İnsan münasibətləri mədəniyyəti

Kulturoloq Fuad Məmmədov: “Bu mədəniyyət növü ailə, kollektiv və cəmiyyətdəki münasibətləri tənzimləyən tərbiyə prosesidir”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının rəhbəri, professor, kulturoloq Fuad Məmmədovdur. Fuad müəllim bizə insan münasibətləri mədəniyyəti ilə bağlı fikirlərini bildirir. Professor öncə qeyd edir ki, insan münasibətlərinin sirri və həyat – insanın özü üçün düzgün seçim etməli olduğu yollar çoxluğudur. Bunun üçün insan qısa bir müddətdə idrak pillələrini qalxmalı, düzgün həyat mədəniyyətinin mahiyyət və xüsusiyyətlərini anlamalı, yetkinlik və müdrikliyə çatmalı, özündə ruhi yaradıcılıq, harmoniya və kamillik qabiliyyəti yaratmalıdır. İnsan mədəniyyəti dünyası çoxcəhətli, çoxtərəfli və rəngarəngdir. O, öz təkrarolunmaz fərdi xüsusiyyətləri olan, coğrafi və milli orijinallığa malik sonsuz sayda müxtəlif mədəniyyətlərdən təşkil olunub: “Bununla belə, insanların mədəniyyətində ümumi cəhət və qanunauyğunluqlar çoxdur. Həmin qanunauyğunluqları bilmək və anlamaqla məhsuldar həyat fəaliyyətinin və insan səadətinin əsas şərti olan insan münasibətləri mədəniyyətini pozitiv idarə etmək, tənzimləmək, uyğunlaşdırmaq və kamilləşdirmək olar. İnsanın digər adamlarla qarşılıqlı münasibətləri onun şəxsiyyəti, psixoloji xüsusiyyətləri və xarakteri haqqında olan müəyyən təsəvvürlər əsasında qurulur”. Əgər bu təsəvvürlər səhvdirsə və biz insan münasibətləri mədəniyyətinin bir çox qanunauyğunluqlarını və xüsusiyyətlərini bilmiriksə, qarşılıqlı anlaşmaya əmin olmaq olarmı? Kulturoloqa görə, elə bizim bəlalarımız da bizim bilməməyimizdən və anlamamağımızdan yaranır: “Yaxşı məlumdur ki, məsələn, aşağı mədəniyyət səviyyəsinə, adi təfəkkürə malik insanlar öz nöqsanlarını görmədiklərinə görə, onların dünyagörüşü xaricində olan hər şeyi pisləyirlər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, çox zaman insandakı ziddiyyətlər onun həyatında da ziddiyyətlər yaradır. Bu və digər reallıqları nəzərə alaraq, hər kəs digər insanlara diqqətli münasibət göstərməli, fikrən özünü onun yerinə qoymalı və onun müsbət keyfiyyətlərini qiymətləndirməlidir. İnsan münasibətləri mədəniyyəti – ailə, kollektiv və cəmiyyətdə insanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən tərbiyə, təhsil, intellekt, xarakter, mədəni dəyərlər sistemi, etik və hüquqi sosial təsisat və normalarla şərtlənib insanın davranışında ifadə olunan qarşılıqlı münasibətlər prosesidir. Bu submədəniyyət şəxsiyyət mədəniyyətinin mühüm göstəricisi, idarəçilik mədəniyyətinin, qarşılıqlı anlaşma, effektiv əməkdaşlıq, sabit həyat fəaliyyəti, sağlamlığın və ailə sağlamlığının zəruri şərtidir. O, özündə şəxsiyyətlərarası, ictimai, millətlərarası, dinlərarası, beynəlxalq, ailə, gender, işgüzar, peşə və digər münasibətləri birləşdirir. İnsan münasibətləri mədəniyyəti müxtəlif sosial-mədəni sistem və qrupların öz mədəni təlimatları, təsisatları, sanksiya və stimullaşdırma sistemləri ilə şərtlənir və onların yardımı ilə fərdlərin və insan birliklərinin davranışı tənzimlənir. Bu, eyni zamanda, mənəvi-etik etalonlar, davranışın reqlamentləşdirilmiş nümunələri və ünsiyyət stereotipləridir. Bununla yanaşı, cəmiyyətin ruhi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan insan münasibətləri mədəniyyəti bu münasibətlərdə iştirak edən şəxsiyyətlərin fərdi mədəniyyətindən, onların dəyər-dünyagörüşü istiqamətlərindən, hisslərinin mədəniyyətindən, “daxili həyat qaydalarından” asılıdır. İnsan digər adamlar arasında yaşayıb çalışdıqca onlarla ünsiyyətə