Dünya sosiologiya elmində nələr baş verir?

Ankara Universiteti, Sosial elmlər fakültəsindən professor İsmayıl Doğan: “Siyasət həyata keçirərkən elmə qaynaq kimi arxalanmasan, bilik adamlarına qərar qəbul edincəyə qədər istinad etməsən, yarımçıq iş görmüş olarsan”

Mayın 10-u və 11-i tarixlərində Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində I Beynəlxalq Təhsil Sosiologiyası Simpoziumu keçirildi. Simpoziumda dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş alimlər, sosioloqlar iştirak edridilər. O cümlədən, Azərbaycandan da bu beynəlxalq elmi tədbirə qatılan, simpoziumun işinə töhfəsini verən elm adamları vardı. Qeyd edək ki, bu sətirlərin müəllifi də simpoziumda çıxış etmək üçün ora qatılmışdı. Əvvəldən sonacan simpoziumun işini izlədik və bu beynəlxalq tədbirin dünya sosiologiya elmi, xüsusən də türk dünyası ölkələrinin alimləri üçün çox məhsuldar olduğu qənaətindəyik. Bu baxımdan bir jurnalist fürsəti əldə edərək simpoziumun təşkilat komitəsinin başqanı, prof.dr., Ankara Universiteti, Sosial elmlər fakültəsindən İsmayıl Doğanla müsahibə apara bildik. Azərbaycan sosiologiya elmi və ümumiyyətlə, elmi ictimaiyyət üçün maraqlı olacağını nəzərə alaraq müsahibəni təqdim edirik.

- İsmayıl müəllim, bu simpoziumun önəmini necə xarakterizə edərdiniz?

- Bütün simpoziumlar, konfranslar akademiya və universitet üçün önəmlidir. Bilginin hasil olması və paylaşılması baxımından bunun önəmi böyükdür. Məsləkdaşlar, həmkarlar bu baxımdan biliklərini paylaşır, yeni ideyalarını bölüşürlər. Öncə bilginin hasil olduğu yer üçün bunun böyük önəmi var. Çünki yeni bilgilərə və ideyalara hamı açıq olmalıdır. Bu cür tədbirlər dünyanın müxtəlif yerlərindən gələnlərin bir toplantısı olduğu üçün dostlarımızın problemlərə yanaşmalarını öyrənirik. Bu, bizim təcrübələrimizi həmkar kimi çox artırır. Deməli, universitet üçün bunun önəmi böyükdür. İkincisi, biliyin topluma, ölkəyə və dünyaya təqdim olunması baxımından bu cür konfransların böyük önəmi var. Doğrudan da bilik alıcıları simpoziumdan birdən-birə bilik götürmürlər. Bu çalışmalar simpozium kitabı vasitəsilə və mövzunu öyrənən media vasitəsilə yayılır. Bundan xəbər tutan maraqlı insanlar bu haqda bilgilər əldə edə bilirlər. Çox önəmli və fərqli bir faydası da budur ki, konfransda iştirak edənlər tərəfindən öz ölkələrinin siyasətçilərinə, idarəçilərə, qanun verənlərə təhsil siyasəti, milli təhsil həyata keçirmə mövqeyində olan, maariflə maraqlanan məmurlara, siyasətçilərə vacib bir material təqdim edilir. Biz yaxşı niyyətlə bui bilgiləri paylaşırıq. Əlbəttə, bu hasilatdan özümüzə bir fayda görmürük, çünki biliklərə yiyələnən insan ilk növbədə özünü inkişaf etdirmiş olur. Amma bu bilik sadəcə bilik təqdim edənlə məhdudlaşmır. Bilgiyə ehtiyacı olan kəsimlər - ölkələrin siyasətləri, təhsil siyasətləri, mədəniyyət siyasətləri bu cür simpoziumlardan, bilik törənlərindən bəhrələnməlidirlər. Əgər belə olmazsa, siyasətçilər bunlardan mənbə və qaynaq kimi yararlanmazlarsa, öz məhdud həqiqətlərini insanlara verməyə çalışacaqlar. Amma bu bilik də zaman, müasirlik üçün çox keçərli deyil. Bilik hasil edən qurumlar, yəni universitetlərin istehsal etdiyi biliklərdən tərəflərin faydalanmaları gözənilir. Dövlət də bu bilikdən fayda götürür. Hər ölkədə bu fayda götürmənin fərqli səviyyələri var. Bizim ölkəmizdə bu necə olur? Türkiyə bu məsələdə önəmli məsafə qət edib. Bir çox mövzularda düşüncə və elm adamlarına bu barədə müraciətlər və istinadlar olur. Amma bu, yetərli deyil. Bunun üçün siyasətlərin bilgi zəminində həyata keçirilməsini gözləyirik. Biz bu cür siyasətərin həyata keçirilməsində elmə daha çox müraciət edilməsi barədə mesajlar veririk. Məsələn, bir gecədə sistem dəyişir, siyasət dəyişir, dərs proqramlarını dəyişdirirlər. Bütün bunlar bir gecədə ola bilər, amma o gecəyə qədər də bilik, təhsil dünyasından bilik və məsləhətləşmələr almaq lazımdır. Alimlərin, təhsil adamlarının bu məsələlərə necə yanaşdıqları və hansı təkliflər verdikləri öncə müzakirə olunmalıdır. Sonra siyasət həyata keçirməyə dəyər. Demək, bu cür konfranslar həm universitetlər, həm dövlət, həm də cəmiyyət üçün çox önəmlidir.

