Azərbaycan mədəniyyəti elmi-tədqiqatlarda

AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, akademik Arif Həşimov: “Müvafiq elmi tədqiqat institutları öz spesifikalarına uyğun olaraq bu və ya digər baxımdan mədəniyyəti tədqiq edirlər”

Layihə çərçivəsində Azərbaycan mədəniyyətinin elmi tədqiqi ilə bağlı bizə fikirlərini Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) birinci vitse-prezidenti, akademik Arif Həşimov bildirdi.

Akademik öncə qeyd etdi ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxtəlif institutları mədəniyyətin müxtəlif sahələrini də ehtiva edən elmi-tədqiqatlarla məşğul olurlar: “Məsələn, Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutu bununla bağlı qədim dövrlərdən başlamış müasir dövrə qədər olan tarixi faktları araşdırır. Aydın məsələdir ki, hər hansı bir dövrün tarixini araşdıranda o dövrün bütün sahələri və eyni zamanda da mədəniyyəti əhatə olunur. Hər dövrün tarixini araşdırarkən o dövrün əhalisinin məşğuliyyəti, həyat səviyyəsi, yaradıcılığı, güzəranı, inkişaf səviyyəsi və eyni zamanda onun mədəniyyəti kimi sahələr ön planda durur. Bu baxımdan hər bir dövrün mədəniyyətini araşdırarkən öz növbəsində, həmin dövrə aid şairlərin, ədiblərin, digər sahələrə aid mədəniyyət nümayəndələrinin fəaliyyəti tədqiq olunur. Bu baxımdan hər bir elmi-tədqiqat institutu öz spesifikasına uyğun olaraq bu və ya digər baxımdan mədəniyyəti tədqiq edir. Amma təbii ki, bu institutlar yalnız mədəniyyətin tədqiqi ilə məşğul olmurlar, onlar ixtisaslaşdıqları sahələr üzrə daha əhatəli fəaliyyət göstərirlər”.

Bu baxımdan Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun fəaliyyəti də diqqət çəkir: “Məlumdur ki, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu akademiyamızın ən qabaqcıl institutlarlından biridir. Son illərdə institutun apardığı fəaliyyətlər və nəticələr də göz qabağındadır. Həmçinin Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun apardığı fəaliyyət və əldə etdiyi nəticələrlə yaxından tanış olması, bu instituta dövlət tərəfindən xeyli miqdarda vəsaitlər ayrılması da institutun gördüyü işlərin önəmini göstərir. İnstitutuun apardığı ekspedisiyalarda və əldə etdikləri tapıntılarda mədəniyyətin də izləri əks olunur. Məsələn, bu tapıntılarda əks olunur ki, müəyyən dövrlərin insanları, cəmiyyəti hansı mədəniyyətlərin daşıyıcıları olublar. Yəni keçmişimizin yaddaş elementləri kimi o dövrdə tapılan maddi mədəniyyət nümunələri, qalalar, saxsı qablar, əşyalar, yaraq-əsləhə, pullar və sair tapıntılardan həmin dövrün mədəniyyətini xarakterizə etmək olur. Bu zaman həmin qazıntılarda aşkara çıxarılmış memarlııq abidələrinin tədqiq olunması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bu cür memarlıq abidələrini tədqiq edərkən, onların orijinallığı, yüksək sənətkarlıqla ərsəyə gəlməsi və sair göstəricilər eyni zamanda yüksək mədəniyyətdən xəbər verir. Yaxud antik dövrə aid mədəniyyəti tədqiq edərkən, antik dövrdə baş vermiş döyüşlərin səhnələşdirilməsi belə, həmin dövrün müharibə sənəti, qaydaları barədə elmi informasiyaları formalaşdırmış olur. Bütün bu cür tədqiqatlar qədim dövrlərin mədəniyyətini xarakterizə edən amillər rolunda çıxış edir. Yaxud bu cür dövrlərin mədəniyyəti tədqiq edilərkən, o dövrlərin nəqqaşlığı tədqiq olunur, yaxud qədim yazılar açar sözlər vasitəsilə oxunarkən bəlli olur ki, həmin dövrün yazı və yazılı mədəniyyəti hansı səviyyədə olub, bu mədəniyyətin yayılma arealı hansı əraziləri əhatə edib və sair. Elmi-tədqiqatlar zamanı həmin dövrlərin tarixi bu cür qiymətləndirilərkən eyni zamanda o dövrlərin mədəniyyətinə də qiymət vermək olur. Bu baxımdan öz spesifikasına görə mədəniyyəti də tədqiq edən institutlarımız çoxdur, bunları sadalamağa ehtiyac yoxdur. Burada Şərqşünaslıq, Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq institutları və digər institutların da adını çəkmək olar ki, onlar da öz ixtisas sahələrinə uyğun olaraq tədqiqatlarında mədəniyyətə spesifik yanaşma nümayiş etdirirlər. Yaxud Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi, Ədəbiyyat Muzeyi, Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi və sair muzeylərimiz fəaliyyət göstərir. Bu muzeylərlə tanış olanda görürük ki, onlar müəyyən dövrlərin mədəniyyətini, incəsənətini, müəyyən dövrlərdə yaşamış sənətkarların, ədəbiyyat nümayəndələrinin və sair şəxslərin yaradıcılıqarını əks etdirən eksponatları, mədəniyyət nümunələrini saxlayırlar.