girir, həmin insanlara intellekt və anlama səviyyəsinə uyğun, qiymətləndirməsinin obyektiv və ya subyektivliyi, mülahizə və təsəvvürləri dairəsində formalaşan münasibətlərindən asılı olaraq hisslər bildirir, onları ifadə edir və ətraf sosial dünyanı dərk edir. İnsan qəlbinin gözəl bilicisi Anton Çexov düzgün olaraq qeyd edir ki, sənin sağalmağını səbirsizliklə gözləyən insanların olduğunu görəndə, hətta xəstə olmağına belə sevinirsən. İnsan tənha olanda, məhəbbət hissini yaşamasa, dostlarının hörmət və yardımını duymasa özünü xoşbəxt hiss edə bilərmi? Bizə yalançı xeyirxahlıq xoş gələ bilərmi? Mədəni insanlarla ünsiyyət əsil zinət deyilmi?” İnsan münasibətlərinin əsas sirləri insanların sözlərinin, əməllərinin, davranışının, fəaliyyətinin və şəxsiyyətinin qarşılıqlı qiymətləndirilməsinin zərif psixoloji mexanizmlərindədir. Kulturoloq buna misal olaraq qeyd edir ki, məsələn, “qiymətləndirmənin qızıl qaydası” ondadır ki, kiçik qüsurlarına və uğursuzluqlarına, konkret əməlinə görə şəxsiyyətə neqativ qiymət və səciyyə vermək olmaz: “Çünki bu, insanlar arasında psixoloji sədd yarada bilər. İnsana, onun qabiliyyət və nailiyyətlərinə xeyirxah və obyektiv qiymət vermək, şəxsiyyətin xidmətlərini etiraf edib minnətdarlıq bildirmək qarşılıqlı anlaşma, dostluq, məhsuldar əməkdaşlıq və inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. Lakin konkret əməl neqativ qiymət ala da bilər. Belə hallarda bu qiymətli əməli törədənin üzərinə köçürməklə islaha aparan yolu, kamilləşmək perspektivini bağlamaq, insanın öz qüvvəsinə, imkanlarına inamını əlindən almaq lazım deyil. Hətta müəyyən səhvlərə görə insanı tənqid etmək ehtiyacı yaranarkən belə, fikir ayrılığına səbəb olan məsələnin mahiyyəti barədə danışmaq lazımdır. Bu zaman insanı “sıxışdırmadan” əməkdaşın əhəmiyyətli cəhətlərini qeyd etmək, onun qabiliyyətlərinə inam nümayiş etdirmək, onun üçün pozitiv perspektiv və uğura inam yaratmaq lazımdır. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər mədəniyyətinin tələblərindən biri məhz belə yanaşmadır”. Professor bildirir ki, insanın psixi simasının təhlil modeli, S.L.Rubinşteynə görə, üç əsas suala cavab axtarılmasını nəzərdə tutur: insan nə istəyir, nə bacarır, o kimdir. Birinci sual şəxsiyyətin maraq, tələbat, ideal, istiqamət və motivlərini müəyyən etməyə imkan verir: “İkinci – onun qabiliyyət və istedadlarını. Üçüncü isə - onun xasiyyətini. Buna baxmayaraq, insanın əhval-ruhiyyəti bir çox faktorlardan– digər insanlar tərəfindən göstərilən məhəbbət və hörmətdən, əmək fəaliyyətindən, fiziki səhhətindən, ruhi vəziyyətindən, xüsusi enerji yaradan obraz, hiss, həyat üslubu, ehtirasın xüsusiyyətlərindən asılıdır. Pozitiv təfəkkür, çətin anlarda özünüələalma, iradə, təmkin, məsuliyyət hissi, öz şüurunu idarə etmək bacarığı, öz qüvvəsinə inam, öz davranışının düzgünlüyünə və xeyirxahlığına əminlik mühüm əhəmiyyətə malikdir. Onore de Balzak qeyd edirdi ki, insan haqqında fikir söyləmək üçün ən azı onun düşüncə, uğursuzluq və həyəcan dünyasına daxil olmaq lazımdır. İnsan hisslərini od və su kimi yaradıcı və dağıdıcı xüsusiyyətlərə malik hadisələrlə müqayisə etmək olar. Hər şey həmin təbii xüsusiyyətlərin şüurlu idarə edilməsi və necə istifadə edilməsindən asılıdır. Bu hadisələri dağıdıcı yox, yaradıcılığa istiqamətlərə yönəldərək necə idarə etmək olar? Millətindən və dinindən asılı olmayaraq, insanın həqiqi dəyər meyarı olan yüksək ruhi mədəniyyətin köməyi ilə”. İnsan münasibətləri mədəniyyətinin universal əsası və konkret təzahürü şəxsiyyətlərarası münasibətlər