək və onların azərbaycanlılar tərəfindən törədildiyini iddia etmək məqsədilə ermənilər köçüb gedərkən öz mənzillərini boşaldaraq qəsdən yanğınlar törədiblər. Talançıların hərəkət etdikləri marşrut üzrə yerləşdirilmiş naməlum şəxslər kütləvi iğtişaşlarda iştirak edənlərin bütün hərəkətlərinin videoçəkilişini aparıb və operativ şəkildə həmin kadrları Qərb telekanallarına göndəriblər. Şübhəsiz ki, çəkiliş aparan şəxslər talançıların planları haqqında əvvəlcədən məlumatlı olublar.

Bilirsiniz ki, hadisələr zamanı həlak olan 32 nəfərdən 6-sı azərbaycanlı olub. Çox təəssüf ki, azərbaycanlıların ölümü ilə bağlı cinayət işinə 1988-ci il dekabrın 30-da xitam verilib. Hazırda istintaqla müəyyən edilib ki, Bakı sakini olan erməni milliyyətçisi Valeri Markaryan sovet əsgərlərini Sumqayıt şəhərinə gətirdikdən sonra şəraitdən istifadə edərək avtobusu küçədə dayanmış dinc insanların üstünə sürərək 4 nəfər azərbaycanlını qəsdən öldürüb. Hazırda bu fakta hüquqi qiymət verilməsi və məsuliyyət məsələsinin həll edilməsi üçün zəruri istintaq tədbirləri görülür.

Sumqayıt hadisələrinin azərbaycanlılar tərəfindən törədilməsi görüntüsünü yaratmaq üçün SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu tərəfindən şahid ifadələri saxtalaşdırılıb. Belə ki, mitinqdə çıxış etmiş azərbaycanlıların əksəriyyəti faktiki mitinq iştirakçılarını təxribatdan çəkinməyə çağırdıqları halda, onlar istintaqa “ekstremist” kimi təqdim edilib və onların barəsində cinayət təqibi həyata keçirilib. Halbuki, Sumqayıt erməniləri istintaq zamanı dindirilərkən əksinə məhz azərbaycanlılar tərəfindən xilas edildiklərini dəfələrlə söyləyiblər. Sonda bir daha qeyd etmək istərdim ki, təzələnmiş istintaqın gedişində əsl təqsirkarların aşkar edilməsi məqsədilə yeni halların açılması istiqamətində fəaliyyət davam etdirilir. Əminəm ki, bütün təqsirkar şəxslər məsuliyyətə cəlb olunacaqlar.

Palitra.-2012.-29 fevral.- S.4.