Həmçinin bizim Əlyazmalar İnstitutumuz var, Əlyazmalar İnstitutu bütün Azərbaycanın ən qədim incilərini özündə toplayan, Azərbaycanın mədəni, ədəbi keçmişini özündə saxlayan, qoruyan bir institutdur, qiymətli mənbədir. Bu institutun əməkdaşları həmişə çalışırlar ki, qədim əlyazmaları toplamaqla gələcək nəsillərə çatdırsınlar, dünyaya təqdim etsinlər. Bu institutda bu baxımdan çox nadir əlyazmalar, nüsxələr qorunub saxlanılır ki, bunlar elmi və mədəni aləm üçün böyük önəm daşıyır. Bilirsiniz ki, qədimdə yazıların, əsərlərin yayılması üçün əlyazmalardan istifadə ediblər və bu zaman çalışıblar ki, həmin əlyazmalar yaxşı oxuna, hər kəs tərəfindən anlaşıla bilsin. Bu baxımdan da xəttatlıq sənəti inkişaf edib. Həmçinin bu zaman müəyyən təbii boyalardan və sairdən istifadə edilib. Bu tip əlyazmalar dövrümüzə qədər gəlib çatıb və hazırda Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılır”.

Akademik qeyd edir: “Bütün bu faktların, qədim mədəniyyət nümunələri və abidələrin hamısını sərfnəzər edəndə yekunda bir daha o nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan mədəniyyəti çox qədim və orijinal köklərə, zəngin və qədim tarixə malikdir. Min illər ərzində Azərbaycan ərazisində dünyanın mədəniyyət xəzinəsinə daxil olmuş zəngin mədəni irs yaradılıb. Azərbaycanda sivilizasiyanın inkişafının əsas mərhələləri aparılan elmi tədqiqatlarla müəyyən edilib. Məsələn, hələ eramızdan əvvəl III minillikdə burada qəbilələrin formalaşması prosesi gedib, eramızdan əvvəl I minillikdə isə ilk siyasi qurumlar meydana gəlib.

Orta əsrlərdə də Azərbaycan mədəniyyəti böyük inkişaf yolu keçib. Məsələn, 3-5-ci əsrlərdə Azərbaycan dövlətçiliyi möhkəmlənib, Azərbaycanda xristianlıq yayılmağa başlayıb, Zaqafqaziyada ilk apostol kilsələrindən hesab edilən kilsələr meydana gəlib, mənəvi və dünyəvi mədəniyyət inkişaf edib.

8-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan İslam dünyasına qovuşub, xilafətin tərkibinə daxil olub. İslam Azərbaycanda hakim dinə çevrilib. Yeni ənənələr və mədəniyyət təşəkkül tapıb. Orta əsrlərdə Azərbaycanda Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər dövlətləri yaranıb, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanları kimi möhtəşəm sənət abidələri, dahilər Nizami Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi korifeylərin yaradıcılığı bəşəri ideyaların tərənnümünə, ədalətin, humanist ideyaların bərqərar olmasına xidmət edib.

Səfiyəddin Urməvinin, Əbdülqədir Marağainin Əcəmi Naxçıvaninin, Sultan Məhəmməd Təbrizinin dünya mədəniyyəti xəzinəsinə verdikləri incilər dünyanı indi də heyran qoyur. Elm sahəsində Nəsirəddin Tusi, Əbülhəsən Bəhmənyar, Mirzə Kazımbəy, Mirzə Fətəli Axundov, Abbasqulu Ağa Bakıxanov və sair mütəfəkkirlərin adları dünya elm aləminə yaxşı məlumdur. 20-ci əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında rol oynayan şəxslərdən Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir, Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Musa Nağıyev, Hüseyn Ərəblinski, Mustafa Mərdanov, Əli Qurbanov, Şıxəli Qurbanov, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq və başqalarının adlarını şəkmək olar ki, bunlar dünya mədəni və ədəbi irsinə layiqli töhfələrini veriblər.Həmçinin zəngin musiqi irsimizi tədqiq etmək üçün muğamın və Seyid Şuçinski, Xan Şuşinski, Cabbar Qaryağdıoğlu, Bülbül kimi muğam ustadlarının, Rəşid Behbudov, Şövkət Ələkbərova kimi vokal sənəti nəhənglərinin yaradıcılığı qiymətli mənbə rolunu oynayır”.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2012.-8 iyun.-S.6.