mədəniyyətidir. O, aşağıdakıları nəzərdə tutur: “Düzgün qiymətləndirmə və etiraf, ədəb və nəzakət, şəxsiyyətə hörmət, empatiya, başqasının dərdinə şərik olmaq, inam, anlama, səmimilik, təmkin, dözüm, səbir, psixoloji uyğunluq və harmoniya, ziddiyyətləri şəxsiyyəti ittiham etmədən aradan qaldırmaq, öz fikirlərini düzgün ifadə etmək bacarığı.Həyatda hər şey dəyişdiyi kimi, insan münasibətləri də dəyişir: onlar ya inkişaf edib möhkəmlənir, ya da, sönüb tükənir. Hər şey insanların mədəniyyətindən, qarşılıqlı münasibətlərin səmimiliyindən, enerji, xoş məram, diqqət, əməkdaşlıq istəyi və ziddiyyətləri aradan qaldırmaq istəyindən asılıdır. İnsanın ailə və iş yerindəki gündəlik davranışında onun şəxsi mədəniyyəti, bilik və etikası, tələbat və maraqları, xarakter və temperamentinin xüsusiyyətləri, baxışları, zövqü, vərdişləri, öz qüvvəsinə inam səviyyəsi özünü göstərir. Hələ keçən əsrin əvvəllərində Lesli Alvin Uayt kulturoloji insanın mədəniyyətinin dəyişməsi ilə davranışının dəyişməsi qanunauyğunluğunu müəyyənləşdirib. İnsan davranışı vahidi əməllərdir. Onlar daxili əqidə və keyfiyyətə çevrilərək, ruhi mədəniyyətin güclü mənəvi faktoruna çevrilir və kritik anlarda və mürəkkəb situasiyalarda özünü parlaq göstərir. U.Tekkereyin yaxşı bir məşhur fikri var: “Əməl əkib - vərdiş biçərsən, vərdiş əkib – xasiyyət biçərsən, xasiyyət əkib - tale biçərsən”. İnsanın xarakteri onun davranış və əməlllərində özünü göstərir. Xarakter – şəxsiyyətin bütün fərdi ruhi və psixi xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Xarakter insanın daxili mədəniyyətini və daxili dünyasını əks etdirir. O, insanları heyran edən və özündən uzaqlaşdıran mühüm keyfiyyətdir. Xasiyyət fikirlərə, hisslərə, fəaliyyətə təsir göstərir, şəxsiyyətin tipik, sabit xüsusiyyət və cəhətlərini nəzərə çarpdırır. Xarakter insanların ünsiyyəti zamanı müəyyən zaman daxilində təzahür olunur. İmmanuil Kant qeyd edirdi ki, “ xasiyyət prinsiplərə uyğun olaraq fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinə malikdir”. İnsanın xarakterini bilməkləonun əməllərini və daxranışını qabaqlamaq və proqnozlaşdırmaq , deməli, müəyyən dərəcədə onu idarə etmək olar. Buna görə də, uşaqlıqdan pozitiv, alicənab xarakter tərbiyə etmək və bununla da, onun gələcək taleyini sığortalamaq vacibdir. Hətta bir neçə vəhşi heyvanın tərbiyə təcrübəsi göstərir ki, qayğı və xeyirxahlıqaqressiv xarakteri – pozitivə doğru dəyişə bilər. O, insanların qarşılıqlı münasibətinə aydınlıq gətirir, qarşılıqlı anlaşma və harmoniya yaradır, insanın etibarlılığını təmin edir. Alicənab xarakter ədalət, məsuliyyət və sabit mənəvi əqidəyə əsaslanan əxlaqi keyfiyyətləri əks etdirir. Belə xarakter məhkəm iradə, qəbul edilmiş prinsiplər əsasında öz davranışını idarə etmək və tənzimləmək bacarığını, digərlərinə yardım etməyi nəzərdə tutur. Bir qayda olaraq, alicənab insan özündə qətiyyətlilik, mərdlik, fədakarlıq, məqsədyönlülük, təmkin, dözümlülük, səbirlillik, yumor kimi xüsusiyyətləri cəmləşdirir. Bununla belə, xarakter və ona xas olan xüsusiyyətlər sabit vərdiş və keyfiyyətlər kimi, bütün həyat fəaliyyəti prosesində formalaşıb inkişaf edir. Mənfəətə istiqamətlənən eqoizm və konformizm isə əksinə, qeyri-sabitlik, ikili standartlar, təkəbbürlülük, məsuliyyətsizlik, satqınlıq və ziddiyyətlər yaradır”. Professor qeyd edir ki, yalnız alicənab və xeyirxah insanlar xoşbəxt ola bilər, çünki insan xoşbəxtliyi ətraf aləmə məhəbbət və qayğı göstərilməsini nəzərdə tutur.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2012.-13 mart.- S.6.