- Təhsil sosiologiyası dünyada nə dərəcədə inkişaf edib? Türk dünyasında bu elm növünün mövqeyi və inkişaf səviyyəsi haqda nələri demək olar? Bu barədə hansısa araşdırmalar aparılıbmı?

- Təhsil sosiologiyası sənaye cəmiyyətinin elmidir. Yəni sənayeləşmə ilə birlikdə bu elm yaranıb. Qərbi Avropada industrial cəmiyyətin meydana çıxması ilə bu elm formalaşıb. Sənayeləşmə cəmiyyəti də dəyişir, iş bölümü artır. Daha öncə kəndində, elində torpağa bağlı olan insanlar şəhərləşirlər. Şəhərlərdə yaşamağa başlayırlar. Şəhərlərdə fabriklər, zavodlar insanların gündəlik həyatını birdən-birə dəyişir. Amma bu dəyişməyə uyğun olaraq dəyərlər də dəyişmir. İnsan əski dəyərləri ilə yaşamasına davam edir. Məsələn, kənddə ikən bağıraraq yüksək səslə bir-biri ilə dialoq quran insanlar şəhərdə bunun yerinə texnologiya vasitəsilə danışırlar. Məsələn, biri evə girərkən nəsə səs salaraq girir, xəbərdarlıq edir, qapını döyür. Qapı zənginə basmaq yerinə qapını döyüb, səs-küy çıxarmağı gözünüzün önünə gətirin. Belə olanda, insanlar bir-birilərindən rahatsız olurlar. Bu rahatsızlıqdan narazılıqlar ortaya çıxır. Bu sadəcə məsum bir məhəllədə yaşama hadisəsi deyil. Belə hallar daha tez-tez baş verincə, kriminal hadisələr sənaye toplumunda artmağa başladı. İnsanlar çaşıb qaldılar ki, nə etsinlər. Belə bir halda cəmiyyət haqqında bir vacib elm ortaya çıxdı. Sənaye cəmiyyəti sosiologiyanı öz bu cür problemlərini həll etmək üçün imdada çağırıb. Sosiologiya vasitəsilə insanları, cəmiyyətləri kontrol etməyə çalışıblar. Təhsil sosiologiyası isə cəmiyyətlərin təhsil vasitəsilə islah edilməsi məqamında praktik vəzifə daşıyır. Bu, Qərbdən Şərqə getdikcə daha basqın bir missiyadır. Çünki geniş xalq kütlələrinin təhsillənməsi, dəyərlərin yeni dəyərlərə transformasiyası məsələlərində təhsil sosiologiyası yol göstərir. Bu gün dünyada təhsil sosiologiyası hansı səviyyədədir? Öncə deyim ki, Qərbin tarixi bütün insanlığın tarixi deyil. Qərblə Şərq arasında bir sıra fərqlər var. Ruh və mənəvi fərqlər burada önə çıxır. Buna inkişaf fərqləri də əlavə edilməlidir. Qərb bu gün cəmiyyətə fərqli yanaşa bilir. Belə ki, yerində oturmaqla məsafədən cəmiyyəti idarə etmək yollarını tapıblar. Ona görə də indi sosiologiyanı dövriyyədən çıxarmağa çalışırlar. Yəni sosiologiyanı tarixin arxivinə göndərməyə çalışırlar. Təhsil sosiologiyası da sosiologiyaya bağlı olduğu üçün belə bir taleyə məhkum edilməkdədir. Məsələn, bu konfransda Maltada, Kanadada da sosiologiyanın bu durumda olduğu, təhsil sosiologiyasının gerilədiyini deyirlər. Dünya sosial elmlərə artıq fərqli gözlə baxır. Məsələn, tibb elminin qarın sancısı və digər xəstəlikləri müalicə edəcəyi insanlar üçün aydındır. Amma sosiologiyanı öyrənirik və getdiyimiz yerlərdə bizdən soruşurlar: nə işə yarıyır bu? Sosial elmlər insan zehnini dərinlədən, ona yeni üfüqlər açan, suallar soruşan, onlara cavablar verməyə çalışan elmlərdir. Sosial elmlər insanları öz maraqları xaricində məsələlərə baş qoşmağa səbəb olan elmlərdir. Amma digər elmlər elə deyil. Digər elmlərdə yalnız başqasının öyrəndiyini istifadə edirsiniz. Amma sosial elm belə deyil.

Bir sözlə, təhsil sosiologiyasının taleyi sosiologiyaya bağlıdır. Sosiologiyanın taleyi də dünyada sosial elmlərə biganə baxışının təsiri altındadır. Bu cür simpoziumlar isə bunu rədd edən, insanın, toplumun önəmli olduğunu vurğulayan elmi toplantılardır və daha optimal yol göstərməyə çalışır.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2012.-16 may.-S.5.